Йăкăрти газик, шурă юр çинче хура çип евĕр тăсăлса выртакан шоссе тăрăх çур сехете яхăн «тусан кăларттарнă» хыççăн, сасартăк сулахаялла пăрăнчĕ те тăпах чарăнчĕ. Сарманкин чарчĕ ăна.
— Тăхта! — терĕ вăл кăшкăрнă пекех хыттăн, шоферне хулĕнченех ярса тытса. — Ан васка... — Кабинăран тухма тăчĕ.
— Ăçта эсир, Василь Владимирыч? — начальникĕ тем тума хăтланнине курса, хыпаланса ӳкрĕ лешĕ.
— Çула кайса тĕрĕслес тетĕп. Тен, машинăпа кĕме çук унта...
— Пулать! Мĕн пăшăрханатăр эсир, Василий Владимирович?.. Кĕретпĕрех! — шантарчĕ шофер. — Виç-тăват çухрăма çуран çӳреместĕр ĕнтĕ...
— Путса ларсан? — аллине тыткăчран вĕçертмесĕрех ыйтрĕ Сарманкин.
— Лармастпăр! Курса кăна тăрăр акă...
— Асту эппин.
Газик çĕнĕрен хускалать те — эпир самантрах тарăн-тарăн çырмана кĕрсе тăратпăр. Чăн-чăн çырмана. Çыранĕсем те пур ун (вĕсен çуллĕшĕ пĕр-ик метртан та кая мар пулĕ), тĕпĕ те. Шывĕ çеç çук. Ун вырăнне вара — юр, юр... Иш те иш кăна, кăмăлу тăраничченех ашăнтар!
Пирĕн газикĕмĕр ишет. Нăйкăша-нăйкăша ишет вăл, сарăпсăрскер. Кĕрт курпунĕсене вата-вата тапăçланать. Пĕтĕм вăйран туртăннипе пулас, е пĕр çыран çумне çапăнать, е теприн çумне; вăхăт-вăхăт, хал çитереймесĕр, вырăнта тĕпĕртетсе-ташлакаласа та илет.
Çул, алтăна-алтăна çырмана çаврăннă çул, тăсăлать те тăсăлать. Хир варрипе авкаланса та хуçкаланса тăсăлать вăл. Эпир, хĕнпе пулин те, ун тăрăх малалла куçатпăр, малаллах шăватпăр.
«Ытла та тăвăр-çке ку çул. Лав е машина хирĕç килес пулсан, мĕнле иртсе каймалла-ха?» — ирĕксĕрех пăшăрхантаракан шухăш вĕçсе илет пуçра.
— Да-а, ик-виç çул каярах кунта пачах урăхлаччĕ, — ман шухăша сиснĕ пекех калаçса илет Сарманкин. — Такăрччĕ, сарлакаччĕ... — Паçăр вăл, шоссепе пынă чух, хыçалалла таянса, саркаланса ларнăччĕ, халĕ ятарласа тытма туса панă авăнчăк тимĕре çатăрланă та малалла ӳпĕннĕ.
Эпир малтан та юмахласах марччĕ те, çак çырмана лекнĕренпе пачах калаçма пăрахнăччĕ. Райком секретарĕ кĕтмен çĕртен сăмах пуçарни пурсăмăрăн кăмăлне те çĕклентерсе ячĕ. Пуринчен ытла — шоферăнне.
— Петров чухнехипе мĕн калаçма! Ун чух кунта татти-сыпписĕр машина, трактор чупатчĕ! Йывăç кăна мĕн чухлĕ турттармастчĕç пулĕ вĕсем?!
Сарманкин ăна хирĕç нимĕн те тавăрса каламарĕ. Анчах пĕрре уçăлнă кăмăлшăн ку чăрмав-ши вара? Паллах, çук. Пирĕн шофер та пуçланă шухăшне вĕçлемесĕр чарăнмарĕ-чарăнмарех.
— Çапла, йывăç, кирпĕч нумай турттаратчĕç вĕсем ик-виçĕ çул каярах, — рульне вăрт-варт çаваркаланă май тăсрĕ вăл сăмахне. — Çавăнпа мар-и çак çул та хальхинчен икĕ хут анлăрахчĕ. Халĕ мĕн кунта... Халĕ пыратăп та, акă, хăра-хăра шухăшлатăп: хирĕç килекен çеç тĕл ан пултăрччĕ, хирĕç килекен çеç...
Пиле килни пулать, теççĕ. Шăп ун сăмахĕ тĕлнех умри сăрт хыçĕнчен малтан пĕкĕ тăрри курăнса кайрĕ, унтан лаша пуçĕ тухса тăчĕ.
— Ну, вăт, каларăм-и сире, çапла пулчĕ те ак... — Çакăншăн райком секретарĕ айăплă пул-нăн, кăмăлсăррăн пăхрĕ ун çине шофер. — Хăшăмăрăн çул парас пулать ĕнтĕ халь: унăн е манăн? Саккун тăрăх, унăн памалла. Анчах çав янавар, малтанах пĕлсе тăратăп, çакăн тарăнăш юра ашса ниепле те иртсе каяймасть.
Çара çуна çинче самай хулăн пиеленнĕ хĕрарăм ларать. Машина çывхарнине курсан, вăл ырханкка лашине васкасах çул айккинелле пăрма пуçларĕ. Тилхепине карт-карт турткалать, чăпăрккипе те хăмсарса пăхать, анчах лешĕ çаплах итлемест: «çырма» çыранĕ çумнех çыпăçре пулин те, ун урлă ура ярса пусма çав-çавах хăюлăх çитереймерĕ. Ăна пирĕн, машинăна чарсах, пулăшса, ирттерсе яма тиврĕ.
Çĕнĕрен нăйкăшать мотор, эпир çĕнĕрен, пĕр çыранран теприне çапăнкаласа, малалла шăватпăр.
Таврара шап-шур тутăрлă тем анлаш уй сарăлса выртать. Ниçта пĕр хура пăнча кураймăн ун çинче. Катара çеç пысăках мар вăрман тĕксĕммĕн кăвакарать.
Юр кăçал, татсах каламалла, нумай. Апла-тăк — нӳрек пулатех. Ăна çуркунне сыхласа хăварма çех пĕлмелле. Ун чух вара çĕр, кĕркунне типĕ юлнине пăхмасăр, кӳренмĕччĕ.
Çутçанталăкĕ колхозник кăмăлне халĕ те ăнланмасть мар. Çăкăрлăх хатĕрленĕ кĕрпине алласах тăрать вăл. Çĕркаç та самаях хӳтерчĕ-ха. Пĕр чарăнми çурĕ. Паян та çăвать. Тăкать çеç.
Юхать, йăрăлтатса чупать хир тăрăх вылянчăк хӳреллĕ вĕçкĕнчĕк. Çула май шăтăк-путăксене сапласа тикĕслет вăл, çырма-çатрасене хĕве-хĕве лартать. Çав шутрах — эпир пыракан çак канава та.
