Chuvash.Org :: Пичет версиӗ :: Ҫемен Элкер тата Ҫеҫпӗл МишшиИРТНӖ ӗмӗрте те, халӗ те — темиҫе теҫетке ҫул ӗнтӗ! — Ҫеҫпӗл Мишши ҫинчен калаҫатпӑр. Вӗҫсӗр-хӗрсӗр калаҫу, пухусем, тӗл пулусем ирттеретпӗр. Унӑн шухӑш-кӑмӑлне мӗн тӗрлӗ вутлӑ сӑмахсемпе танлаштаратпӑр тата! «Вут чӗре», «кӑвар чӗре», «ҫулӑмлӑ сӑвӑҫ», «шӗл-кӑварлӑ сӑвӑсен авторӗ», «вут-хӗм тӑкакан вут чӗреллӗ Ҫеҫпӗл», «кӑра сӑвӑҫ» тата ыттисем те. Пушарник чирлӗ мар-ши кунта? — тесе, шалт! аптраса ӳкетӗн тепӗр чухне. Ан тив, Ҫеҫпӗл Мишши пултарулӑхӗ хавхалантартӑр, ҫунатлантартӑр чӑваш чӗлхин вӑрттӑнлӑхне пӗлмесӗрех «сӑвӑ калӑплакан» авторсене. Ҫапах та... Революци хыҫҫӑн тӑван литературӑна ӑшӑ хум илсе килнӗ ҫынсенчен пӗртен-пӗр Ҫеҫпӗл Мишши ҫеҫ пулман-ҫке! Акӑ, сӑмахран, хӑйӗн пултарулӑхӗпе тата хӑйне евӗрлӗхӗпе Ҫеҫпӗл Мишширен пачах та аякра тӑман Ҫемен Элкере аса илер-ха:
Пирӗн ӑшра вут ҫунать, ҫулӑм тухни курӑнмасть.
Пултӑм эпӗ Карпатра Тӗнче ҫуннӑ самантра. Ӗмсе юлчӗ ҫав Карпат Манӑн хӗрӳ юнӑма, - Ҫамрӑк вӑйӑм-халӑма,
Ҫӳллӗ тусен хушшинче, Ҫав хуйхӑллӑ кунсенче Ӗмӗрлӗхе асӑнма Юнлӑ ҫӑлсем тухатчӗҫ, Хӗрлӗ шывсем юхатчӗҫ.
Сӗвек тӑвайккисенче Айлӑм-тайлӑм ҫӗрсенче Курӑнатчӗҫ тӑтӑшах - Тарӑн, вӑрӑм окопсем, Ҫӗн тӑпраллӑ масарсем.
Йӳҫӗ ӑвӑс, шавласа, Ҫилпеле сулланчӗ. Чӑвашсемшӗн пит асап Самана пуҫланчӗ. Мӗн чул хурлӑх вӗсене Кӳчӗ вӑрҫӑ-харҫӑ: Ывӑль леҫрӗ ашшӗне Кӗҫ — хӑйне ыйтаҫҫӗ.
Халӑх хум пек ҫӗкленет, Тӑвӑллӑн, хаяррӑн: Таса мар патша йӑхне Час юхтарса ярӗ. Час хӗвелӗмӗр ҫӳлте Ҫурхилле вутланӗ. Тырӑ-пулӑ уй-хирте Савӑнса хумханӗ.
Хӑйӗн анлӑ хайлавне Ҫемен Элкер 1918 ҫулта ҫырнӑ. Анчах Семен Васильевич хӑйӗн тӗп шухӑшне ҫакнашкал йӗркесемпе пӗтӗмлетсе калама тӑрӑшать.
Тӗнчере нумай Юнлӑ кӗтессем, Салтак шӑммипе Акӑннӑ ҫӗрсем. Ҫаврака ҫӗре Ҫаврӑнса пӑхсан, Ун пек кӗтессем Пинӗпех тупан. Ҫав шур шӑмӑсем, Тӗнче курасран, Ҫӗр ӑшне кӗрсе Витӗннӗ куҫран* Тӑмпа, хӑйӑрпа Ларнӑ шӑлӑнса. Е тинӗс тӗпне Выртнӑ пытанса.
