Электронлă вулавăш

Путиш ача, вĕлтрен тăрри тенĕ ăна ялта. Вĕсен килĕнче тата сакăр ача ӳснĕ. Ашшĕ пĕр çурхи ăшă кун юлашки сурăхне пусса шăрттан тутарать те вăрăм укçа хăваласа çурçĕре каятăп тесе пĕтĕм çемйине куççулĕпе макăртса хăварсах кутамкка йăтса ялтан тухса уттарать. «Ан хуйхăрăр, пăртак чăтăр. Çитсенех ĕçе вырнаçап та сире килсе илеп е укçа пухса хам таврăнап. Çĕнĕ пӳрт лартăпăр», — тесе шантарать çула тухас умĕн. Пĕрре хĕпĕртесе, тепре хурланса ăсатать арçына пӳрт тулли ача-пăча. Пурăнаççĕ хайхисем ашшĕнчен хаваслă хыпар кĕтсе. Хыпарĕ çук та çук. Уйăх та иртет, иккĕ те çитет. «Инçе пуль çав çурçĕр тени, ачамсем, икĕ уйăхра та çыру çитеймерĕ аçуран. Те почтальонĕсем чăваш çĕрĕ ăçтине пĕлмеççĕ ĕнтĕ», — тет ним тума аптраса çитнĕ амăшĕ. Сакăр хырăма тăрантасси — калама канас. Пайтах юр-вар кирлĕ. Мухтав Турра, ĕне пур. Тем курĕччĕç. Çитменнине пĕрре катана хăрăк туртма кайнă Натале умне лесник пырса тухнă, кантрисене татса ватап тесе хăратнă та хĕрарăма мăшкăлласа янă. Икĕ уйăх пек иртсен çав шуйттанран çие юлнине пĕлнĕ Натале. Мĕн тумарĕ пуль ача пăрахас тесе: хăй пысăкăш тулли михĕсене хырăмпа йăтатчĕ, лаша ураписене хырăмĕ çине таянтарса пушататчĕ, темле шĕвексем те ĕçрĕ. Ачи вара яхăнне те тухас темерĕ çав тери ăшă пӳртрен, пурăнасах терĕ. Çапла тăрмашкаласа амăшĕн варĕнче сакăр уйăх ытла пурăнчĕ.

Кĕркунне кăмпа шутсăр нумай пулчĕ çав çул. Ял çыннисем лавсем çине пушă каткасем лартса паромпа Атăл урлă каçса каяççĕ те кунĕпе кăмпа татаççĕ, каçпа вара çуса тасатаççĕ, кăвайт çинче пысăк баксемпе пĕçерсе каткасене тăварласа лартаççĕ. Пысăк хырăмлă Натале те юлмарĕ çынсенчен, икĕ ачине ертсе кайрĕ вăрмана. Виççĕмĕш кунне пилĕкĕ касса ыратнипе аптăрасах çитрĕ хĕрарăм: «Вăхăчĕ çитмен-çке, мĕн юрамарĕ пуль? Йывăр йăтни турĕ-ши? Тулли каткасене те хамăрах лав çине çĕклесе лартатпăр, кăмпа карçинккисем те йывăр. Хĕстерет те хĕстерет, халь-халь çуратас пек». Никама палăртмасăр Атăл хĕрне анчĕ Натале. «Ача çураласах пулсан çăварне пĕр ывăç хăйăр тултаратăп та Атăла пăрахатăп», — усал шухăш явăнать Натале пуçĕнче. Хĕлип лавçă сисет çакна, сисет те куç илмесĕр сăнать апăршана. Хайхискер авкаланса-пĕтĕрĕнсе выртакан хĕрарăм умнех çитсе тăрать вăл, ача çуралнине хăй куçĕпе хăй курать. Кăвапине татаççĕ, Натален çиелти ăшăрах кĕпине хывса чĕрĕ какай пек хĕрлĕ чăмăрккана чĕркесе тытаççĕ. Темиçе сехетрен амăшĕпе ачине лав çине вырттарса яла илсе каять Хĕлип пичче, каç тĕттĕмĕ аниччен юлашки паромпа каялла вăрмана таврăнать.