Пĕрсĕмĕр те шарламастпăр. Шоферăн вăхăт çук: халĕ ун, юр вăйлă çума пуçланипе, баранкăпа ытларах вылянмалла. Сарманкинăн каллех хăйне шухăш: Василий Владимировичăн паян Вăрăмкасра пысăк ĕç тумалла, отчетпа суйлав пухăвĕ ирттермелле. Вăл шавлă пулассăн туйăнать, мĕншĕн тесен колхозниксем председателе урăх çынна суйласшăн иккен. Райком вĕсемпе килĕшесшĕнех мар. Çакна эпĕ Сарманкинăн паçăрхи сăмахĕсенченех лайăх туйса илтĕм. «Эпир çавнах хăварасшăн. Унсăрăн унта урăх кандидатура çук», — тенĕччĕ вăл. Вунпилĕк яллă колхозра председатель пулма юрăхлă çын чăннипех çук-и те — пĕлместĕп, анчах райком секретарĕ хăй шутланине тăвассишĕн пĕтĕм вăйран тăрăшасса эпĕ аван ăнлантăм. Çавăнпа хам ыйтусемпе ăна текех йӳтетмерĕм.
...Тепĕртакран эпир, ирĕксĕртен пулнă «çырмара» ишсе хăшкăлнăскерсем, ял тулашĕнчи сарлака кӳлепеллĕ çурт умне çитсе чарăнатпăр. Ку ял Вăрăмкас. Кунта — колхоз центрĕ.
Хĕл кунĕ шанчăксăр çын пекех ултавлă. Пуринчен ытла çулçӳренсене лартма, вĕсенчен кулма юратать вăл.
Шупашкартан эпĕ, çанталăк ăшшине пула, пушмак вĕççĕнех тухса кайрăм.
Район центрне чип-чиперех çитрĕм. Мĕн унта, юрла-юрла çитрĕм. Лере те ним ассăр çӳрерĕм. Варăмкаса кайнă чух вара... Мĕн-мĕн кăна каламарăм та мĕнле-мĕнле сăмахсемпе хăртмарам-ши хама инçе çула çакнашкал çăмăлттайла тухнăшăн! Сивĕ шăмма çеç мар, унăн миминех пырса тивсен, темĕне те асăнатăн иккен, темĕн те шухăшлатăн...
Машина, çилĕ пухакан вăкăр евĕр ӳлесе, ял тулашĕнчи пысăк çурт умне çитсе чарăнаять çеç — эпĕ кабинăран тункăр пăкă пекех персе тухатăп та Сарманкина та кĕтместĕп (вăл, хулăн тăхăннăскер, манран шоферне темĕнле кăтартусем парса юлать), пӳртелле ыткăнатăп. Кучанланнă ура пӳрнисем хамăн нимĕн те туймаççĕ.
Машина кабининче пушмак вĕççĕн сехет ытла ним хускалми тăр-тăр-тăр ташши ташланă хыççăн мĕнешкел савнăç иккен вăл тирпе сăрнă алăк курасси! Кунтан пысăк телей çут тĕнчере урăх çук та пулĕ. Чăннипе, эсĕ хăлăпа та тытман-ха, ун патне çеç çывхаратăн, сана хирĕç шалтан пĕтĕм шăмшака çемçетекен типĕ кĕл шăрши çапать. Ырă-ырă хум. Чĕрене лĕпсĕр яракан ăшă-ăшă хум...
Зал е «фойе» (ăна чăнласах та çапла каламалла-тăр, мĕншĕн тесен унăн, театрти пек, алак çине алăк) самаях ăшлăхлă. Сулахай енче, кĕтесре, сăнне тахçанах çухатнă пысăк кăмака сĕнксе ларать. Унпа юнашар, кăшт кунтарах, — варри çийĕнсе шуралнă вăрăм сĕтел. Ун тавра çич-сакăр арçын пухăнса ларнă та хĕрсе кайсах домино çапать. Эпĕ вĕсене килсе кĕнĕ çын йăлипе пуç тайсах сывлăх сунатăп, анчах вĕсем ман енне çаврăнса та пăхмаççĕ, — çат та çат! çатлаттараççĕ çеç шăмă шăкăрккисене.
Алăксем чăннипех те йышлă вара — ултă алăк. Кусем-ха тула тухса çӳремеллисĕр пуçне. Ăçта тата кам патне ертсе кĕреççĕ-ши вĕсем? Баржа пек саркаланнă тĕссĕр кăмака хыçĕнчи председатель пӳлĕмне-мĕн; сылтăмри — библиотекăна; унран леререхри — бухгалтерине; умри, ак, вăтаçĕрти, — клуба. Тепĕр икĕ алăкĕ ăçта илсе кĕме пултарнине пĕлейместĕп те.
Анчах ютран килнĕ çынна кунта пуринчен ытла вĕсем мар, «фойе» эрешлĕхĕ тĕлĕнтерсе пăрахать. Вăл, ниçта пĕр пушă вырăн çук темелле, йăлтах тĕрлĕ плакатсемпе, лозунгсемпе, диаграммăсемпе, таблицăсемпе тулса ларнă. Çаксене куратăн та: «Политикăлла-массăлла ĕç чăннипех те тивĕçлĕ шайра кусен», — палăртатăн ним иккĕленмесĕрех.
Куç умне, ытла хĕрлĕрен-и, чи малтанах шурă саспаллисемпе тем шултрăш шакмакласа çырнă транспарант тухса тăрать. Мана вăл, шăнса ĕнтĕркенĕскере, те йĕкĕлтес шутпа, те ырăпах, пуш уйăхĕ çине пуснине пăхмасăр, «Çĕнĕ çулпа та çĕнĕ телейпе» ялкăшса саламлать.
Хĕрлĕ пуставран аяларахра — стена хаçачĕ. Иртнĕ çулхи çулçă пекех сарăхнă пулин те, сатурлăхне ним чухлĕ те çухатмасть хăй. Ял халăхне вăл тăваттăмĕш уйăх ĕнтĕ, акă, тăтăш — çĕрле те ан çывăр, кăнтăрла та ларса каннă ан пул — «Конституци кунĕ ячĕпе ăмăртăва анлăн сарса» яма чĕнет.
Цифрăсем нумай курнаççĕ те, ку мĕн япала-ши тата? Çитĕнӳсен, сакăр çул хушши хастар кĕрешӳре пухнă çитĕнӳсен хăми иккен. Çырма та, ав, çаплах çырса хунă: «Малалла» колхозăн ялхуçалăх культурисен тухăçне тата сĕт суса илнин кăтартăвĕсем», — тенĕ.
Кирлĕ хăма, лайăх хăма. Ун çине пĕрре çех пăхса ил — артелĕн мĕнпур ĕçĕ-хĕлĕ сан куçу умĕнче. Ывăç тупанĕ çинчи пекех. Ку вара темĕнрен те паха. Мĕн каласси пур ĕнтĕ, чăн-чăн агитаци! Анчах темшĕн пĕтĕмпех йĕркеленсе çитеймен вăл — юлашки икĕ çул паллисем пачах лекмен унта. Алă кĕскерех пулнă пулас.
«Фойепе» пĕтĕмпех паллашса пĕтерсен, эпĕ те Сарманкин кĕнĕ кăмака хыçĕнчи алăк еннелле сулăнатăп.
Çăмламас стеналлă (якалма ĕлкĕрейменрен пулас, пĕренесем хушшинчен арăш-пирĕш мăк ластăкĕсем тăскаланнă) пысăках мар пӳлĕм. Ăна та тĕрлĕрен плакатсемпе илемлетнĕ. Хăйсене вара — ак ăçта вăл пултарулăх, ак хăват! — пурне те алăпа çырса хатĕрленĕ. Тăрăшса çырнă. Пуринчен ытла — апатлантарнă хыççăн культурăсен тухăçĕ мĕн чухлĕ ӳсме пултарнине кăтартакан цифрăсене. Вĕсем пысăк та, хитре те. Пĕр-пĕр ятарласа кăларнă вĕренӳ хатĕрĕ çинчи пе-кех.
Сĕтел хушшинче куçлăх тăхăннă вăтам çулсенчи çын ларать. Вăл, выртма çухаллă китель тăхăннăскер, пуçне малалла тайнă та пикенсех çырать. Пĕр листине пĕтерет те теприне пуçлать, унтан — виççĕмĕшне.
Алăк ăнсăртран хыттăн хупăнни ун шухашне сапаларĕ пулмалла, вăл пуçне çĕклет. Ман çине «ан çӳре-ха кунта, сансăр та тăкăскă» тенĕн сиввĕн пăхса илет. Çапах та эпĕ, пăртак иментĕм пулин те, ун енне алă тăсма хăюлăх çитертĕм.
— Ильин, — тавăрать çӳçентерекен сасă, кивĕ мунчала пекех лĕнчĕрти пӳрнисене аран хуçлатса. «Колхоз председателĕ апла...» Ку хушамата эпĕ çул çинче пĕр хут кăна мар илтнĕччĕ ĕнтĕ.
Ильин текех калаçса тăмасть, вăхăтлăха хунă ручкине ярса тытать те çĕнĕрен çырма пуçлать.
Чӳрече умне вырнаçса ларма ĕлкĕрнĕ Сарманкин та шарламасть. Вăл умне темĕнле хут тĕрки сарса хунă та пикенсех вулать.
— Ну, Порфирий Ильич, пуху пирки мĕн шутлатпăр-ха? — ыйтать пăртакран, папкине хупса. — Паян ирттереетпĕр-и ăна?
— Палăртнă пулсан, иртет пулĕ ĕнтĕ...
— Халăх ун çинчен пĕлет-и?
— Пĕлме тивĕçлĕ...
— Паян тепĕр хут каласа тухнă-и?
— Çукчĕ-ха... Хутне çыраттăмччĕ акă...
Пауза. Ильин ручки, çак самантпа усă курса, каллех темĕн тĕрлеме пуçăнать.
— Çынсем халĕ сирĕн мĕн ĕçлесе пурнаççĕ? — лешне чăрмантарас тенĕнех, тепер хут калаçу пуçарать Сарманкнн,
— Нимĕн те çук, — кĕскен хуравлать пăрлă сасă. Пĕр шухăшсăр хуравлать вăл.
— Менле апла?! — райком секрĕтарĕн пичĕ çинче ăнланман тĕлĕнӳ. — Хальхи вăхăтра епле ĕçсĕр пурăнмалла, тет-ха?!
— Итлемеççĕ... Паян, акă, ирпе пĕр-ик трактор вăрмана ярасшăнччĕ, пулмарĕ.
— Мĕншĕн?
— Кăмăллакансем тупăнмарĕç. Унта кайиччен вĕсем, ав, пухăнса лараççĕ те домино çапаççĕ.
Ильин ĕçне вĕçлерĕ курăнать, ручкине хурать те сĕтел хушшинчен тухать.
— Ку пӳлĕмре ларса чире ерме те пултаратăн, — вăл, кӳте пуçланă аллисене вĕре-вĕре, кăмака çумне пырса тытать. — Ă-ă, кахал, çакна та чăнтан хутман, ячĕшĕн çеç, — техничкăна пулас-и, ятласа илет çавăнтах.
Эпĕ малтан калаçăва хутшăнмарăм, итлесе çех лартăм. Ильин халĕ çырма чарăннă, пĕр-ик сăмах перкелешсе илме те юрать.
Правленинчен инçе мар, çĕр-çĕр аллă метрта, кирпĕчрен темĕнле çурт купалама пуçланă. Эпĕ, чӳрече витер вăрах хушă пăхса ларса та вăл мен япала пулма пултарасса тавçăрса илеймерĕм. Колхоз предеедателĕнчен çавăн пирки ыйтрăм та чи малтанах.
— Шкулччĕ...
— Малашне шкул мар-и ĕнтĕ?
— Шкулах пулĕ-ха та...
Эпĕ аптăраса юлнине туйса, ахăр, калаçăва Сарманкин хутшăнать.
— Шкул вăл, Порфирий Ильич, шкулах пулать. Унран текех выльăх вити тăваймăн. Эсе мана акă мĕн кала: çитес вĕренӳ çулĕччен ĕçе кĕртме шутлатăр-и эсир ăна, çук-и?
— Такам пĕлет...
— «Такам пĕлетпе» мар. Пуçланă япалана туса пĕтермеллех. Эсир унпа капла та ик-виç çул муталашмастăр-и ĕнтĕ?
— Мана председателе лартичченех пуçланă пулнă ăна...
— Çавă çав. Кун пек объектсем сирĕн тата пур. Пурĕ тăваттă. Пĕрне те туса пĕтермен, пуçланă та пăрахнă.
— Çĕнĕ председатель пĕтерĕ-ха...
— Тен, хăвах юлăн.
— Юлмастăп.
— Ан васка, халăх сăмахне кĕт. Вăл мĕн калĕ.
— Ĕçлейместĕп эпĕ кунта, пултараймастăп. Манăн райцентрти сберкассăри ĕçех лайăхчĕ...
Кунта эпĕ, чăннипе, пуху ирттерме мар, урăх ĕçпе, суйлав ĕçĕпе килнĕ. Вырăнти Советсене суйласси пирки указ тухнă май, редакци мана пĕр-пĕр кандидат çинчен материал хатĕрлеме хушнă. Ку ыйтупа парти райкомĕнче канашларăм та, шăпа Вăрăмкаса ӳкрĕ.
— Унта Леонтьева сысна пăхакан пур. Тăрăшуллă çын. Кандидата шăпах ăна тăратнă. Кайăр эппин çавăнта, — тереç агитаципе пропаганда пайĕнче.
Юлхавăн турри çывăхра тенĕ пек, канаш панă çĕре кайма та райком машиниех лекрĕ.
Анчах Зоя Леонтьевăна манăн Вăрăмкасра курасси пулмарĕ.
— Пурăнма вăл кунтах пурăнать-ха. Ĕçлеме вара Типçырмана çӳрет. Сысна ферми çавăнта та пирĕн, — «телейсĕр» корреспондента хĕрхеннĕн, пăшăрханарах пĕлтерчĕç бухгалтеринчисем.
— Питĕ те лайăх! Унта каяс тесен, хăш еннелле çул тытас пулать-ха?
— Çулĕ-мĕнĕ, инçех мар-ха вăл. Тӳрĕрен иккех çухрăм. Анчах эсир унта çуран каясшăн мар пулĕ те?..
— Паллах, çуран!
— Çук, — хирĕçлеççĕ иккĕн-виççĕн пĕр харăсах, — ун пек мар, аякран килнĕ çынна эпир çуран çӳретместпĕр. Çитменнине, эсир кунти çула та пĕлейместĕр-ха. Пĕр минут çех тăхтăр, халех лаша кӳлтеретпĕр.
Итлемех тиврĕ. Ырă ĕç тума шутланă парха-тарлă хуçасен кăмăлне епле тавăрăн-ха?
Кĕтетĕп. Пилĕк минут, вуннă, çур сехет...
— Чăрманма кирлĕ марччĕ. Çулне кăтартса янă пулсан...
— Çук-çук, ан калаçăр, лашапа каятăр.
Тата кĕтетĕп. Чăтăмлăх пăкки персе тухас патнех çитнĕ пулин те, кĕтетĕп. Хам канăçсăрланма пуçланине, паллах, правленинчисене палăртмастăп.
Алăри çĕлĕке йăвала-йăвала тепĕр çур сехет иртсе кайрĕ.
— Лаши ĕçре пулĕ те, мĕн тума чармалла-ха ăна çук япалашăн, — ним тăвайман енне, хушса хуратăп ларсан-ларсан.
— Лашасем пушах-ха. Уншăн кулянасси. çук. Сбруйне тупайманни çеç пĕтерчĕ. Э, пулчĕ, вăл та тупăнчĕ! Çăраççи уççине илсе килеççĕ авă...
Малалли калаçуран акă мĕн палăрать. Ут таврашĕ кунта аслă конюх аллинче иккен. Вăл, уявланма юратаканскер, пур чухне те ĕç вырăнĕнче тăмасть-мĕн. («Пулкалать унăн унашкалли, час-часах пулкалать».) Хăнăхнă йăлине паян та пăсман вăл. «Отчетпа суйлав пухавĕ те, епле-ха унта лешне тутанмасăр кайăн. Хĕрмелле, унччен пăртак хĕрмелле», — тенĕ те витерен ирех таçта кайса çухалнă. Юлашкинчен лаша хатĕрри çинчен пĕлтерчĕç.
— Леçме те хăвах кай ĕнтĕ, — теççĕ калама кĕнĕ конюха.
— Вăхăт çукрах вĕт. Выльăхсем валли каçхи апат тиеме каймалла.
— Ну, эсĕ вĕçтерсе кил эппин. Пурпĕрех ним ĕçсĕр супса ларатăн, — çаврăнаççĕ паçăртанпах пакăлтата-пакăлтата чикарккă мăкăрлантаракан чее куçлă арçын енне.
— Хă, каларĕç... Типçырма тăрăх çӳреме мĕн çухатса хăварна эпĕ унта? Каймастăп, ниçта та каймастăп. Пĕр-пĕр уяв пулсан, татахчĕ те...
Леçсе хăварма никам килĕшменнине курса, лаша тыткалама çынсăрах пултарнине ĕнентерме хăтланатăп. Анчах правленинчисем яхăна та ямаççĕ: çук, ун пек юрамасть. Вĕсем, кама хушмалла-ши, кам итлĕ-ши, тесе пуç çĕмĕреççĕ-çĕмĕреççĕ те, сасартăк, пĕр-пĕринпе калаçса татăлнă тейĕн, пурте пĕр харăсах техничка çине тĕллеççĕ: кай, эсĕ кай!
— Манăн ĕçĕ паян ахаль те нумай-ха, — ăнлантарма хăтланать лешĕ. — Клуба хутса ăшăтмалла, урайсем çумалла...
— Пултăрах. Кăмаку ниçтах та тармĕ, урайусем те çăвăнĕç. Каланă çĕре кай эсĕ. Ют çын умĕнче нумай сăмахламаççĕ ăна. Хăвала, атя, хăвала. Çула май çавăнта пуху çинчен те пĕлтерсе хăварăн. Ярăнтар.
— Ялта итлекенни пĕр эпĕ çех юлнă пулсан, кайăп эппин ĕнтĕ, — техничка кăмăлсăррăн мăкăртатса илет те, тытна пуленкине пăрахса, правлени умĕнче сĕнксе тăракан лаша еннелле çилеллĕн таплаттарса утать.
Хуралтисене кĕрт ăшне пытарнă утмăл тăхăр киллĕ Ташçырмара пĕтĕмпе те пĕр ферма, сысна ферми. Ял тулашĕнчи тарăн вар хĕрринче вырнаçнă вăл. Унта эпир Антошин бригадирпа каятпар.
Андрей Егорович тăваттăмĕш теçеткепе пырать иккен ĕнтĕ. Вăл вăтам пӳллĕ, сăмаха пит вакласах каймасть. Анчах ыйтусене пĕрне те хуравсăр хăвармасть. Хуравĕсем вара кĕске, тӳрĕ.
— Телей, хăшпĕрисем пек, нихăçан ютра шыраман, яланах ялта пурăннă, — терĕ çеç вăл, хăй çинчен калаçу хускатсан; текех ун пирки пĕр сăмах та шарламарĕ. — Бригадăри ĕçсем-и? Начарах мар темелле. Тĕштырă вăтамран вунтăватшар центнер пухса илтĕмĕр. Ытларах тухăç панă лаптăксем те пур. Çырма хĕрринчи ав çав лаптăксем. Унта малтан кантăрччĕ. Ун хыççăн тулă акрăмăр. Гектартан вăл вунсакăр центнер тухрĕ. Пĕтĕмпе илсен, пирĕн виççемĕш комплекслă бригада ку енĕпе колхозра чи лайăххи шутланать.
— Ма ку енĕпе кăна? Сирĕн сыснасем те пур-иç!
— Выльăхсем пирĕн юлашки вăхăтченех уй-хир бригадисенчен уйрăм пулса. Вĕсене нумай пулмасть кăна пĕрлештерчĕç-ха. Çавăнпа эпĕ ферма пирки халлĕхе нимех те татса калама пултараймастăп. Унти ĕçе-хĕле сысна пăхакансем хăйсем лайăх пĕлеççĕ, вĕсемпе калаçмалла.
Юр хӳсе лартнă вăрăм тăкăрлăкпа пута-пута тухатпăр та тарăн çырма урлă каçатлăр.
— Ку-и? Шыв уçламалли насус вăл, — ман хыççăн пĕве хĕрринчи будка енне çаврăнать Антошин. — Ĕнер çеç туса лартрăмăр-ха. Унсăрăн юрамасть. Çавăн чухлĕ выльăха шăварма пичкепе кăна ăçтан турттарса ĕлкĕрĕн-ха?
Калпакесене тĕрлĕ еннелле тайăлтарса лартнă пысăк мар витесен картишне кивĕ хăма хапха витĕр кĕмелле.
— Çынсем ман тулта курăнмаççĕ те, пӳртре пулас.
Эпир кĕнĕ чух унта темĕн пирки хĕрӳ калаçу пыратчĕ. Пире курсан, сасартăк пурте шăпланчĕç.
— Мĕн пасарĕ кунта сирĕн? — татăлнă калаçăва сыпăнтарас шутпа шӳтлесе ыйтать Андрей Егорович.
— Хисепĕ çакнашкал пулсан, ирĕксĕрех пасар тăвăн, — çилĕллĕн тавăрать тĕксĕм сăнлă вăтам çулсенчи хĕрарăм. — Çĕнĕ витешĕн калаçса çăвар тути мĕн чуль сая ямарăмăр пулĕ те кăçал, пурĕпĕрех усси пулмарĕ. Пуçланăскере, тутарса пĕтермерĕç вĕт. Мăшкăл мар-и ку, мăшкăл!..
«Леонтьева çакă пулас. Калаçма та ыттисенчен ытларах калаçать, çулĕпе те аслăрах...» Анчах эпĕ йăнăшнă.
— Çĕнĕ вите тутарма, тетĕн-ха. Мĕнле ĕçлекелетĕр, тесе килсе пăхсан та юрĕччĕ те, вăл та çук. Эпĕ çав Ильина, икĕ çул председательте ларать пулин те, хамăр фермăра иккĕрен ытла курман. Тупата, курман. Ниçта тухса çӳремест, нимĕнпе интересленмест. Мĕн шутласа пурăнать-ши вăл? Тĕлĕнетĕп эпĕ унран, тĕлĕнетĕп...
«Леонтьева, тен, çакă мар-ши? Кунăн та чĕлхи чул касать...»
Хальхинче те йăнăшнă эпĕ. Çапах та хăшĕ вăл çакăнта? Ак ку-ши е тепри-ши?.. Кунта вĕсем пурĕ пиллĕкĕн.
— Эпĕ, хĕрсем, акă мĕн шутлатăп, — çĕнĕрен калаçма пуçлать ватăраххи; сăнĕ ун çаплах чăрсар. — Кун пек мĕскĕнле пурăнса çитет. Пире вĕсем хамăр хăюсăррине кура мăшкăллаççĕ. Малашне пирĕн шăллăрах пулмалла, хăраса тăмалла мар. Пуринчен ытла — санăн, Зоя, — çаврăнать вăл хăрах чавсипе сĕтел кĕтессине тĕреннĕ хĕр енне. — Сана эпир, кандидата тăратнăскере, пурĕперех суйлатпăр, эсĕ депутат пулатăнах. Апла-тăк, санăн Ильинсенчен нимĕн вăтанса-çӳçенсе тăрасси те çук. Тӳрех каламалла: сыснасем валли çĕнĕ вите тутарса парăр, темелле. Унсăрăн пирĕн мĕнпур çура шăнса вилме пултарать. Çак хăлтăр-халтăр хуралтăсенче, мĕнле шартлама сивĕ тăрать те, ара, çав çап-çамрăк япаласкерсем ăçтан чăтчăр ĕнтĕ?!
«Авă хăшĕ иккен вăл, Леонтьева...» Чăмăркка пит-куç, вăтам пӳ-си. Çаврака куçĕсем çын çине тӳррĕн пăхаççĕ. Паттăрсем ыттисенчен уйрăмрах пулаççĕ, теççĕ те, кунăн мĕнле уйрамлăх пур-ши? Сăнатăп, тăрăшсах сăнатăп, çаплах нимĕн те асăрхаймастăп. Çук, нимĕнле уйрăмлăх та çук ун. Ыттисем пекех вăл. Пĕвĕпе те, сăнĕпе те. Ара çав, сăнăпе те. Пуринни пекех, вăй тапса тăракан харсăр сăн. «Эпир йывăрлăха пĕлместпĕр, пирĕншĕн вăл ним те мар», — теççĕ унан тӳррĕн пăхакан çаврака куçĕсем.
Малалла калаçу апат çине куçать.
— Япăх çитеретпĕр. Ĕмĕртекен амасене çăнах кило та икçĕршер грамм, çĕрулми икшер, сайра-пĕрре виçшер килограмм тивĕçет. Çăвăрламаннисене, паллах, сахалтарах паратпăр.
— Самăртаканнисене мĕнле?
— Çăнăх вĕсене çичçĕршер грамм, çĕрулмийĕ пуриншĕн те пĕр чама — икшер килограмм.
— Самăртас ĕç миçе уйăха тăсăлать вара?
— Çиччĕ-саккăртан кая мар.
Калаçа-калаçа кам мĕнле ĕçлени патне çитетпĕр. Амăртура Зоя малта пырать-мĕн. Вăл тĕп амасенчен çирĕмшер, пĕр хут çăвăрлаттараканнисенчен вунвиçшер çура илнĕ. Ĕçлеме ыттисем те начар мар ĕçлеççĕ, анчах вĕсен Леонтьевăннинчен кăшт каярах иккен.
— Ăмăртуне ăна эпир хамăр йĕркеленĕ. Правленинчисем ун çинчен пĕлмеççĕ те пулĕ-ха. Хавхаланмасăр, тупăшмасăр мĕнле ĕçлĕн-ха, ара?
Ларсан-ларсан хĕрсем выльăхсене каçхи апат пама вăхăт çитнине пĕлтереççĕ. Вĕсемпе пĕрле витене эпир те тухатпăр.
— Асăрханарах эсир, шăтăк-путăк нумай кунта пирĕн.
Пĕр вити тăрăх утатпăр, теприн тăрăх. Пур çĕрте те асăрханса. Унсăрăн тĕттĕмре, чăн та, пĕр-пĕр шăтăка кĕрсе ӳкме те пултарăн.
— Унтан курăнмасть пулĕ, кунтарах килсе пăхăр-ха, юр мĕнле хĕвсе тултарнă акă, — пĕрене хушшинчи кĕртсене тарăхса алсипе шăла-шăла ывăтать Андрей Егорович. — Çакăнта ĕнтĕ çамрăк çурасене усрас пулать...
Кунтан эпир çĕнĕ вите тума пуçланă çĕре каятпар.
— Çакăччĕ-ха вăл пирĕн.
Юр айĕнчен унтан кунтан кирпĕч куписен тăррисем курăнаççĕ.
— Материал пур çинчех тумареç вĕт...
— Пуçланă ĕçе мĕншĕн вĕçлемерĕç пулать-ха вара?
— Дивциллина хавшаккипе. Пирĕн колхозра хуçа çук: кам мĕнле шутлать, çапла тăвать. Акă, строительнăй бригадăнах илĕпер. Малтан вăл, ним те калаймăн, аванах ĕçлерĕ. Материалсем хатĕрлерĕ, кирпĕчрен юпасем те купаларĕ. Ак çак курăнаканнисем çавсен тăррисем-ха вĕсем. Бригада ĕçлерĕ-ĕçлерĕ те пĕррехинче саланчĕ кайрĕ. Шăп çу варринче пулчĕ çакă. Ăçта кайрĕ, тетĕр-и? Ăçта пултăр, шабаша. Пурте каяççĕ те, эпир çынран катăк-и, терĕç те, тĕрлĕ еннелле вĕçтере пачĕç. Кун пирки эпĕ председателе пĕрре çеç мар каларăм, Порфирий Ильич, çынсене, давай, тивĕçлĕ услови туса парар, ĕçшĕн вăхăтра тӳлесе пырар, терĕм. Мĕнле ответлерĕ вăл мана, пĕлетĕр-и? «Сан ĕç мар, эсĕ пурне те пĕлсе ан тар!» — терĕ. Кулăшла вĕт?.. Унтан вара, витене эпир кирпĕчрен тăватпăр, тетпĕр. Апла-тăк, вăл ĕмĕр лармаллискер пулмалла. Ку пирĕн, тӳрех калатăп, вунă çул та лараймасть. Ăна туса пĕтернĕ-пĕтерменех ватма тивет.
— Мĕншĕн?
— Мĕншĕн тесен хальхи требование тивĕçтереймест вăл. Ну, курăр-ха, çак ан паянхи вите анĕ пулать-и ĕнтĕ? Вăрăмăшĕ тата? Ун тăршшĕ аллă-утмăл утăмран та ытла мар вĕт! Ăçтан кăна шыраса тупнă вĕсем çак проекта — ăнланаймастăп. Шутланă пулĕ ĕнтĕ, пирĕн колхоза çитет, тенĕ пулĕ. Çитмест. Çук, çитмест. Пĕр çул иртĕ, иккĕ, ну... калăпăр, вуннă, пирĕн колхоз та пĕр вырăнта тапăртатса тăмĕ, ыттисем пекех малалла кайĕ. Шанса тăратăп, каятех! Унсăр пулма пултараймасть! Тырпул тухăçĕпе пĕрлех выльăх-чĕрлĕх йышĕ те ӳсĕ. Ăçта вырнаçтарăпăр вара эпир вĕсене ун чух? Ирĕксĕрех çак витене сарма, анлăлатма тивĕ. Çитменнине, фермăри ĕç ялан алă вăйĕпе кăна та тăвăнмĕ. Ăна, тĕрĕссипе, халех механизацилеме тытăнмалла. Ун çинчен эпир шутламастпăр-ха. Вăхăт çитĕ, пурнăç хăех çакăнта та механизмсем кĕртсе лартма хушĕ. Хушатех! Анчах ăçта лартăн-ха эсĕ вĕсене çак ахаль те тăвăр витере?..
Вăрăмкаса каялла таврăннă çĕре клубра халăх самаяхчĕ ĕнтĕ. Хăшĕ ларнă, хăшĕ ура çинчех тăрать. Пĕрисем калаçа-калаçа пирус мăкăрлантараççĕ, теприсем ним шарлами — çăвар пушă мар та-ха — хĕвелçаврăнăш шĕкĕлчеççĕ. Хăйсем вара пурте тумтирсемпех.
Клуб ăшăпа тек-тек иртĕхеймест пулмалла та, тарличчен ĕçленĕ çын пекех пасарнă. Пуринчен ытла — маччи. Унтан шăпăртатсах тумла тăкăнать.
Халăх пухăннăçемĕн пухăнать. Хăюллăн пусса утакан ватăсемпе пĕрле хăйсене именчĕклĕрех тыткалакан çамрăксен ушкăнĕсем те килсех тăраççĕ.
Пăртакран пухăва уçас текенсен сассисем илтĕне пуçларĕç.
— Хистетĕр пулсан, уçас эппин, — трибуна умне, хĕртсурт евĕр шуса, Ильин тухса тăрать.
Пур çĕрти пекех президиум суйлаççĕ, регламент çирĕплетеççĕ.
— Отчет тума сăмах колхоз председателĕ илет...
Ильин, йăлана кĕнĕ йĕрке тăрăх, пирвай çитĕнӳсем çинчен калать.
— Пуринчен ытла иртнĕ çул çĕрулми ăнса пулчĕ. Вăл планпа пăхнинчен икĕ хута яхăн ытларах тухрĕ. Хăмла та япăх мар, — çичĕ центнер çурă. Государствăна тырă сутас плана çĕр те икĕ процент таран тултарнă...
Унтан вăл выльăх-чĕрлĕх продукчĕсем çине куçать. Аш-какай тăватçĕр вырăнне виççĕр çирĕм центнер туса илнĕ; сĕт палăртнинчен ултçĕр центнер каярах сунă, çăмарта планĕ çурри ытларах çеç пурнăçланнă...
— Тырпул тухăçĕ пирки ма каламасăр хăваратăн? — янăраса каять хыçалти ретсенчен.
— Тăхта, ĕлкĕрĕн, ун пирки те калăп...
— Кала çав!
— Эй, эсир, «камчатка», докладчике калаçма чăрмантаратăр, —асăрхаттарать пухăва ертсе пыраканĕ. — Ыйтусем кайран пулаççĕ. Калаç, — пуçĕпе сĕлтет Ильин енне.
— Тырă кăçал, начартарах ĕçлерĕмĕр пулас, иртнĕ çулхисенчен тават-пилĕк центнер каярах тухрĕ...
— Мĕншĕн ун пек? — чăтаймасть вăта çĕрте ларакансенчен пĕри.
— Кĕрхи çĕртме вăхăтра туман, çурхи акана кая юлса тухнă...
— Çакă çеç-и? — ку малти ретренех илтĕнет.
Пухăва ертсе пыраканĕ графина кăранташĕпе шаккать-шаккать те, кун пек ларса ĕç тухмасть тесе пулас, ахăр, ура çинех тарать:
— Юлташсем, шавлама чарăнмалла ĕнте, унсăрăн отчет тăвакана йывăр...
— Çук, текех кансĕрлеместпĕр.
— Калаçтăр вăл, ара, калаçтăр. Çăварне шыв сыпнă пек ан тăтăр.
Ильин, ĕххĕм-ĕххĕм ӳсĕркеленĕ май, ахалех лайăх ларакан куçлăхне енчен еннелле чышкаласа, тӳрлеткелесе илет.
— Тырпул тухăçĕ начар пулнин сăлтавĕ кĕрхи çĕртме вăхăтра туманнинче те çуракине кая юлса тухнинче çеç мар, паллах. Ĕç хатĕрĕ çителĕксĕрри те нумай чăрмав кӳнĕ пире. Ну, хăвăрах шутлăр, сӳресем, культиваторсем, сеялкăсем çителĕклĕ мар пулсан, мĕнле ĕçлетĕн-ха?..
— Вĕсем çуккишĕн кам айăплă?
— Кӳршĕсем мар, паллах, хамăр, — ним туртăнмасăр тавăрать хучĕсем çине кĕвенте пек авăннă Ильин.
— Мĕнле «хамăр»?! Эпир те-и?
— Эсир те, эпир те. Пурсăмăр та.
— Э, çук. Пирте айăп çук. Эсĕ ан хӳреленсе тăр унта!
— Ну, эпир пулар этшин, правлени...
— Тислĕк гектар пуçне мĕн чухлĕ кăларнă?
— Виçшер тонна.
— Минераллă удобрени?
— Ăна пĕтĕмпе те çичĕ тонна çеç туяннă.
— Çапла кала çав, чăмласшăн та, çăтасшăн та пулман, те.
Ильин ăна хирĕç темĕскер мăкăртатать-мăкартатать те, — халăх шавланипе вăл мĕн калаçни илтенмест, — доклачĕ вĕçленнине пĕлтерсе, папкине хупать, президиум сĕтелĕ хушшине кайса ларать.
— Докладчике ыйтусем тата пур-и? — пуху пуçлăхĕ йĕри-тавра пăхса çаврăнать. — Çук? Апла пулсан, отчета сӳтсе явма пуçăнăпăр. Кам калаçас тет?
Халь çеç хаюллăн шавланă халăх сасартăках шăпланать. Клубра пĕр хушă шăна вĕçни илтĕнесле шăплăх тăрать.
— Кам калаçас тет-ха, ну? Малтан сăмах илекене вăхăтне икĕ хут ытларах паратпăр, — хавхалантарма хăтланать пуху председателĕ.
Анчах халăх çаплах шарламасть. Пăш-пăш-пăш пăтти пĕçерме пуçларĕç пулин те, сасă кăларакансем курăнмаççĕ-ха.
— Хăçанччен ларас тетпĕр çапла чĕнмесĕр? Нивушлĕ вара пирĕн нимĕн çинчен калаçмалли те çук?
— Калаçмаллийĕ пур-ха вăл, пур. Сахалах та мар. Хуçалăх тĕрекленес вырăнне юхăннăçем юхăнса пырать те, епле калаçмалли çук пулать-ши вара?!
— Вăт-вăт, пур-тăк, калаçăр, пĕтĕмпех калăр. Анчах, палласа илеймерĕм те, кам пулчĕ-ха çак?
— Эпĕччĕ-ха ку...
— Тăрса калаçас пулать, тăрса. Пухăвăн йĕрки çапла.
— Калаçмалла-тăк, калам эппин, — сак çинчен ватă енне сулăннă хĕрарăм çĕкленет. — Çакна каласшăн, ара, эпĕ: начар ĕçлерĕ пирĕн председатель, питĕ начар. Колхоза вăл, малалла ярас вырăнне, каялла ячĕ. Виçĕмçулхинчен нумай каялла. Эпир вĕт ăна шаннăччĕ...
— Шаннă та улталаннă!
— Район центрĕнче пурăнать пулсан, сан колхозупа мĕн тăвать вăл?!
— Çемйи çеç райцентрта-иç, хăй — Шупашкартах!
— Унта ăна вĕренме кăна янă темеççĕ-и, вăл пурăнмаллипех кайнă пулать-и вара?! — каллех кĕрлесе илет халăх.
— Эпĕ те çавнах каласшăн. Пирĕн председатель вăхăтне ялта мар, урăх çĕрте ытларах ирттерет, — тăсрĕ сăмахне ватă колхозница. — Чăннипех те ĕçлесшĕн пулсан, çемйине унăн яла куçармалла. Хăналла вылянипе кăна эпир ниепле те малалла каяймăпăр. Вăт çапла.
— Яла куçсан, çурт лартса тертленмелле мар-и-ха? Лере хваттерĕ янтă ун!
— Пĕчĕк пӳлĕмлĕ хваттер-и? Хи-хи-хик...
— Пĕчĕк пулсан та, хысна туса пани.
Сăмах хулăн сасăллă арçын илет. Вăл çак куна çитсе те ĕç хатĕрĕсене юсаманни, вăрлăхсене сортламанни çинчен калать.
— Çуркунне çывхарса килет. Эпир, пĕтĕмпех хатĕрленсе çитнĕ пек, çаплах-ха ним ассăр саркаланса ларатпăр.
Йăрăс пӳллĕ те нар пек хĕрлĕ питлĕ хĕре фермăри ĕçсем пăшăрхантараççĕ.
— Докладчик хăй сăмахĕнче выльăх-чĕрлĕх продукчĕсем сахал туса илетпĕр, терĕ. Тĕрес каларĕ. Анчах вăл çакăн сăлтавне темшĕн уçса памарĕ. Кирлĕччĕ. Выльăхсене апат çителĕклĕ çитерейменни —çак тĕп сăлтав. Кун çинчен вара, Ильин юлташ, ним хăрамасăр, пĕр пытармасăр каламалла. Продукци туса илесси апатран килнине эсир лайăх пĕлетĕр. Пиртен нумай лайăхрах. Апла пулин те, çав çити-çитми рационран та тăтăшах каса-каса илетĕр. Виçĕмкун татах каснă-ха. Ку, ман шутпа, ниçта шăнаçман япала.
— Эпĕ те пĕр-ик сăмах калам-ха, — лӳпперрĕн çĕкленет кĕреш пек арçын. — Эпĕ, мĕн-ха, минимум çинчен-ха...
— Мĕн тес кăмăлу пур вара санăн минимум пирки? — Çавăнтах темиçен пĕр харăс çаврăнаççĕ ун енне.
— «Мĕн тес кăмăл пур...» Пысăкрах тесшĕн эпĕ ăна. Çĕр çирĕм ĕçкунĕ тумалла та... — хăй çине çилĕллĕн пăхнине туйса, йавашшăн мăкăртатать вал.
— Çак пуçупа çавнашкал нăйкăшма мĕнле намăс мар сана?
— Эй, эсĕ, шабашник! Çичĕ тинĕс леш енчен таврăннă-им-ха ?
— Асту-ха ăна, ĕç вăхăтĕнче таçта çӳрерĕ-çӳрерĕ те халĕ халăх умне тăрса палкама та вăтанмасть, кĕççе пит...
— Лар эс, лар! Пухура калаçма сан праву çук.
— Мĕнле çук, мĕнле çук?.. — сиксе тăрать тепĕр «таркăнĕ». — Эпир хамăр вулĕпе çеç тухса кайман вĕт, пире хут панă. Ĕненместĕр пулсан, Ильинран хăйĕнчен ыйтăр. Ăçтаччĕ-ха çав расрешенийĕ, чим-ха, чим...
— Эсĕ те лар! Нимĕнле хут та кирлĕ мар, — вичкĕн çĕçĕпе каснă пекех пат татаççĕ унăн сăмахне. — Ильин парĕ вăл... Малашне халăхран ыйтмасăр ниçта та каймастăр.
Юлашкинчен черет председатель суйласси патне çитрĕ.
Ку ыйтупа сăмах пуринчен малтан Сарманкин илчĕ.
— Пирĕн шутпа, юлташсем, колхоз председателĕнче Ильинах хăвармалла.
Халăх, çĕр каçа çакна çеç кĕтсе ларнă тейĕн, кĕр-р кĕрлесе кайрĕ.
— Çук-çук, ан та калаçăр, кирлĕ мар! Ильин пире икĕ çул ĕçлесе кăтартрĕ ĕнтĕ...
— Парти райкомĕ те ăна лайăх ĕçленĕ тесе каламасть. Начар ĕçленĕ Ильин. Анчах председателе пĕр вĕçĕмсĕр улăштарса тăни те ырă мар-çке-ха...
— Ун умĕнхине ма улăштартăр, Петрова? Вăл лайăхчĕ-çке. Колхозшăн пĕтĕм чунĕпе тăрăшатчĕ. Каялла парăр ăна пире.
— Ун пек мар ĕнтĕ, юлташсем. Петров районта кирлĕ. — Унтан çирĕппĕн: — Ан кулянăр, малашне Ильин та аванах ĕçлĕ. Тăрăшса ĕçлеме хушăпăр эпир ăна, контроллесех тăрăпăр. Шупашкартан курсне пĕтерсе килтĕр те акă...
Нумай калаçрĕç, нумай сăмахларĕç ял çыннисем. Сасăлама та, Сарманкин «тĕрĕсмарлăхсем» тупса пынине пула, пĕр хут кăна мар сасăларĕç. Унтан, алă çĕкле-çĕкле ывăнчĕç пулмалла та, колхоз председателĕнче Ильинах хăварчĕç: тепĕр çул ĕçлесе пăхтăр эппин...
Пуху хĕвел тухас умĕн тин саланчĕ.
* * *
Ман умра каллех çул. Çав çулах. Эпĕ каллех Вăрăмкаса килетĕп. Анчах хальхинче ятарласа курма.
Хаçатçăн ĕçĕ çавнашкал-çке — вăл ялан çӳрет, нихăçан пĕр вырăнта лармасть. Манăн та акă, çак ăрăскалăма пулах, çĕнĕрен ку таврана килсе çакланма тивĕçрĕ. Апла пулсан, епле кăсăкланмăн-ха Вăрăмкаспа?
— Унта-и? Пысăк улшăнусем пулса иртрĕç унта пĕлтĕртенпе, — чăннипех те савăнса пĕлтерчĕç парти райкомĕнче. — Ильина колхоз председателĕнчен çур çултанах кăларма тиврĕ. Юрăхсăр çын вăл ку ĕçре. Ун вырăнне Петровах лартрăмăр. Колхозниксем хăйсем ыйтса илчĕç. Кун пек туни терĕс те пулчĕ. Халĕ унта ĕçсем пачах урăхла ĕнтĕ. Çĕнĕлле, паянхи кун хушнă пек пулса пыраççĕ вĕсем.
Эпĕ, утнă май, ирексĕрех иртнĕ çулхи лару-тăрăва аса илетĕп. Хăйпе хăех тухса тăчĕ вăл ман ума.
Пуху вĕçленнĕччĕ ентĕ, халăх, килĕсене саланас тесе, урамах тухнăччĕ, сасартăк мана пĕрле ларнă çынсем сырса илеççĕ. Мĕншĕн ун пек те мĕншĕн кун пек, ма çапла мар? — тăкăлтараççĕ кăна ыйтусем. Эпĕ, паллах, мĕн пултарнă таран явап пама тăрăшрăм. Анчах пурпĕрех тивĕçтерсе çитереймерĕм пулмалла.
— Çук, — терĕç колхозниксем татăклăн. — Капла хăтланнипе çеç пирĕн ĕç тухмĕ. Хуçалăх йĕркине пĕлмен çынпа эпир питех малалла каяймăпăр. Тĕрĕссипе, ку Сарманкин хĕсĕрленипе кăна пулчĕ-ха. Лешĕн вара ирĕксерлемеллех, мĕншĕн тесен Ильин ун хăй çынни, ăна вăл малтан та председателе хăех лартнă...
Ку чăннипех çаплине эпĕ хам та лайăх куртăм, лайăх ăнлантăм. Çавăнпа Сарманкинпа килĕшмерĕм те. Çак пуху пирки каярах хаçатра самай пысăк статья çапăнса тухрĕ. Унта ăнсартран пулнă çав пăтармахăн мĕнпур сăлтавне тĕпĕ-йĕрепе çырса кăтартнăччĕ.
Сăмах май çакна та каламалла. Сарманкин парти райкомĕнче ĕçлемест текех. Ун вырăнĕнче халь урăх çын. Пултаруллăскер, ăнланаканскер.
Çапла, вăхăт — пурнăç виçи, унран нимĕн те пытараймăн. Вăл, çап-çутă çуса тасатнă тĕкĕр евĕр, пурне те кăтартать, мĕнпур кукăр-макăра палăртса, тăрă шыв çине кăларать.
Ман умра каллех Вăрăммас çулĕ. Пĕлтĕрхи пекех, хир варрипе авкаланса та пăркаланса тасăлать вăл. Анчах... ун чухнехи çул мар ку. Пачах урăх. Ман умра тап-такăр та анлă çул. Çĕр купаласах хапартнă иккен ăна. Çавăнпа юр та лараймасть. Ун тăрăх машина хыççăн машина чупать. Тракторсем те пур. Хăйсем пурте тиевлĕ. Мĕнлерех кăна тиенĕ-ха?!
Çук, Вăрăмкасра улшăну пурри пирки эпĕ ним чухлĕ те иккĕленместĕп. Манăн халь пурĕ те, унта часрах çитсе, пĕтĕмпех хам куçпа курас килет. Çавăнпа мар-и васкатап та эпĕ ун еннелле.