Хушаҫҫӗ — часрах Ҫутӑ тӗнчене Мирлӗ пурнӑҫпа Килӗшӳ кӳме.
Тӗрлӗ йывӑҫ-курӑксем Ҫӗр питӗнче ӳсеҫҫӗ, Хӗвел ҫутине вӗсем Пурте пӗр тан илеҫҫӗ. Ҫӗр чӗлхеллӗ халӑх та Ҫут тӗнчере тан пултӑр. Вӗсен пуҫне никам та - Пӗттӗр! — тесе ан пустӑр.
Ҫӗр чӗлхеллӗ халӑх та Ҫут тӗнчере тан пултӑр, Вӗсен пуҫне никам та
Ҫеҫпӗл Мишши те, Ҫемен Элкер те хӑйсен пултарулӑхне тӑван ҫырулӑхра пӗр вӑхӑтра никӗсленӗ. Анчах икӗ поэт тавҫӑрулӑхӗ, ӑсталӑхӗ пӗрешкел мар.
Ҫемен Элкер сӑвӑ кӗвӗлӗхне час-часах халӑх сӑмахлӑхӗпе шырать пулсан, Ҫеҫпӗл Мишши ытларах ҫирӗммӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнче вырӑс поэзийӗн ҫӗнӗ корифейӗсен — тӗрлӗ футуристсен, акмеистсен, символистсен — юхӑмӗпе паллашать. Ҫеҫпӗл Мишшин малтанхи ҫул юпписем — Надсон тата Горький. Кун пирки Руф Ишутов та хӑйӗн темиҫе ҫул каялла пичетленнӗ статйисенче тӗрӗс палӑртать.
Ҫемен Элкер хайлавӗсенче ытларах хресчен психологийӗ пуҫ пулса тӑрать. Ҫӗр ӗҫӗ ӑна ытларах тӑван тавралӑх илемӗпе пурӑнма хистет. Ҫут тӗнчене килнӗ ҫыннӑн хӑйне сума суса тата ыттисене те хисеплесе пурӑнмалла, тӑнӑҫлӑ ҫӗр ҫинче пӗр-пӗринпе килӗшӳ шырамалла. Ахальтен мар ӗнтӗ ӑна аслӑ Пушкин пехилӗпе хавхаланса ҫухалми йӗр хӑварнӑ Кольцов тата Ив.Никитин сӑвви-юрри ҫав тери хавхалантарать. Ку ӗҫ, паллах, аслӑ Пушкин хайлавӗсемпе паллашмасӑр пулман. Кольцов та, Иван Никитин та — ял халӑхӗн терт-нушипе сасӑ тупнӑ сӑвӑҫсем. Хӑйӗн анлӑ тавра курӑмӗпе тӗнче культурине тӗлӗнмелле паха ӗҫсем хӑварнӑ улӑп пек Пушкин ҫырулӑхӗ те ҫамрӑк Элкере чӑннипех ӳсӗмлӗ ҫул ҫине тухма пулӑшнӑ теме пулать. Унӑн хӑш-пӗр сӑввине ҫамрӑк Элкер чӑвашла та куҫарать. Литературӑра суя илем шыракан йыш пултаруллисене час-часах таптама тӑрӑшнӑ. Акӑ мӗнле сӑвӑласа ҫырнӑ Ревтрибунал председателӗ пулнӑ Ҫеҫпӗл Мишши-Кузьмин:
Тӗнчене тасатрӗ ирӗк вут-кӑварӗ, Ҫут тӗнче ҫуталчӗ, иртрӗ авалхи. Пусмӑрӗ тӗп пулчӗ, мӑшкӑл иртсе кайрӗ, Тин ирӗке тухрӗ тӗп чӑваш чӗлхи.
