Электронлă вулавăш

I

— Атте, йăлăхмарăн-и эс халăх сăмахне илтсе? Тытса хупнă выльăхсене халех кăларса яр. Эп кайиччен те çавахчĕ, халĕ те улшăнман иккен. Çитет. Картиш вăл ферма мар! Текех манăн «йытă Гени» ятне илтес килмест…

Ывăлĕ варт! çаврăнчĕ те, лаçран тухса, хапха патнелле утрĕ.

Ашшĕ пуç çĕклесе те пăхмарĕ, вĕрекен хурана çаплах какай вакла-вакла ячĕ.

— Шĕпĕн, вĕрентме пăхать тата, — тем самантран тин вăрçса илчĕ Элекçи, хурана кĕмен какай татăкĕсене çака чĕресе хурса. Вĕрекен шыв тумламĕсем, хурантан сирпĕнсе ӳксе, вучахри кăварпа вĕри кĕл çинче чашлатрĕç.

Элекçи алăк патĕнче выртакан купаран шĕшкĕ çаппи илчĕ те, чĕркуççи çинче çăмăллăн хуçса, хуран айне хучĕ. Вут татах та вăйланчĕ, тумламсем тапăртата-тапăртата пушшех вăйлăраххăн сикрĕç. Унтан вăл лаç çумĕнчи кивĕ валашкара аллине çурĕ, умне çакнă пир саппунĕпе шăлса типĕтрĕ. Лаç алăкне хупрĕ те каска çине пырса ларчĕ.

Кĕсйинчен портсигар кăларчĕ, нумайччен çавăркаласа ларчĕ вăл ăна аллинче. «Кĕмĕл пулас, мĕнле ялтăртатать. Ывăл парни, — шухăшларĕ вăл. — Чăвашсем, юратнă çынна тимĕр япала парнелеме хушмаççĕ, сивĕнет теççĕ. Пустуй мар-и?»

Портсигар çинче виçĕ сунарçă лараççĕ. Персе ӳкернĕ кайăксемпе йытта курсан, унăн чунĕ çĕкленсе кайрĕ, самантлăха вăл хăйне сунарти пек туйрĕ. Анчах портсигарти çинçе кăранташ евĕр пĕчĕк пирусне курсан, ку тупăм çийĕнчех сирĕлчĕ.

— Ĕлĕкхиллех мана «Прибой» туртать тет пуль, шĕпĕн, — мăкăртатрĕ вăл, портсигар хупăлчине шартлаттарса. Унтан, кĕсйинчен «Беломор» кăларса, пĕр пирусне илчĕ те тивертсе ячĕ. Паян туртмантан пулас, вăл тĕтĕме çине-çинех çăтрĕ, часах пуç çăмăллăн çаврăнма пуçланине туйрĕ.

Акă пĕртен пĕр ывăлĕ те таврăнчĕ. Виçĕ çула яхăн кĕтнĕ ăна. Халăх хушшинче сахал пулнă пулин те, хăш-пĕр чух мухтанма та ӳркенмен. «Гена вăл ман — этемех, полковник патĕнче шоферта ĕçлет. Шĕпĕн мар…» — текеленĕ.

Акă сана ывăл те. Çĕркаç кăна çитрĕ, тӳрех урăхла юрлама пуçларĕ: вăл апла мар та ку апла мар. Пуçтарса хунă вырăнсене сарса хучĕ, кĕтесре тахçантанпах ларакан турăшсене çенĕке кăларса пăрахрĕ. Ашшĕшĕн мĕн, амăшĕ кулянать пуль ĕнтĕ.

Элекçи лаç хĕррине тытса кайнă картаналла тинкерчĕ.