Вилмест амăшĕн варĕнчен тăхăр уйăх çитичченех васкаса тухнă ача, амăшĕн кăкăр сĕчĕ анманнипе кунĕн-çĕрĕн апат ыйтса çухăрать. Килĕрен киле утать ача йăтнă Натале кăкăр çитерекен хĕрарăмсене шыраса: паян пĕрин патне, ыран теприн патне çитсе йăлăнать. Илюк тесе çыртарчĕç ачана. Шеллеççĕ, вăй çитнĕ чухлĕ пулăшаççĕ ял çыннисем. Çапла аппаланкаласа иртрĕ икĕ эрне, тинех кăкăр сĕчĕ анма тытăнчĕ Натален. Тин канлĕх çитрĕ çемьене, çухрашу лăпланчĕ. Тутă хырăмлă Илюк вăй пухма, папкаланма тытăнчĕ, кĕçех аппăшĕ-пиччĕшĕсене йăл кулса кăтартрĕ. Çав кунсенче кӳрши вĕсене пĕр хыпар пĕлтерет: Шупашкарта Натале упăшкине курнă иккен вăл. Яртлаттарса пырать тет хула урамĕпе. Яка тăхăннă, пĕр илемлĕ хĕрарăмпа калаçса пыраççĕ тет. Нимле çурçĕре те кайман, кайма та шутламан тет вăл, пĕр буфетчицăпа пурăнать тет. Шăрттанĕ вара буфетчицăна хăна тума кирлĕ пулнă имĕш. Темле çурăлса каймарĕ çав тери хытă тарăхнă Натале чĕри. «Айэ вĕре çĕлен! Мĕн тăвам-ши сана? Наркăмăш парам-ши, кислота сапса çунтарам-ши? — нимле лăпланаймасть вăл. — Милиципе судран та, Турăпа çылăхран та хăраса тăмăттăм!» Анчах сăмахпа хăпартланам пекки тунă та, ĕçĕпе ӳпрене те вĕлереймен йăваш та ырă кăмăллăскер, упăшкине пĕрер çупкă та пулин çитереймесĕрех лăпланнă, пӳртĕнчен те тухман вăл шухăшпа. Çапла иртсе пынă кун хыççăн кун. Вĕсен çемйи кам та пулин пылпа кулач пырса çитерессе кĕтсе ларман, тапаланнă кăткă пек. Аслисем кунсерен колхоз ĕçне çӳренĕ: çум çумланă, çĕр улми купаланă, купăста шăварма çӳренĕ. Пушă вăхăтра катаран ĕне валли серте йăтнă, хăрăк туртнă. Илюк та яшкапа пăтă çиме вĕреннĕ. Икĕ çул тултарнă тĕле тулли çăвар ахахран таса шăл шăтса тухнă ун. «Хăй кулман чухне те куçĕ кулса çӳрет, питĕ юратмалла ача», — тенĕ кӳршисем. Çав çул аслăраххисем хăйсен çулне уçма тапаланса пĕри токарь пулас тесе ФЗО-на вĕренме кайрĕ, тепри чукун çул çинче ĕçлеме тытăнчĕ, виççĕмĕшĕ çĕвĕçе вĕренме Çĕрпӳри техникума вырнаçрĕ. Çăмăллăн сывласа ячĕ Натале, чун кĕчĕ ăна.

— Ну Путиш ача эс, Илюк, култарса вĕлерен, тупата, — тетчĕç хĕрарăмсем виççĕри Илюк хăтланкаланине пăхса. Çапла Путиш ача пулса юлчĕ. Çиччас юрласа парать, çиччас ташша ярать, такамран вĕренет тулĕк. Ачисене интерната-мĕне ярас темерĕ амăшĕ, чăтăпăр пĕрле тетчĕ.

Шкула та кайрĕ Илюк, пĕрремĕш класс пĕтерчĕ. Аван вĕренчĕ, анчах хаваслăх нумайлăха пымарĕ: амăшĕ ӳпке чирĕпе вилсе кайрĕ. Сивĕнчĕ амăшĕн ăшши. Илюксене аппăшĕпе йыснăшĕн пăхмалла пулчĕ. «Аппа лайăх та, йысна хаяр. Сивĕ çын. Куç айăн пăхать, — хăй ăшĕнче шухăшласа çӳретчĕ ача. — Интерната та каяс килмест. Каясах тесен Мария Архиповна вырнаçтарма пулăшать-ха та. Вăл питĕ лайăх учительница пирĕн».

— Илюк, — терĕ пĕринче аппăшĕ, — пирĕн Платка ялĕнчи куккасем тĕреклĕ пурăнаççĕ. Ача-пăча çук вĕсен. Вăл сана тахçанах усрава илесшĕн. Кайса пăхас шухăш çук-и сан? Килĕшсен унтах юл, килĕшмесен — таврăнан. Хушши инçе мар. Пӳрчĕ пысăк. Интерната ямастпăр сана.