Эс, Вӑхӑт, ан мухтан! Тем тӗрлӗ пирамида кал-кал купаласа хӑвартӑн кӑлӑхах. Эс каҫӑр сӑнпала шыратӑн ҫирӗп тытӑм каллех кив меслетпе — кам парӗ ҫӗнӗ хак? Кӗске ҫын ӗмӗрне ӗлӗкхиллех тӑсатпӑр - ахаль-им авалхи кашни япаланах. Тепре улӑштарма ҫӗн меслетсем шыратпӑр - ҫак тахҫанхи йӑла ма илӗртмест мана? Ан ҫап суя халап эс, Вӑхӑт, шелсӗр ватӑ! Сан кив ҫырулӑхна эп вулӑп шӑл йӗрсе. Ҫав кивӗ юмахпа татах та илӗртсе Эс ҫамрӑк пуҫсенче арпа ҫеҫ тустаратӑн. Эс Вилӗм ҫавипе юнан пулсассӑн та, ман ӗненӳ — эсех, шӑван эс пӗр сӑнпах. /Н.Теветкел куҫарнӑ/.
Эс, Вӑхӑт, ан мухтан! Тем тӗрлӗ пирамида кал-кал купаласа хӑвартӑн кӑлӑхах. Эс каҫӑр сӑнпала шыратӑн ҫирӗп тытӑм каллех ҫӗн меслетпе — кам парӗ ҫирӗп хак?
Хӑйӑр пӗрчине уйӑрса пӑхсан, - пӗчӗкҫӗ пӗрчӗ, пӗччен вӑл ним мар. Ҫав пӗрчӗсемех купипе выртсан, Вӗсенӗн йышне май ҫук шутлама. Хирте ҫил-тӑвӑл тухса ҫавӑрсан, Хӑйӑр хирӗнче йывӑр ун пек чух: Пӗчӗк пӗрчӗсем вӗҫме тытӑнсан Куҫа уҫма та, сывлама та ҫук!.. Ҫил-тӑвӑл иртсе сывлӑш лӑплансан, Ҫав хӑйӑр хирех йӑлтах урӑхла: Пӗрчӗсем — ҫӗрте, ҫанталӑк — аван* Хӑйӑр хирӗпех утса пымалла. Ҫынпа хӑйӑрлӑх хушшинче пӗр пеклӗхсем пур: Пӗр ҫын вӑйлӑ мар, халӑх кӳл тӑвать! Пӑлхав-вӑрҫӑ чух — ӑна пӑхса кур: Халӑх хӗвӗшет, — ватать, ҫавӑрать. Лӑплантӑр халӑх — пурнӑҫ тӑп-тӑпах: Кашни уйрӑм ҫын, хӑйӑр пек шӑпах.
Хӗрӳ хӗвел — ыр пехил Ҫӗре савса халаллать. Хир-уй тӑрӑх варкӑшать... ... Савӑнӑҫ-и!.. Талккишпе Пурте чӗрӗ, ешӗркке! Чатӑр евӗрлӗ тӳпе Аслӑ-ҫке пит, шенкеркке! * * * Шел, анчах та ҫак илем, Нумая мар, саманта* Тӗрлӗ лӗпӗш, чечексем - пурте кӗске вӑхӑта. Ҫапла пирӗн ҫут тӗнче - вӗҫсӗр вылянать ялан* Миллион ҫул тӑршшӗнче Миҫе хут вӑл улшӑнман! /1922/.
«Кӗске ҫын ӗмӗрне ӗлӗкхиллех тӑсатпӑр - ахаль-им авалхи кашни япаланах тепре улӑштарма ҫӗн меслетсем шыратпӑр - ҫак тахҫанхи йӑла ма илӗртмест мана?»
Вӑрҫӑ вутӗнчен ӗнӗхсе тухсан, Революцире хӗрсе шӑрансан Эп пултӑм йӑлтах урӑхла этем: Пит лайӑх пӗлтӗм пурнӑҫ тыткине, Ӑнлантӑм этем мӗн хак тӑнине.
Кун пирки Ҫемен Элкер — тыткӑн тамӑкӗнче ҫунса тухнӑ чӑваш салтакӗ — ҫапла ҫырать хӑйӗн «Вӑрҫӑ хирӗсенче» ятлӑ сӑввинче:
Тӗнчере нумай Юнлӑ кӗтессем, Этем шӑммипе Акӑннӑ ҫӗрсем. Ҫаврака ҫӗре Ҫаврӑнса пӑхсан, Ун пек кӗтессем Шутсӑрах тупан. Ҫав кӗтессенче Вӑрҫӑ пулнипе «Салтак» тенисем Пӗтнӗ йӗркипе. /1918/.