— Ай-ай, çак сысна виçĕ кун пурăнать. Ăçта ун хуçи? Ма халь те килсе илмест? Виçĕ кун тăрантар-ха ăна? Мана турă çӳлтен пăрахса памасть вĕт. Паян килет пулсан, пилĕк тенкĕсĕр яхăнне те ямастăп. Ку хĕл каçнă пăру Макарун Павăлĕн. Хĕрне качча пама ӳстерет имĕш. Ĕлĕк Гена унпа çӳретчĕ, халь темле. Çырусем те çырать тетчĕç. Кăçал пăрушĕ иккĕмĕш хут çакланчĕ ĕнтĕ. Юсаннă халь çуркуннехинчен. Ун чух йăптăхне те тăкманччĕ. Куна акта кĕртес. Ялçынни, тен, хурăнташлă та пулма тивĕ. Кăларса яр сире хуçисĕр, — хăй тĕллĕн мăкăртатса илчĕ вăл. Унăн кăмрăк пек хура куçĕсем выльăх çиме шăтарасла пăхрĕç. Çăварне час-часах килекен сурчăкне вăл шăл витĕр чартлаттарса сурчĕ. — Шĕпĕн, — çак самантрах ывăлне те ятларĕ вăл. — Ман ĕç унпа, сан ĕç çук. Эп сана та çав ĕçпе тăрантарнă, вĕрентсе çын тунă. Кайса гимнастерка тăхăнса килтĕн те вĕрентетĕн. Выçсан — çăкăр та тутлă, — тăрансан пыл та йӳçĕ. Тăрантăн пулать…

Вăл вăрçă хыççăнхи çулсене аса илчĕ. Икĕ çул шăрăх пулчĕ, ун чух тыр валеçĕнмен. Хăй фронтра чух килте выльăхсем чирпе пĕтнĕ. Нумай вăхăт иртнĕ халь унтанпа. Нумай… Сахал мар хура-шур тутанса пăхнă Элекçи. Пĕр Гена çеç мар, вĕсен тата виçĕ ача пулнă. Çăмăлах пулман ача-пăча ӳстернĕ чухне. Колхоз йĕркеленсен, виççĕмĕш çулах ăна, тин кăна уйрăлса тухнăскере, кураймасăр чĕртсе ячĕç. Хăйсем хăнана кайнăччĕ, виçĕ ачи те, пӳрчĕ те, кĕлечĕпе хуралтисем те çунса кайрĕç. Хăйсем те хăнана кайнă çи-пуçпа кăна тăрса юлчĕç. Вăрă вăрлать — хăварать, вут тухать те тасатать, тесе ахаль каламан çав. Каллех çĕнĕрен тумалла пулчĕ, йывăр йăтса арăмĕ чире кайрĕ, пӳсĕр аптратрĕ: пӳртне те Элекçи пĕччен тенĕ пек турĕ. Колхоз пĕренесем çеç туянса пачĕ. Тăрăшнă çак пурнăçшăн, вăйне те хĕрхенмен. Хăех пураланă, хăпартнă чух çеç çынсене чĕннĕ. Вăйлă çын килтĕр-и уй хуралçи патне, такама та ятлаçма тивнĕ, вирелле шăлни тĕк май шăлни мар, выльăх та çилленет. Ачисемшĕн кулянса арăмĕ чутах вилмерĕ, хăй те ухмахах туха пуçларĕ. Курнă-çке пурнăçра. Сахал мар курнă…

— Лекçи! — кăшкăрчĕ çенĕкрен арăмĕ. — Эс паян апат çиместĕн-им?

— Çук… Эп уя каятăп… Курмастăн-им, кĕç çичĕ сехет çитет. Кĕтӳ хăвалани хăçан. Килсен те çийĕп, йытăсене сивĕтсе пар унта!

— Эс киличчен апатне хĕве чиксе усрас-им? Çи халех, атту сивĕнсе каять…

Упăшки чĕнмерĕ. Вăл шăл витĕр шăхăрчĕ те, пуçне йĕвен чĕркесе янă лаши сарайĕнчен чупса тухрĕ, йыттисем хăлхисене тăратрĕç, сăнчăрĕсене чăнкăртаттарса пралук тăрăх хуçи патне ыткăнчĕç.

— Вырăна! — урипе çеç тапрĕ вăл. Икĕ овчарка, хӳрисене хĕстерсе, темиçе утăм каялла чакса ларчĕç, пĕр ула вĕшле кăна хуçинчен хăрамасăр Элекçейĕн тусанланса пĕтнĕ аттине сĕртĕнсе илчĕ.

Хуçи васкамасăр алăк патнелле утрĕ. Лаши, çавăтнă евĕр, ун хыçĕнчен çинçе мăйне тăсса пычĕ.