Килĕшрĕ Илюк, усрав ачи пулса тăчĕ. Лайăх çеç туслашрĕ вăл çав çул нушта урапипе: кунне иккĕ-виççĕ сертене çӳрерĕ, серте-курăк туртрĕ ĕни валли. Вăл вăхăтра ял ачин çуллахи вăрăм кунсенче те аяк хыçса выртма вăхăт пулман. Илюкăн тесен вара, çын куçĕнчен пăхас япала, кĕрĕк арки йăваласа ларасси пулманах. Инкĕшĕ момент ĕç тупса парать — аллуна усса ĕлкĕр кăна. Куккăшĕ таçтан пĕр шăммипе тирĕ çеç юлнă чирлĕ лаша туянса килнĕччĕ. Пахча хыçĕнчи лайăх курăк çинех кăкаратчĕç ăна.

— Лайăх лашах тăвап, — тетчĕ хуçа, эмелсем тупа-тупа килетчĕ, сĕтпе чĕрĕ çăмарта лăкаса ĕçтеретчĕ. Çу варринелле лаша чăнах та якалчĕ, йăлтăртатса тăракан пулчĕ, сывалса çитрĕ. Тепĕр çуркунне хăмласа та пачĕ. Тихи вара Илюкшăн — чăн-чăн çывăх тус, картин çинчи пек хитре: тăп-тăп пит-куçлă, куçĕсем ăслă, пысăк. Илюк хыççăн анчăк çура пекех хăпми çӳретчĕ. Пĕррехинче лашана улăха кăкарма илсе кайнă чух тихи чиперех амăшĕ хыççăн сиккелесе пыратчĕ, тем шухăш тытрĕ, Илюк хыççăн ялалла ермешсе пычĕ, темле хăваласан та улăхра юлмарĕ.

— Мĕн тума илсе килтĕн, кайса яр амăшĕ патне, — хыттăн татса каларĕ инкĕшĕ. Илюк тихана мăйĕнчен кĕске кантрапа çыхрĕ те «Сынок», «Сынок» текелесе улăхалла утрĕ. Колхоз лашисем хушшинчи тихасене курчĕ те хайхи Сынок ача аллинчен вĕçерĕнсе сиккипе ярăнтарчĕ вĕсен еннелле. Тепĕр тихапа ыттисенчен уйрăлчĕç те хӳрисене тăратса яра пачĕç ката еннелле. Ката хĕррине çитнĕ-çитмен шалалла кĕрсе кайса çухалчĕç. Макрана ячĕ Илюк. «Киле мĕнле пырса кĕрес ĕнтĕ. Вĕлерет пуль инке тиха çухалнине пĕлсен», — нăшăклатса çитрĕ, хăра-хăрах каласа пачĕ.

— Кайса туп, — пулчĕ инкĕш сăмахĕ. Выçăччĕ-и Илюк, тутăччĕ-и, ыйтакан пулмарĕ. Ывăннă-и вăл, ывăнман-и — кайса туп. Сынок валли кĕсйине пĕр татăк çăкăр касса чикрĕ те ача пуçне усса пахча хыçĕпе ката еннелле танккарĕ. Хĕвел те анчĕ. Каç та пулчĕ. Кăшкăрчĕ, йыхăрчĕ Сынокне, тем таран шырарĕ ача ăс кĕрсех çитмен тăватă ураллă тусне, хирĕç сасă паракан пулмарĕ. Хырăмĕ выçса çитрĕ ачан, чăрлатать, апат ыйтать, анчах ăшă çăкăр татки ун валли мар. Сынока тытаймастăн çăкăрсăр.

Кирлех пулсан, виç кун чуптарать хăй хыççăн* Айван темерĕн çав, утланас та лаши çине вĕçтерес тихине шырама. Хăйсемех тупĕччĕç пĕрне-пĕри. Лаша питĕ ăслă выльăхне пĕлет Илюк, анчах утланса вĕçтерме ăс çитмерĕ ун паян. Утрĕ те утрĕ. Сĕм çĕрле пулчĕ, катара тĕттĕмленчĕ. Çăлтăрсем те тухрĕç, хĕлхем сапса çунаççĕ. Питĕ ывăнса çитрĕ Илюк. Пĕр пысăк юман çумне тĕршĕнсе ларчĕ те çывăрса кайнине те сисмерĕ. Тем вăхăт иртнĕ, питрен такам сĕртĕннипе хăраса вăранса кайрĕ вăл. Куçне уçрĕ. Тул çутăлнă. Питрен сĕртĕнекенни Сынок иккен. Хĕпĕртесе ӳкрĕ хуçи. «Сынок, Сынок», — текелесе пуçĕнчен шăлса ачашларĕ, çăкăр таткине пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн чĕпĕтсе хыптарчĕ, мăйне кантрапа çыхрĕ.

— Ну, атя киле. Сана унта мĕн чухлĕ сĕт кĕтет! — çавăтса утрĕ вăл гихине. Çитрĕç килне. Ятлакан-тăвакан пулмарĕ, апата та ăшшăнах çитерчĕç, выртса çывăрма та ирĕк пачĕç. Тутлă та-çке ирхи ыйхă, пылĕ те, çăвĕ те айккинче тăччăр.

Кăçал та Илюка колхоз пăрушшисене пăхма кĕтĕве вырнаçтарчĕç. Йывăр парусене сыхласси. Пĕри чупма тытăнсан пĕтĕм кĕтӳ тапранать, пĕтĕм кĕтӳ хӳре тăратса чупать — хуса çитейместĕнех.

— Илюк, эс те хытă чупатăн та, пăрусен скорость санран та пысăкрах вара, — тет ферма пуçлăхĕ, Иван Степанович, ялта Иван Стаканович тенĕскер. — Сана ирлĕ-каçлă пĕрер кружка сĕт памалла тăвас пуль, урусем шухăрах чупчăр. Кăнтăрла çăмарта та парас. Чăнах та кăштах тутланчĕ пĕчĕк кĕтӳç пурнăçĕ: ирлĕ-каçлă пĕрер кружка сĕт ĕçет, кăнтăрла çăмарта çиет. Вăт, улпут ачи. Тулĕк нумая пырĕ-ши ку Стаканчăн ырă кăмăлĕ, виçĕ кунтан тӳнтерле выртмĕ-ши?

Иĕркеллех çитсе кĕчĕ Илюк çĕнĕ вĕренӳ çулне, ӳсрĕ, тĕрекленчĕ, хул пуççийĕ те сарăлчĕ. Кăçал та Мария Архиповна Мускаври мăнукĕн çи-пуçне Илюка чылай пачĕ. Яп-яка та тап-таса япалисем, çĕнĕ пекех. Ял ачисем нумайăшĕ тăхăнса та курман вăл тумтире. Илюка шăп та лăп юрăхлă вĕсем, хăйпе виçсех çĕленĕ темелле. Айккинчен пăхсан хăр тăлăх ача тесе калас та çук. Кăмпа тухсан карçинкки-карçинккипе йăтать Илюк кăмпа, çавăнпа ăна Грибовский тесе йĕкĕлтеççĕ ачасем. Илюка вара питĕ килĕшет ку ят. «Ӳссен Грибовский пулап», — тесе ĕмĕтленсе çӳрет. Кĕнеке вулама юратать Илюк, сурăхсене çитерме улăха чупнă чухне те хĕвĕнче пĕр-пĕр кĕнеке унăн. Лупас тăрринчи пĕр кĕтесре кивĕ аçампа витсе усрать вăл кĕнекисене, шутсăр çумăр анса йĕпетесрен хăрать.

— Питна-куçна çăвасчĕ лайăхрах. Кĕнеке тăрантать штоль сана, хăпаймастăн çавсенчен, — мăкăртатать инкĕшĕ. — Ый, чикан ачи.

— Эрнере пĕрре мунчалапа хырсах çăвап-çке, çитмест-и? — хуравлать лешĕ.

— Урусене пăх-ха, епле шип-шип касса кĕнĕ. Урасăр юлсан кама кирлĕ эс?

— Юлас марччĕ-ха урасăр, — çирĕппĕн хуравлать ку, Нумаях та пурăнмарĕ, аппăшĕпе йыснăшĕ патне, тăван килне, каялла таврăнчĕ Илюк, тăваттăмĕш класа хăйсен ялĕнчи шкула çӳреме пуçларĕ. «Сивĕрех çын пултăр йысна, зато аппа лайăх. Килте — килтех», — терĕ те таврăнчĕ хутаççине сĕтĕрсе. Вĕренессе аван вĕренчĕ, пиллĕкмĕш класа куçрĕ. Çулла питĕ çывăх туслашрĕç Илюкпа Мария Архиповнăн Мускаври мăнукĕ Саша. Тĕлĕнмелле çав Сашăран. Мускавран килсенех пĕр виçĕ кун чăлт шурă кĕпепе, утюгпа якатнă шăлаварпа, шурă нускипе, крем сĕрсе çутатнă пушмакпа çӳрет. Кĕл шывĕ ăшĕнче кĕлерсе лартса çунă пек çап-çутă та тап-таса, шурă питлĕ. Кунсерен ăшă шывпа супăньпе хырса çăвать ăна кукамăшĕ. Тăваттăмĕш кунне чăтăмĕ пĕтет вара, тăварăнса тарать, шурă япалисене хывса çакать те кивĕреххи уртса ярать. Куçран çухалать Мускав ачи, çук вăл, çара уран ял ачи чупать тейĕн ав пăру кĕтĕвĕ еннелле. Кăçал та пăру кĕтĕвĕ пăхать те Илюк, çавăнталла чупать Саша. Çывăх туслашрĕç вĕсем, килĕштереççĕ пĕрне-пĕри. Чăвашла таса калаçать Мускав ачи, вĕренсе çитнĕ.