Хӑйӗн «Пуласси» сӑввинче Ҫеҫпӗл Мишши — Революци Романтикӗ — малтанлӑха ҫапла савӑнса ҫырать:
Пусмӑрӗ тӗп пулчӗ, мӑшкӑл иртсе кайрӗ, Тин ирӗке тухрӗ тӗп чӑваш чӗлхи.
Тӳсми йывӑра тек чӑтса тӑраймасӑр Кисренчӗ Россия ҫӗршывӗн чӗрҫи. Ҫак тапхӑр, нимрен тытса чарӑнаймасӑр, Кӑкланчӗ те ӳкрӗ «монарх йывӑҫҫи». Ним уссӑр, тирпейсӗр «монарх йывӑҫҫи» ку - Ик-виҫ ӗмӗр ӳснӗ тӳремлӗ ҫӗрте* Сӗм тӗттӗм туратлӑ, кармаклӑ тӑрри ун Ҫултан-ҫул кармашнӑ кӑвак пӗлӗте. Лапсак тӑррипе вӑл пурне те хупланӑ, Хӗвел ҫуттине те ҫӗр ҫине яман* Пит йышлӑ тымарӗ нӳрре сӑрхӑнтарнӑ, Нимле хунава та ҫитӗнме паман. Хура ҫӑхансем ҫеҫ савса, ытармасӑр, Нумай йӑва хывнӑ ҫак хӳтлӗх ӑшне, Е выҫкӑн хурчка та караппӑл, тӑрлавсӑр Лара-лара каннӑ ун ҫӳллӗ вӗҫне... Анчах, — ырса ҫитнӗ ҫӗре тӳсме йывӑр, - Капмар йывӑҫ айӗ каять кисренсе: Нихӑҫан та ӳкмес пек ҫӗкленнӗ ват йывӑҫ Тӗппех, шӑлтӑр-шалтӑр анать ишӗлсе. Пушанчӗ ҫут сывлӑш... хусканчӗ хунавсӑр, - Вӗт-шак йывӑҫсемшӗн хӗвел ҫутатать... Пуриншӗн те ирӗк, пурин те хаваслӑх, - Хунав йывӑҫ-курӑк ӳсет, сарӑлать.
Хальхи куҫпа пӑхсан Ҫемен Элкерӗн сӑввине «Монархи йывӑҫӗ» тесен те йӑнӑш мар.
Ҫапах та революци хыҫҫӑн чӑваш культури, унӑн ҫырулӑхӗ, театрӗ, юрри-кӗвви анлӑн аталанни ҫинчен ҫӑвар хупса ларма ниепле те май ҫук. Ҫырулӑхра хӑш-пӗр чӑваш интеллигенчӗ Чеховӑн «Хупӑлчари Этем» калавӗнчи Беликов пек пурне те сӑнаса, элек-челек пуҫтарса ҫӳренӗ пулин те арӑслан сассиллӗ улӑпӗсем те йышлӑ пулнӑ. Чее те ӑслӑ, шиксӗр те пултаруллӑ ӑсчахсен хушшинче И.Максимов-Кошкинский, Ф.Павлов, Н.Шупуҫҫынни, Ухсай Яккӑвӗ, Петӗр Хусанкай, Митта Ваҫлейӗ, Ҫемен Элкер, Александр Алка, Александр Артемьев кӗлеткисем паян кунччен те ӗмӗлкеленсе тӑраҫҫӗ пирӗн ас тӑвӑмра. Вӗсен ретне ытти ӑстасен нумай-нумай хушаматне, ҫурма ятне ҫырса хума пулать. Хальлӗхе манӑн сӑмах Ҫеҫпӗл Мишшипе Ҫемен Элкерӗн ыттисенчен иртерех ҫӗкленнӗ ҫырулӑхӗ епле аталанни ҫинчен пырать. Ку ҫеҫ те мар. Ҫӳлерех асӑннӑ аслӑ ӑру ҫыннисем Ҫемен Элкере хытӑ хисепленӗ, унӑн пултарулӑхне пысӑк хак панӑ.
Тулли верси :: Статья каҫми