II

Хĕвел ураланса аннă чух та, кăвак пĕркенчĕкне сирсе, хĕмлĕ тутăр çыхнă вăхăтра та Мишавай сăрчĕ çинче юлан утлă çынна курма пулать. Çинçе те сакăлта ураллă çӳрен лаша, вăрăм мăйне тăсса, ял еннелле тӳррĕн пăхать.

Юлан утçи — самаях вăрăм пӳ-силлĕ çын. Шăрăхра вăл кĕпе вĕççĕн кăна, çумăрлă вăхăтра — салтак плащĕпе. Кирек хăçан та çурăмĕ хыçĕнче икĕ çăварлă пăшал. Унан кăтра хура çӳçĕ йăрăммăн-йăрăммăн кăвакарнă. Хура куçĕсем типпĕн ялкăшаççĕ. Вăрăм курпун сăмси тата çĕкленерех тăракан хул пуççийĕсем пăвса пăрахнă чăх çине çĕнтерӳллĕн хăпарса тăнă хăлата аса илтереççĕ. Хусканăвĕсенчен те темле сивлеклĕх палăрать. Çыртса лартнă пек çăтă-çăтă тути çинчен усăнса тăракан мăйăхĕсем, хăлха патĕнчен янах таранах хырмасăр хăварнă сухалĕ çак туйăма татах вăйлатса яраççĕ.

Унăн чăн хушамачĕпе ячĕ — Микин Алексей, анчах ăна ял çыннисенчен ытла никам та пĕлмест. Йытă Элекçи тесен, таврара никам та пĕлменни çук. Сахал çын тĕл пулмасăр юлнă пуль унпа…

Хурăнвар ялĕн урамĕсем сарлака та вăрăм. Вĕсем виççĕшĕ те пĕр енĕпе Мишавай сăртне тухаççĕ, пĕр пысăк çул туса, çак сăртра пĕрлешеççĕ. Кунтанах кĕтӳсем тухса кĕреççĕ, вăрмантан килекен е каякан машинăсем иртеççĕ. Кунĕн-çĕрĕн хĕвĕшӳ, кунĕн-çĕрĕн шăв-шав.

Кĕтӳ хăвалакансем сăртра юлан утçăна асăрхарĕç пулсан — пĕр выльăх та калча çине тухмасть, пĕр чăх та униче хапхинчен иртмест. Чашлаттарса çумăр çунă чух Мишавай сăртне хăпаракан ансăр çул çинче машинăсем тапранмасăр лараççĕ, пĕри те вĕсем тырă ани çине кĕрсе иртме хăяймаççĕ; кĕлтесене те урапа айне хума май çук. Сăртра юлан утлă çын — Йытă Элекçи. Айăплантăн пулсан, каçару çук. Вĕшле йытă евĕр хăлхисене лăпчăтса çил пек вĕçтерекен лаша, плащ аркисене хăлат çуначĕ пек варкăштарса пыракан, хăрах аллипе чĕлпĕр, тепринпе пăшал тытнă хуралçă самантрах айăплă çын умне çитсе тăраççĕ. Уй — куçлă, вăрман — хăлхаллă. Ăна-кăна пăхса тăмасть кăра çилĕллĕ Элекçи. Ун чăмăрĕ йывăр. Пĕччен пулсан, çапса илме те вăтанмасть, йышлăн пулсан, хутпа кăранташ кăларса, акт çырма ӳркенмест. Калча çине кĕнĕ выльăха кĕтӳçĕ тем пек тархасласан та памасть, килне хуса таврăнать. Тарма тăракан выльăха лашипе хăвалать.

Шăлт! çеç хупăнать йывăр хапха. Кашкăр пек икĕ овчарка выльăха картана хуса кĕртеççĕ. Кунĕпе колхоз уйĕ тавралла виççĕ-тăваттă çаврăнать уй хуралçи, кашнинчех мĕн те пулин тытса таврăнать.

Сайра çын кĕрет хуралçă килне. Кӳршисем те çулталăкра пĕрре-иккĕрен ытла пулмаççĕ. Хаяр йытăсем никама та палламаççĕ, хуçине çеç пăхăнаççĕ.

Хуралçă картишĕнче шăпах. Йытăсене кăкарнă сăнчăрсемпе пралук ункисем çеç чăнкăртатаççĕ, хушăран хушă тытса килнĕ выльăх те тунсăхласа, те шывшăн макăрса илет.

III

Геннадий ял Советне кайса килсен, хăйсен çурчĕ умĕнче чылайччен пăхса тăчĕ. Пӳрчĕ çав-çавах. Çиелтен ăна чуспа сăрнă, хапхине кăвак сăрпа сăрланă. Пӳрт умĕнчи пахчари чиесем хĕп-хĕрлĕ вĕçсе çитнĕ. «Ӳссе кайнă, чӳречесене те хупласа хунă. Касас пулать е урăх çĕре куçармалла, — шухăшларĕ вăл. — Электричество пралукĕсене перĕнсе, замыкани тума пултараççĕ».

Хапхапа юнашар ларакан чус лаç патĕнчи йăмрасем татах та сарăлнă, вĕсен турачĕсем картишнелле усăннă.

Картишне кĕчĕ. Çав-çавах. Чус витнĕ выльăх карти, вите, кĕлет.

Йытăсем ун патне чупса пычĕç. Тĕлĕнмелле, килтен тухса кайни кĕçех виçĕ çул çитет, çапах та ăна мансах кайман.

Макăрса янă пăру сасси ăна тепĕр хут ирхи апат çинчен аса илтерчĕ. Вăл карта алăкне уçса ячĕ. Пĕр хĕрлĕ пăру тата темиçе сурăх, самăр сысна алăкран тухма тытăнчĕç. Анчах йыттисем иккĕшĕ те сăнчăрĕсене чанкăртаттарса алăк патнелле ыткăнчĕç, Хăранă сурăх çапăннипе Гена кăштах ураран ӳкмерĕ.

— Пшол, шуйттансем! — кăшкăрса тăкрĕ вăл йытăсене.

Джульбарс, хӳрине айăплăн пăтраткаласа, аяккалла пăрăнчĕ, Пират вырăнтан та хускалмарĕ. Вăл уçă хапха патне пырса ларчĕ.

— Пират! Кай кунтан!

Йытă хăйĕн вичкĕн куçĕсене ун еннелле чалăшшăн çавăрчĕ. Вăл хăрама шутламарĕ те пулас.

Çăварне карса, сарăхнă асавĕсене çеç кăтартса илчĕ вырăнтан хускалмарĕ.

Салтак пӳрте кĕчĕ. Амăшĕ ун çара кайичченхи кĕписене якатать. Çăварне шыв сыпса пĕрĕхет те электричество утюгне чашлаттарса шутарать.

— Арчара лутăрканнă. Пĕчĕкленсе те юлчĕç пулĕ те-ха…

«Ватăлнă, — шухăшларĕ ывăлĕ, амăшĕн пит-куçĕнчи йĕрсене асăрхаса, — кăвак çӳç пĕрчисем те сахал мар».

— Халь тăхăнма хам илсе килни те çитет… Чăнах пĕчĕкленнĕ. Ан та чăрман, е кӳр хам якатам, анне.

— Ме эппин, — килĕшрĕ амăшĕ.

— Правленире пултăм, анне. Ыран Шупашкара машина илме каймалла.

— Мĕнле машина?

— Çăмăл машина. Мĕн тăвас тен, салтакра та çăмăллипе çӳреме тиврĕ, кунта та…

— Эй, пит лайăх, сахалтарах вараланатăн, — ывăлĕ çине тинкерчĕ амăшĕ.

Ывăлĕ те амăшне сăнарĕ. Шурсах кайнă иккен вăл. Пӳртрен те тухсах çӳремест-ши вара?

— Сывлăху мĕнле, анне? — ыйтрĕ Гена.

— Çӳрекелеп пӳртре.

— Операцине каяс пулать.

— Каймалла-ха та… Сана кĕтрĕм-çке. Кураймасăрах вилсе кайăп, терĕм. Халь кайма юрать ĕнтĕ.

Калаçмалли ытла та нумай пекчĕ. Халь ак ывăлĕпе амăшĕ сăмах та тупаймаççĕ.

Гена, якатнă кĕпине илсе, тĕкĕр умне пырса тăчĕ. Тăхăнма тăчĕ кăна, çатăр! çеç турĕ хул кăкĕнчен. Салтак кулсах ячĕ. Ун çине тĕкĕртен ашшĕнни пекех кăтра çӳçлĕ çамрăк пăхрĕ. Тути те ашшĕнни пекех çӳхе, сăмси тӳрĕ.

Акă, хапха сасси илтĕнет. Орлик хапхаран кĕнĕ-кĕменех çула картлакан йытăсене шăмарса илет, лешсем ăна пур пĕрех тивмеççĕ, хăнăхнă иккен. Кĕçех ашшĕ те кĕрет. Вăл малтан уçса хунă алăк çине тинкерет, унтан, васкамасăр пырса, пăру çавăтса тухать. Хапхаран картишне кĕме хăракан Макарун Павăлĕн пуçĕ курăнать. Пăрушне çавăтса тухичченех вăл хуралçăна укçа тыттарать, лешĕ турткалашса тăмасть.

Сысна хуçипе хуралçă алăк патĕнче чылай калаçаççĕ, юлашкинчен сарă сухаллă пĕчĕк старик, укçа кăларса, васкамасăр шутлать, шелле-шеллех ăна Элекçи еннелле тăсать. Хуралçă пуçне хыçкаласа илет, сахал, тет, пулмалла. Старик татах хушать, Элекçин сăн-пичĕ ялкăшма пуçлать, кăмăллăн мăйăхне шăлкалать.

Гена çаксене картишĕнчи чӳрече витĕр пĕтĕмпех курчĕ. Ун пичĕ хĕрелсе кайрĕ.

— Анне, çынсенчен вăл халĕ те укçа илет-им?

— Илет, — нимĕн пулман пекех пĕлтерчĕ амăшĕ. — Çитеретпĕр-çке-ха вĕсене…

— Укçине колхоза памалла пуль? Вăл памасть пулас…

— Пĕлместĕп, ывăлăм.

— Паллă ĕнтĕ, мĕн пĕлменни. Ахальтен мар çынсем кураймаççĕ пире. Çур талăк килте пурăнатăп ĕнтĕ, анчах кам килчĕ пирĕн пата? «Элекçи хăйĕн хапхи патне пыракан выльăхсене те тытса хупать» — текен хыпар çӳрет ялта.

— Ман ĕç çук, ывăлăм, — ассăн сывларĕ амăшĕ. «Акă мĕнпе пăшалсем туянать иккен вăл», — шухăшларĕ ывăлĕ, стена çумĕнче çакăнса тăракан икшер кĕпçеллĕ виçĕ пăшал çинелле пăхса. Виçĕ сул хушшинче иккĕ туяннă…

Ашшĕ пӳрте яш çын пек çăмăллăн çитсе кĕчĕ. Куçĕсенче хăйĕн пытарайми савăнăç.

— Мархва, эс пире апат çитеретĕн пуль, — мăйăхĕсене пĕтĕрчĕ вăл. — Эс мĕн, Гена, сыпрăн-им, куçусене те аран уçатăн!

— Килнĕренпех ĕçтеретĕн-ха…

Ашшĕн сăнĕ самантрах улшăнчĕ. Ывăлне сăнама вăл ура тупанĕнчен пуçларĕ, юлашкинчен икĕ пĕр пек куçлă çын тĕл пулчĕç. Пĕри те илмерĕ куçне.

— Мĕн, начар пуль тетĕн-им! Кассăра вун виçĕ пин выртать. Алăра та çук мар. Халех пĕр ещĕк эрех кайса илме пултаратăп.

— Тавах, атте, тавах. Хам та чăлах мар. Çынна макăртса илнĕ укçа мана кирлех мар.

— Хамăнне хам пĕлетĕп, çăмарти чăххине ан вĕренттĕр. Эс мана малтан правление кайса хуралтан кăларттар. Колхозра ирттернĕ вăтăр пĕр çултан çирĕм улттăшне эп ун туприне сыхланă çĕре панă. Тăватă çул вăрçăра пулнă.

— Пулнă, сыхлатăн… çитет. Е эс халь те çынсен ăс-пуçĕ ĕлĕкхилле тетĕн-и? Кам выльăха ятарласа кăларса ятăр!

— Пĕлетпĕр эпир.

— Çын укçине ан ил. Ăна колхоз кассине хывмалла.

— Ăслă эс, ачам. Алăкран тухсан, аллă ăс кĕрет, теççĕ. Салтак, мĕн калăн!

Ашшĕ пĕр хушă нимĕн те чĕнмерĕ.

— Çитĕ сана, ватти, — хутшăнчĕ амăшĕ. Ывăлу килнĕренпе пĕр ăш сăмах çук.

— Хай шăртлă.

Гена, ашшĕ патĕнчен иртсе, картишне тухрĕ.

IV

Савăнать Элекçин чунĕ уя тухсан. Хăнăхнă вăл сăнама тыр-пула. Кашни пĕрчĕшĕн ответлă-çке: çын таптать-и, выльăх кĕрет-и, урапа кустăрми хуçать-и… камăн курас тата унăн курмасан? Иртен пуçласа каçчен хирте.

Кăçал ăнса пулнă тырра вырасси вăраха кайрĕ. Ыраша вăхăтра пухма ĕлкĕрчĕç. Пăрçа çулса тăкрĕç, купана кăна хывма тытăнчĕç, çумăр тапранчĕ.

Комбайнсем те хускалаймарĕç, пăрçа та купарах шăта пуçларĕ.

Паян çанталăк иртенпех уяртса тăчĕ. Хĕвел тӳсмелле мар хĕртет.

Лашине çул хĕрринчи курăк çине ячĕ те Элекçи, хăй тăсăлса выртрĕ. Ăна ыйхă пусса килчĕ. Анчах шăнасем çывăрма памарĕç. Каллех çумăр пулать пулас, ялта автансем шарлаттарсах авăтаççĕ.

Çуллахи çумăр телей куççулĕ евĕр çеç çав. Типет вăл часах. Кăнтăрла иртсенех автомашинăсем Мишавай сăрчĕпе вăрманалла вĕçтерчĕç. Элекçи, лашине утланса, сăрт çинчи çул тăрăх сиккипе ячĕ. Пĕри те тырă ăшне кĕмен. Аван. Уяртан вĕсенчен хăрамалли çук…

Ывăлĕпе ашшĕ хушшинчи хирĕçӳ çак юлашки кунсенче самаях хĕрсе пычĕ. Тытнă выльăхсене ывăлĕ картишне кĕрттермерĕ. Ирĕксĕрех пушар дружинин çурчĕсем патне карта тыттарма тиврĕ. Пиратне вăл унта кайса кăкарчĕ, хуралта ĕçлекенсене шанмарĕ. Гена «элекленипех» колхоз председателĕ Элекçие çынсенчен укçа илнĕшĕн правление чĕнтерчĕ.

— Илнĕ тата илетĕп! — пат çеç татса хучĕ вăл. — Кăларас тетĕр пулсан, сирĕн вăй, сире ирĕк, эп паянах тухатăп. Çавна çеç ан манăр, мансăр колхозăн пĕтĕм тыррине çитерсе яратăр!

Çапла каларĕ те варт çеç çаврăнса утрĕ. Эй-ей, пĕлет хăй хакне Элекçи, пĕлет. Уй хуралçин ĕçĕ пек сăмахлă ĕç ялта урăх çук. Пĕр çын та ятлаçмасăр-ылханмасăр чăтаймасть. Çапах никамран та ун чухлĕ хăрамаççĕ. Элекçи тесен, Йытă Элекçи тесен, такам та чĕтрет. Ачасем те, ăна курсан, тарса пытанаççĕ. Кирек те мĕнле çивĕч хĕрарăм та ăна çĕнтереймест, кӳрентереймест. Кӳрентерсен — вăл пур пĕрех алла илет. Эрнерен, уйăхран, çулталăкран та пулин тытатех вăл çав çын выльăхне. Ялта вăл палламан выльăх çук. Выльăх — выльăхах. Тепĕр чух алăк уçса тухать, тепĕр чух тата хушăк та тупăнать уншăн. Никам та ăна ятарласа кăлармасть. Элекçие çав çеç кирлĕ те.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн