Министр ăна, Субханкулов балетмейстера, нефть кăларакансем патне, юлашки çулсенче ӳссе ларнă çĕнĕ хулана кайма ӳкĕтлет. Унта пысăк канашлу пулмалла, хăнасем пĕтĕм Союзран пухăнмалла. Тутарстанри нефтяниксем хăйсен пилĕк çуллăх планне çĕршывра чи малтан пурнăçларĕç. Ытти республикăсенчен килнĕ хăнасене кунти ĕçченсен «хура ылтăн» кăларассинче çеç мар, искусствăра та ăнăçлăхсем тунине кăтартмалла-çке.
Министр ыйтса та, хушса та пăхать. Субханкулов ниепле те килĕшмест. Ăнланмалла мар уншăн: мĕнле уяв пулмалла-ха кунта? Темле канашлу тата искусство... Çав нефтяниксем ытти кунсенче балетмейстерсăр мĕнле пурăнаççĕ эппин? Енчен культура министрĕ: «Калаçса ан тăр ĕнтĕ, Рахим, нефть кăларакансене те пĕр лайăх ташă кăтартса кил», — тенĕ пулсан, тен, Субханкулов, чăнах та, пĕр сăмахсăрах тухса каятчĕ пуль. Капла, шăв-шав тăвассишĕн, ултавлă кăтартушăн... çук ĕнтĕ, тăванăм, каçар, тархасшăн, пулаймĕ вăл...
Паллах, Субханкулов хăйĕн çак шухăшне министра уççăн каламарĕ, урăхларах ăнлантарчĕ. Вăл нефть тĕлĕшпе нимех те пĕлмест, тимĕр-тăмăрпа искусство хушшинчи пĕрпеклĕхе курмасть, ав, çамрăксем кайччăр.
Приемнăйра телефонсем çине-çинех шăнкăртатса илеççĕ. Хĕр-секретарь яланхилле кăшкăрсах яваплать: «Çук, йышăнаймасть вăл. Калатăп вĕт ĕнтĕ сире, йышăнаймасть. Ăнланатăр-и? Йышăнма пултараймасть, ерçеймест».
Субханкулов ура çине тăчĕ, кайма хатĕрленчĕ.
— Ну, мĕнле? — тепĕр хут ыйтрĕ министр.
Балетмейстер сĕтел умĕнче хăй каяс çукки çинчен татăклăн, çав вăхăтрах мĕнле çепĕçрех каласси пирки шухăшласа тăчĕ.
Вĕсем куçпа куç тĕл пулчĕç. Министр тусла, çав тери ӳкĕтлесе-йăлăнса пăхнине чăтаймарĕ Субханкулов, хирĕçлесе калаймарĕ, ассăн сывласа илчĕ те кайма килĕшрĕ...
Аэропортра, вĕçсе каяс умĕн, çакă паллă пулчĕ: вăл пĕччен мар иккен. Нефтяниксен хулине концерт кăтартма Хусантан артистсем, музыкантсем, хормейстерсем, художниксем, режиссерсем каяççĕ. Вĕсем шавласах темте-пĕр калаçаççĕ, пĕр-пĕрне шӳтле сăмахсемпе тĕккелесе илеççĕ. Субханкулов вĕсен калаçăвне хутшăнмарĕ, сăпайлăн пуç тайса сывлăх сунчĕ те халăх хушшине кĕрсе кайрĕ, самолет çине ларчĕ. Чи хыçалти кресло çине вырнаçрĕ вăл, хăйне хăй чи «йӳçĕ» сăмахсемпе вăрçма тытăнчĕ. Ăçта кайма килĕшрĕ вăл? Мĕншĕн килĕшрĕ?
Искусствăра питĕ чăкăлтăш çынччĕ Субханкулов. Çирĕм çул хушши вăл тĕнчери чи лайăх ташлакансенчен те иртсе кайма ĕмĕтленсе пурăнчĕ. Иртсе каяймарĕ. Ташă ăсталăхĕ виртуозлăхра, искусство техникине лайăх пĕлнинче çеç мар иккен. Çакна ăнланса илнĕ вăхăтра сценăпа сывпуллашма тӳр килчĕ ĕнтĕ ăна. «Хĕрĕхрен иртсен ташласси — çӳллĕ ту çине хăпарасси», — тесе ахальтен каламаççĕ çав. Куракансем шавлăн саламлани, чечек çыххисем ывăтни çине ал сулчĕ, сценăна пăрахрĕ Субханкулов, училищĕне вĕрентме кайрĕ. Паллах, балет артистĕнчен преподаватель пулса тăрасси çăмăл пулман ăна. Анчах та унăн пуçĕнче çĕнĕ шухăш çуралнă: училищĕри хĕр тата арçын ачасене лайăх ташлама вĕрентесчĕ, ăсталăх енчен вĕсене хăй çитме пултарайман, анчах ĕмĕтленнĕ шая çĕклесчĕ. Вĕсене, çамрăкскерсене, тахçан хăй тунă йăнăшсенчен хăтăлма пулăшасчĕ. Ара, мĕнле йăнăшсем тунă-ха вăл?
Çур ĕмĕрне пурăнса ирттернĕ çын иртнисене аса илетех çав: «Пĕтĕм пурнăçа ташша панă, ташăра хамăнне мĕн хăвартăм-ха вара эпĕ? — çапла шухăшласа ларчĕ Субханкулов самолетăн çемçе кресли çинче. — Кашни халăхăн хăйĕн историйĕ, ĕмĕртен ĕмĕре куçса пыракан йăли-йĕркисем пур. Вĕсенчен хăшпĕрисем кивелнĕ те пулĕ. Анчах та ташăра поэзи, илемлĕх, паттăрлăх ĕмĕр-ĕмĕр сыхланса тăраççĕ. Эсĕ — художник. Çав ĕмĕрхинче эсĕ паянхинче кăтартма пултараятăн-и хăвăн халăхна? Тен, пĕр тумлам çеç, пĕр пĕрчĕ çеç. Анчах та çав «тумлам-перчĕ» санăн пултăр, халиччен никам каламанни-кăтартманни пултăр! Акă, нефтяниксем валли ташă лартма ирĕксĕрлесе йышăнтарчĕç. Лартас килет-и çавна, çĕклеетĕп-и эпĕ ăна, кăмăл пур-и, хатĕр-и лартма — çаксем никама та кăсăклантармаççĕ. Иккĕленместĕп, ташлакансем сцена тăрăх йĕркеллĕ иртме те пĕлмеççĕ пуль. Ташлама либретто та, музыка та хатĕр мар. Кăлăхах килĕшрĕм. Тен, каялла таврăнас? Летчиксем апат çинĕ вăхăтра билет кайса илес те çак самолетпах каялла вĕçсе каяс...»
Аэропортра вĕсене ятарлă машина кĕтсе таратчĕ ĕнтĕ. Партин хула комитечĕн инструкторĕ, вăтăралла çитнĕ хура костюмлă çамрăк арçын, ăшшăн калаçрĕ:
— Вăтанса ан тăрăр, мĕн кирлĕ — пурне те ыйтăр. Çĕр варринче шăнкăравласан та, ура çинчех пулăпăр.
Çапла ăшшăн кĕтсе илни Субханкулов кăмăлне çĕклеме пулăшрĕ. Чăнах та, вăл ĕç тухасса — кунта уяв туса хурасса шанмасть-ха. Килĕшрĕ çеç: каялла чакма май çук.
Ăна филармонин çамрăк баянистне Ильяс Кульшарипова çирĕплетсе пачĕç. Нихçан пуç усма пĕлмен Ильяс аллине баян тытрĕ те хаваслăн кулса ячĕ:
— Пĕлетĕр-и, Рахим ага, сирĕнпе пĕрле ĕçлеме миçе çул ĕмĕтленсе çӳреттĕм. Эх! Тĕнчене чĕтретсе илер-ха!
Субханкулов вăхăта сая ярасшăн пулмарĕ, çав кунах хăйĕн артисчĕсемпе паллашрĕ. Нефтяниксен Культура керменĕнче вĕсене хăйсем пĕлнĕ пек тутар халăх ташшине ташласа пама ыйтрĕ. Ташланине курсан тĕлĕнсех кайрĕ, унăн кăмăлĕ хуçăлчĕ. Унччен вăл: «Тен, ахалех пăшăрханатăп, вырăна çитсен веçех йĕркеллĕ пулĕ», — тесе, иккĕленсе, кăшт та пулин ĕмĕтленсе çӳретчĕ. Халĕ.... тарăхсах кайрĕ. Юлашки ĕмĕчĕ те çухалчĕ унăн... Художествăлла пултарулăх артисчĕсем ячĕшĕн çеç ташлаççĕ — нимĕн шухăшламасăр, нимле туйăмсăр сцена çинче тăпăртатаççĕ çеç, урайне пĕтĕм вăйпа тапаççĕ. Тусан парăлтатса тăрать. Пурне те çĕнĕрен вĕрентмелле. Вĕрентме — вăхăт кирлĕ.
Хăйĕн йывăр шухăш-кăмăлне систермесĕр, вăл çапла ыйтрĕ:
— Тата мĕн пĕлетĕр?
Тата пушкăрт ташшине пĕлеççĕ иккен. Ăна та ташласа кăтартрĕç. Тĕлĕнмелле: çĕнĕ ташăра, малтанхипе танлаштарсан, хăвăртлăхпа хуçкалану енĕпе пĕрпеклĕхсем çук пек ĕнтĕ, анчах вĕсем пĕр-пĕринчен нимĕн чухлĕ те уйрăлса тăмăççĕ, иккĕшĕ те тĕссĕр, туйăмсăр. Артистсем хăйсем вара питĕ кăмăллăн, çĕкленсех ташлаççĕ, хаваслăн кулаççĕ.
Субханкулов аптраса тăче. Кулянма пĕлмен Ильяс, ахăлтатса кулса, куç харши çине усăнса аннă çӳç пайăркине сывлăшпа вĕрсе хăпартрĕ те куç хĕссе илчĕ: «Пысăк класс пачĕç. Тĕнчене чĕтретсе илчĕç». Балетмейстер тарăхса кайрĕ, баяниста çиллессĕн: «Пĕлерех выля», — тесе асăрхаттарчĕ. Артистсене икĕ ташшине те тепĕр хут ташлама хушрĕ. Хальхинче хĕрсем кĕвве урăхларах ăнланса илчĕç, вĕсен ташшинче халиччен таçта пытанса тăнă хавхалану çуралчĕ. «Хĕрсем сисĕмлĕрех çав, — шухăшларĕ Субханкулов. — Вĕрентме те пулĕ. Каччăсенче шанчăк çук. Ав, Ильяс тăрăшсах вылянине сисмеççĕ те, ăнланмаççĕ те». Чăн та, вĕсем музыкăна пачах йышăнмаççĕ тейĕн. Ильяс баянне тăсса ярать те, каччăсем пĕтĕм вăйпа ташша çаптарма пуçлаççĕ. Урайне сарнă палассенчен темиçе çулхи тусана пăр тустараççĕ, урай хăмисене çапнă пăтасем палт! çеç сирпĕнсе тухассăн туйăнать.
Чылай сăнакаласан, Субханкулов каччăсене те асăрхама-уйăрма пуçларĕ. Тăваттăшĕнчен пĕри, çирĕп те яштакскер, хăйне утаман пек тыткалать, ыттисем вăл мĕн тунине тăваççĕ. «Утаманăн» кашни сикмессерен питне хупласа хуракан кунтă пек çӳçне, сăмси айне çеç ӳстерсе янă хура мăйăхне асăрхаса, çиллессĕн пăхса тăчĕ балетмейстер, вĕсене парик пек сӳсе илсе пăрахас килчĕ унăн...
Мĕн тумалла? Çĕнĕ ташăра халăх ăс-хакăлĕ, халăх кĕвви пулмалла-çке-ха! Каччăсене хăйсене çеç уйарса вĕрентмелле-ши малтан? Ташă пынă чухне, темиçе хут чарса, çăмăллăнрах çӳреме, тусана сахалрах тустарма канаш пачĕ Рахим. Унтан ташăсем хушшинчи уйрăмлăха ăнлантарма тытăнчĕ.
— Тутар ташшинче чĕрне вĕççĕн çеç çӳресен те юрать, пушкăрт ташшинче пĕтĕм ура лаппипе тапма тăрăш вара. Мĕншĕн? Тутар ташши çырма тăрăхĕпе, улăх-çарансем çинче юхса пырать. Пушкăртсем ту çине хăпараççĕ. Урал тăвĕ чуллă. Ӳкес мар тесен, пĕтĕм ура лаппипе çирĕп пусмалла. Çакна эсир балетмейстер кăсăклă сăмахсемшĕн çеç калать тесе ан шутлăр...
Ташăсен варттăнлăхне уçса, ăнлантарса панă май хавхалансах кайрĕ Субханкулов, ун умĕнче тăракансем профессиллĕ артистсем мар иккенне те манчĕ. Хăйĕн вăрăм «лекцийĕпе» ĕçе пăсрĕ çеç темелле, танцорсем веçех ывăнса çитрĕç, балетмейстер вара хăйĕн рольне кĕме кăна тытăнчĕ-ха.
— Турă чури, — терĕ вăл мăйăхлă «утамана», — эсĕ сцена тăрăх пĕрре те пулин этемле утса иртме пултаратăн-и? Пар-ха аллуна!
«Утаман», балетмейстера аллинчен тытса, сцена тавра пĕрре çаврăнчĕ, тепре çаврăнчĕ. Виççĕмеш хут çаврăнмарĕ, чăхăмçă лаша пек тăп! чарăнса тăчĕ. Чарăнса тăнă кăна пулсан юрĕччĕ-ха... Тюпеттейне çиллессĕн хывса çапрĕ, унтан пĕрмеллĕ бешметне, кĕпине, шăлаварне хывса пăрахрĕ... Ун хыççăн ытти каччăсем те салтăнма тытăнчĕç.
Нимĕнле ӳкетлени-ăнлантарни те пулăшмарĕ. Хăйĕн тумне тăхăнма ĕлкернĕ «утаман» çиллессĕн çапла каларĕ:
— Саиăн лайăх: сцена çинче пăртак сиккелесе илмелле те киле кайса çывăрмалла. Пирĕн çĕрле вăхăтпа тăмалла, сакăр сехет хушши çĕре пăраламалла!
Каччăсем сывпуллашмасăрах тухса кайрĕç. Хĕрсене Субханкулов хăй кайма хушрĕ. «Чăнах та, вĕсене мĕн? Вĕсен — художествăллă пултарулăх, — хăйне лăплантарса шутларĕ вăл. — Килес тесен — килеççĕ, каяс тесен — каяççĕ».
Ильяс куларах, чеен куçне хĕссе илчĕ, çамки çине усăнса аннă çӳç пайăркине сывлăшпа вĕрсе хăпартрĕ, балетмейстера лăплантарма тăрăшрĕ:
— Пăшăрханма кирлĕ мар, Рахим абый. Халиччен пĕчĕк шăна, урса кайса, чӳречене çапса ватни пулман вĕт-ха. Машина çаврăнма пуçларĕ ĕнтĕ, каялла çул çук. Ан килччĕр-ха. Часах пуçлăхсем патне чĕнсе илеççĕ, хула комитечĕ кăсăкланать. Атя, пĕр-пĕр столовăй шыраса тупар. Хырăма апат яма та вăхăт çитрĕ.
Çĕрле Субханкулов вăрахчен çывăраймарĕ. Кровать çинче пĕр енчен тепĕр енне çаврăна-çаврăна выртрĕ, юнашар пӳлĕмре репетицирен таврăннă артистсем, музыкантсем каçса кайсах кулса калаçнине, тавлашнине итлесе выртрĕ. «Вĕсем, ав, кулма, тем сӳтсе явма пултараççĕ-ха», — çилли килчĕ унăн.
Кӳршĕллĕ кровать çинче, аллисене хутлатса, Ильяс лăпкă çывăрать. Уншăн пулсан, тĕнче тикĕс!
«Мĕншĕн килтĕм эп кунта? Калăпăр, нефтяниксем ташласа парĕç, хăнасем тăвăллăн алă çупĕç, ĕçченсен талантĕнчен тĕлĕнĕç. Анчах чăннипе çакă çук-çке, ултав кăна ку, куç пăвни. Эпĕ кайсан, унчченхи пекех юлать, çирĕп те тĕреклĕ йĕкĕтсем, искусствăна юратакансем, сцена çинче лашалла сиккелесе çӳрĕç...»
Çутăлас умĕн чылай малтан урамра çынсем калаçкалани тата машина сассисем илтĕнчĕç. Рабочисене инçетри промысласене илсе каякан вахтовăй автобуссен моторĕсем кĕрлесе кайрĕç, чӳрече кĕленчисем чĕтренсе илчĕç. Субханкулов вăранса кайрĕ.
«Халех, паянах тухса каяс пулать кунтан, — çапла шухăшларĕ вăл питне-куçне çунă вăхăтра. — Халех вокзала каятăп, расписани пĕлетĕп, самолета билет илетăп. Вăрçĕç, çилленĕç... Мĕнех вара, вăрçчăрах, çилленччĕрех! Мана мĕн?..»
Ильяс çаплах канлĕн çыврать-ха. Баянист ачалла тутлă çывăрнине пăхса тăчĕ Субханкулов, усăнса аннă утиялне тӳрлетрĕ, унтан хăвăрт çеç пӳлĕмрен тухса кайрĕ.
Урамра ăна машина кăшкăртни чарчĕ. Шартах сикрĕ вăл, унталла-кунталла сулăнчĕ. Унччен те пулмарĕ «Волга» ун умне пырса чарăнчĕ. Машинăран кивелнĕ кепка тăхăннă куçлăхлă çына курăнчĕ.
— Балетмейстер юлташ!
Субханкулов тимлĕрех пăхрĕ те ĕнер аэропортра кĕтсе илнĕ инструктора палласа илчĕ.
— Ăçта эсир капла ытла ир хускалнă? — ыйтрĕ инструктор.
Субханкулов самантлăха çухалса кайрĕ. «Тухса таратăп» тесе калаймăн...
— Уçă сывлăшпа сывлама тухрăм-ха, — терĕ вăл.
— О-о, питĕ лайăх, литĕ лайăх! Сывлăшĕ пирĕн Хусантинчен лайăхрах. Усăллă, нефть шăрши кĕрет, — çапла калаçкаласа машинăран тухрĕ инструктор, Субханкулова алă парсах сывлăх сунчĕ.
Хальхинче инструктор хулăн симĕс плащ тăхăннă, урисенче — брезент атă. Çак тумпа вăл парти работникĕнчен ытларах нефтяник-буровик пек курăнать.
— Ну, мĕнле? Йĕкĕтсем килĕшрĕç-и? — ыйтрĕ инструктор, хурав кĕтсе илмесĕрех вĕсене мухтама тытăнчĕ. — Йĕкĕтсене хурлама çук. Пултаруллă йĕкĕтсем! Керменте пушмак тĕпĕ хатĕрлесе ĕлкĕреймеççĕ... Эпĕ пăралу бригадине кайма тухрăм. Канашлу пуçланиччен ĕçсем мĕнле пынине пăхса çаврăнас терĕм. Манпа пĕрле пыма шухăш çук-и?
Субханкулов хирĕçлеме пултараймарĕ. Вăл васкасах машинăна кĕрсе ларчĕ, хăй пăшăрхансах çапла шухăшларĕ: «Паян билет илме ĕлкĕрейĕп-ши?»
Хуларан тухиччен калаçмасăр пычĕç. Лăпкăн ларакан вăрман çулне тухсан, инструкторăн каллех чĕлхи уçăлчĕ:
— Ĕç тесен, пирĕн йĕкĕтсем ылтăн алăллă. Культура енĕпе япăхрах пирĕн. Пурте пур: çĕнĕ хула, çĕнĕ çынсем; ав, епле пысăк та чаплă Культура керменĕ туса лартрăмăр. Апла пулин те, писательсене, артистсене, музыкантсене кунта илсе килме май çук.
Субханкулов çине пăхса илчĕ те инструктор, вăл мĕн шухăшланине пĕлчĕ тейĕн.
— Пирĕн йĕкĕтсем маттур! Искусство ăстаçисем çук тесе тăмаççĕ. Хăйсен вăйĕпе. Куртăр-и? Епле ташлаççĕ! Буровиксем вĕт вĕсем. Сценăна юратнипе вахта хыççăн кружока çӳреççĕ. Хăйсен ирĕкĕпе. Каюмов пит маттур.
— Мĕнле Каюмов? — хăлхине тăратрĕ балетмейстер.
— Ĕнер ташлани. Паллашмарăр-и? Çирĕп хул-çурăмли.
— Мăйăхлă йĕкĕт-и?
— Çавă! Хальхи çамрăксем çĕнĕ модăна юратаççĕ: сăмси айне çӳп-çап ӳстереççĕ. Ку вăл — вăхăтлăха иртĕхни, вăхăт çитсен, пăрахĕç. Питĕ ĕçчен йĕкĕт Каюмов, чăннипех ылтăн алăллă! Епле ĕлкĕрсе пырать тата? Каçхине техникумра вĕренет, ташлама та вăхăт тупать вĕт-ха! Ыттисене те ташлама вĕрентет.
«Ах, вăт мĕнле! — тесе чутах кăшкăрса ямарĕ Субханкулов. — Апла пулсан, ĕнерхи — Каюмов балетмейстерăн ташшисем. Мăйăхлă утаман Каюмов пулса тухрĕ. Интереснă. Эпĕ ăна ĕнер юлташĕсем умĕнче ташла пĕлменнишĕн айăпларăм. Акă мĕншĕн вăл ташă тумĕсене хывса пăрахса çилленсе тухса кайрĕ иккен...»
Машина ем-ешĕл вăрман уçланкине çитсе чарăнчĕ. Тĕрĕссипе, кунта йывăçсем çеç ешĕл, уçланкине веçех тăрмаласа-чакаласа пĕтернĕ. Çакăнта, пĕчĕк завод пек, буровой кĕрлесе ларать. Ăна хулăн-хулăн пралуксемпе тыттарнă. Буровойра хытă кĕрлени, ухлатни илтĕнет, вăхăт-вăхăт металл чанклатса илет.
Инструктор, машинăран тухса, унталла-кунталла пăхса илчĕ, ал лаппине куç харши çине хурса, вышка тăррине пăхрĕ. Хăйĕн килне çитрĕ тейĕн, питĕ хăвăрт буровой патне утса кайрĕ.
Субханкулов та ун хыççăн пычĕ. Буровой кĕперĕ патне çитсен чарăнса тăчĕ, хăйĕн шап-шурă шлепки, пурçăн плащĕ çине пăхса илчĕ. Кĕперĕ питĕ таса мар: цемент ирĕлчĕкĕ çыпăçа-çыпăçа ларнă, нефтьпе хуралса пĕтнĕ. Хăма сарса тунă урайĕнче çупа вараланса пĕтнĕ детальсем, пĕрене пек хулăн пăрăхсем выртаççĕ... Паллах, çаксем пурте уявла тумланнă, хĕвел çутине çителĕклĕ курман балетмейстерпа килĕшсе тăмаççĕ çав!
Инструктор буровиксемпе пĕрле çӳрет ĕнтĕ. Ăна мĕн? Вăл ĕçре çӳремелли плащпа, брезент атăпа, мазутпа вараланнă нефтяниксенчен ытла уйрăлсах тăмасть, вĕсемпе пĕр чĕлхе тупса калаçать.
Субханкулов, ним тума аптранă енне, пуçне çӳлелле çĕклесе, пăралу вышки çине пăхма пуçларĕ. Питĕ çӳллĕ вăл, тӳпенелле шĕвĕрленсе, шурă пĕлĕтсем патнех каять. Хурçă пăрăхсемпе пĕрлештерсе çирĕплетнĕ ăна, нумай-нумай хутлăскер... Хĕвел, вăрман шăрши кĕрет. Сывла çеç: таса озон кунта. Шурă пĕлĕтсем пăралу вышки çийĕн юхса иртеççĕ. Вышка, вĕсене хăваласа çитесшĕн пулса, пĕр вырăнта хуллен çаврăнса тăрать пек: ак-ак чарăнать те вăл, самантлăха шухăшласа тăрать, унтав вĕçсе каять... Балетмейстерăн пуçĕ çаврăнма пуçларĕ. Вăл куçне хупрĕ. Ут-пĕвĕ çăмăлланса кайрĕ, йывăрлăха çухатнă уçлăхри пекех. Таçта, чĕре тĕпĕнче, тахçанах манса кайнă кĕвĕ çĕкленчĕ. Çак кĕвĕ ăна çӳле çĕклесе илчĕ те вăрман çийĕн, вышка тăррипе шурă пĕлĕтсем патнех илсе кайрĕ... Кĕвĕ ӳссе, анлăлансах пычĕ, ирĕке тухрĕ те, промыслари моторсен хăватлă кĕрлввне, ĕç шавне хупласа хурса, тытса чармалла мар хăвăртлăхпа малалла илсе кайрĕ. Субханкулов музыкăра çавăн пек хавхаланса кайни пулманччĕ-ха. Вараланчăк хура кĕпер хăратмарĕ ĕнтĕ ăна. Ун çинчен манса, тĕрлĕ тимĕр-тăмăртан такăна-такăна, мазутлă çĕрте ури шуса кайнине пăхмасăр, малаллах ăнтăлчĕ...
Буровойра тăп чарăнчĕ вăл — çӳлтен ун еннелле шăв-шав кăларса, шăхăрса пысăк пăрăх вĕçсе анать. Çак хура пăрăх хăй çине ӳкессĕнех туйăнчĕ ăна: «Пĕтрĕм, халех лапчăтса хурать!» Куç хупса иличчен каялла тапрĕ вăл. Анчах кăлăхах хăраса ӳкнĕ иккен. Брезент куртка, тимĕр каска тăхăннă пĕр вăйлă нефтяник килсе тухрĕ те çав хăрушă пăрăха пысăк çекĕлпе лектерсе илчĕ, ăна çаврака плита варринче кăшт çеç курăнса тăракан тепĕр пăрăхпа пĕрлештерчĕ. Тепĕр бурильщик çав вырăна, пăрăх пуçĕсене, çупа сĕрчĕ. Айккинче хускалмасăр ларнă станок, чĕрĕлсе тăнă пек, часах çав пăрăхсем патне пырса çитрĕ, вĕсене çепĕççĕн ыталаса илсе вăр! çавăрма пуçларĕ... Пĕрремĕш пăрăх самантрах çĕр тĕпнелле анса кайрĕ. Çӳлтен, пĕлĕтсем патĕнченех, тепĕр пăрăх вĕçсе анать ĕнтĕ. Ăна та, çекĕлпе лектерсе илсе, иккĕмĕш пăрăхпа пĕрлештерчĕç, станок каллех пырса çитрĕ те ăна çавăрма пуçларĕ. Иккĕмĕш пăрăх та çĕр тĕпнелле анса кайрĕ...
Çаксем пурте питĕ хăвăрт, секундсем хушшинче пулса иртрĕç. Нефтяниксем çав тери меллĕ, ăнăçлă та пысăк ăсталăхпа ĕçлеççĕ. Артистсем тейĕн. Туслă та йĕркеллĕ оркестра аса илтерет. Субханкулов хăватлă барабан сассине илтет пек, флейта янăрать, фагот хăрăлтатать, сĕрме купăс çинçе сасăпа ĕнĕрет пек... Этем ĕçе юратнине, ĕçе хакласа юрлаççĕ пек...
Шăп çакăнта вăл хăйĕн пулас ташă кĕввине тытса илчĕ. Сцена çинче мĕнлерех пулассине пĕлеймест-ха вăл, анчах чĕринче çĕнĕ кĕвĕ çуралма пуçларĕ. Халĕ ĕнтĕ вăл хĕрӳллĕн ташлакансене лайăх курать.
Малтанхи хавхалану туйăмĕсем кĕрлесе иртсе кайсан, хăй умĕнчи çынсене курма пуçларĕ вăл. Тормоз рычагне куçарса тăраканскер дирижер пекех туйăнчĕ ăна, Лайăхрах пăхрĕ те вăл тĕлĕнсех кайрĕ. Ара, çак йĕкĕт ĕнер унăн тинкине илнĕ «мăйăхлă утаман» Каюмов-çке.
Хăна килĕ умĕнче маршрутлă таксисем тăраççĕ. Параднăй крыльца çине çула тухма хатĕрленĕ сумкăсем, саквояжсем, чемодансем купаласа хунă. Художниксем, музыкантсем, артистсем, яланхи пекех, хавхаланса, шавласа калаçаççĕ. Вĕсем Субханкулова хаваслăн, çав вăхăтрах ӳпкелешсе кĕтсе илчĕç.
— Ăçта çухалса çӳретĕн эс, Рахим?
— Мĕн пулнă?
— Такси çур сехет кĕтсе тăрать пире. Сана пула çула тухаймастпăр.
— Тепĕр хут ыйтатăп: мĕн пулнă? — чатаймасăр каласа хучĕ Субханкулов.
Баянне çурăм хыçне çакнă Ильяс ун умне пырса тăчĕ, чеен кулса илчĕ, фокусник пек хăтланса, телеграмма кăларса тыттарчĕ.
Субханкулов телеграммăна хăвăрт вуласа тухрĕ, темшĕн ăна тепĕр енне çавăрса пăхрĕ, унтаа васкамасăр çеç тепĕр хут вуларĕ.
Телеграммăра канашлăва урăх вăхăта куçарни, артистсем паянах Хусана килсе çитме тивĕçли çинчен каланă, культура министрĕ алă пуснă.
— Ну, ăнлантăн-и ĕнтĕ? — терĕ темиçе çын пĕр харăс. — Атя, хăвăртрах пуçтарăн. Каятпăр.
Субханкулов телеграммăна каялла пачĕ, пĕр сăмах та чĕнмерĕ. «Пĕчĕк ачасем тесе шутлать-и вăл пире? Тытать те — хăваласа ярать, шутлать те — чĕнсе илет», — çав тери тарăхса кайрĕ вăл. Министра тавăрасси, кӳрентересси килчĕ унăн. Усăсăр çул çӳретнишĕн тавăрасшăн пулчĕ. Мĕн пулать те мĕн килет — шутланă ташша лартатех вăл, тен, хăйшĕн çеç, çак инçетри промысласенче ĕçлекен çынсемшĕн çеç лартса парать. Пĕр шухăшласа тăмасăр, вăл çапла каласа хучĕ:
— Юрĕ, телейлĕ çул сунатăп сире!
— Мĕн тени пулать ку? Шӳтлешсе тăма вăхăт çук халь.
— Çук, эпĕ шӳтлеместĕп, — терĕ Субханкулов. — Сывă пулăр, юлташсем. Эпир Ильяспа иксĕмĕр кунта юлатпăр.
...Кăçалхи çу уншăн йывăр пулчĕ. Малтанхи лăпкă çумăрсем çуса иртрĕç. Уяр та ăшă каçсенче Зай çырми тăрăхĕнче шăпчăксем юрă шăрантараççĕ, хуткупăс калани, çамрăксем юрлани илтĕнет... Субханкулов япăх çывăракан пулчĕ. Ирех вăранса, урамри шăв-шава, шурăмпуçпех инçетри промысласене тухса кайма тивĕçлĕ вахта машинисем чăрсăррăн кăшкăртнине итлесе выртрĕ.
Хусанта чухне вăл хаçатсенче нефтяниксен ĕçри пысăк çитĕнĕвĕсем çинчен çырнине вулатчĕ, çав çитĕнӳсем хăйсем тĕллĕнех пулса пынă пек туйăнатчĕ. Халĕ унăн куçĕ умне çав çитĕнӳсене тăвакан çынсем тухса тăчĕç, халиччен уншăн паллă пулман пĕчĕк хула тĕнчи уçăлса тăчĕ. Шухăшĕпе вăл пĕлĕтсем патне кармашнă çӳллĕ вышкăна курчĕ. Чее те асамçă Девон патша çĕр тĕпне пытарнă мула кăларакан теветкеллĕ те хăюллă паттăрсем çинчен шухăшларĕ.
Ăспа шухăшласа тунă ӳкерчĕкре пулас ташă лайăх курăнать ĕнтĕ ăна. Легендăна кĕрсе юлнă кивĕлĕх паянхи çĕнĕлĕхпе пĕрлешсе каять, халап чăн пурнăç пулса тăрать, çавăнтах теветкеллĕ те хăюллă йĕкĕтсем ташласа çӳреççĕ... Халиччен мĕн туни, халиччен мĕн пĕлни веçех тĕксĕмленсе юлчĕ, пуласси, малашне мĕн тăвасси хăратма пуçларĕ: «Ташă тухса пĕтмесен?» Ун чухне унăн сцена çинчи çăлтăрĕ ĕмĕрлĕхех сӳнет, хăйне хăй йăпатса, лăплантарса çӳресси пĕтет, урăхла тепĕр ĕç шырама тӳр килет...
Либретто шутласа тупасси, композитора кĕввине хайласа çыртарасси чылай вăхăт илчĕ. Хаклă вăхăта сая ярас мар тесе, балетмейстер хулари клубсене хăй çӳрерĕ, ташлакансен коллективĕ валли юрăхлă çамрăксене суйласа илчĕ, вĕсене халăх ташшин илемлĕхĕ, пĕлтерĕшĕ çинчен ăнлантарса пама тăрăшрĕ.
Йĕкĕтсем урайне çĕмĕрес пекех тапса, тĕпĕртетсе, тусан кăларса çӳремеççĕ ĕнтĕ, çăмаллăнрах, илемлĕрех ташлаççĕ. Чи пахи — музыкăна итлеме, ăнланма вĕренчĕç. Балетмейстер вĕсем çине çилленсе пăхмасть халь. Ташăн чи йывăр саманчĕсенче, хăй çамрăк маррине пăхмасăр, вăл сцена варрине тухать те, кампа та пулин мăшăрланса, çаврăнса çӳрет е пĕччен, илемлĕ çаврăнусем туса, çепĕççĕн ташласа кăтартать.
Çаплах вăл пĕрре: «Акă эсир мĕнле ташлатăр», — тесе, юриех начар, кулăшла ташласа пачĕ. Çамрăксем ахăлтатсах кулчĕç. Унтан вăл сцена тавра тĕлĕнмелле çăмăллăн çаврăнса çӳреме пуçларĕ; ташă вăхăтлăха хурлăхлă курăнать те самантрах çавраçиле çаврăнать. Каярахпа Рахим ашкăнса кайсах ура хуçса ташлама пуçларĕ. Çамрăксем, чăтаймасăç, кĕвĕ çеммипе алă çупма, кăмăллăн шавлама тытăнчĕç. Балетмейстер çакна пĕлет: мĕн чухлĕ чуна парса, кăмăл туртнă пек ташлатăн, çавăн чухлĕ ăнăçлă, ĕненмелле пулса тухать.
Репетицие çӳреме пăрахни е кая юлса пыни пачах пулмарĕ. Хăйсен йăнăшне чăтăмлăн, вăрахчен ăнлантарса панашăн çилленмеççĕ ĕнтĕ çамрăксем. Репетици Рахим кăмăлне каять, савăнтарать ăна, анчах пулас концерт çаплах хăратса тăрать-ха.
Ильяс ăслă помощник пулса тухрĕ. Хулари мĕнпур баянистсене итлесе тухсан, виçĕ йĕкĕте суйласа илчĕ. Баянистоен квартечĕ ташă кĕввине лайăх тума пĕлнешĕн савăнса, Субханкулов хăй те çамрăк чухнехи пек туйăмпа ташламасăр чăтаймасть.
Костюмсем хатĕрлессине «мăйăхлă утаман» Каюмов хăй çине илчĕ.
— Асту, çĕлесе ан ĕлкĕр-ха! — тӳрех каларĕ вăл ателье пуçлăхне, лешĕ ĕç нумаййи çинчен сăмах тапратсан. — Эпир сана пур-çук заказчиксем мар. Нефтяниксем теççĕ пире! Пĕл, пирĕнпе кутăнлашса калаçма юрамасть!
Заказсем нумай пулчĕç. Чи малтан чее те хаяр Девон патша валли юрăхлă тум çĕлерĕç. Унтан вăйлă та хăюллă Пăралуçă-паттăр валли тум шухăшласа тупмалла пулчĕ. Ăна Каюмов хăй ташлать. Çĕр-аннен чипер хĕрĕсем валли хитре те çыпăçуллă кĕпесем çĕлемелле. Хĕпĕртесе савăнакан, хавасланакан халăх валли хăйне евĕрлĕ тум кирлĕ... Ку сана «массăллă çĕлев» мар, питĕ кăткăс ĕç. Кашни костюма уйрăм та тимлĕн çĕлемелле. Йывăр пулсан та, хăйĕн тивĕçне чыслăн пурнăçларĕ Каюмов. Пĕр уйăх иртсен, вахта машинипе вăтăр ытла костюм Культура керменне тиесе пычĕ. Субханкулюа рапорт пачĕ:
— Балетмейстер юлташ! Задание пурнăçларăм. Ательерен костюмсем хайăрса килтĕм. Йышăнăр!
Субханкулов йĕкĕте алă пачĕ, кăмăлне çемçетсе, ырă сунса тав турĕ. Çав кун савăнмалли нумай пулчĕ. Артистсем костюмĕсене тăхăнса пăхма пуçларĕç. Кĕтмен çĕртен репетици пуçланса кайрĕ. Балетмейстер кăшт шикленсе те илчĕ: халĕ вĕсем хавхаланса, хумханса кайса ташлĕç те, концерт панă чухне халăх умне нимĕн чухлĕ те хавасланмасăр тухĕç...
Концерт памалли вăхăт та килсе çитрĕ. Кĕркуннеччĕ ĕнтĕ ун чухне. Каçран çумăр çума пуçларĕ. «Ку, тен, лайăх та, — шухăшларĕ Субханкулов. — Халăх пухăнмасан, концерта тепĕр вăхăта куçаратпăр. Лайăхрах хатĕрленме май пулать. Ăнăçлăхăн шанчăкĕ пулать...»
Анчах халăх пухăнчĕ, Культура керменне лăк килсе тулчĕ, ниçта ларма вырăн çук. Субханкулов чаршав хыçĕнче, сцена çинче, хумханнине палăртмасăр, артистла тумланакан нефтяниксем хушшинче çӳрерĕ. Çак вăхăтра вĕсене канаш пани усăсăр иккенне пĕлет пулин те, çине-çинех сăмах хушрĕ:
— Халăх умне тухнă чухне ан васкăр. Кĕпĕрленсе мар, йĕркеллĕ кăна тухăр!
Зала тухма шут тытрĕ Субханкулов. Хăйне валли палăртнă вырăна пырса ларчĕ.
Зал хăй сывлăшĕпе сывлать: пăшăлтатса калаçни, ӳсĕрни илтĕнет, канфет хучĕ шăтăртатса илет. Тĕттĕмрех залра тимлĕн кĕтсе ларакан халăха курсан, хăрасах ӳкрĕ балетмейстер, «ĕç ăнмасть» текен туйăм пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн ăна пĕтĕмпех тыткăна илчĕ. Вăл вара сцена çине пăхас та мар терĕ. Мĕн тума пăхмалла? Унта мĕн пулассине вăл ахалех пĕлет-çке.
Чăнах та, музыка ăна чун кĕртнĕ пек пулчĕ. Апла пулин те, вăл пуçне çĕклесе пăхмарĕ, пачах урăх япала çинчен шухăшлама тăрăшса, пĕр ал лаппине тепĕр ал лаппипе чăмăртаса ларчĕ.
Сцена çинчен çăмăллăн та ерипен çеç чуна хумхантаракан хурлăхлă кĕвĕ илтĕнме пуçларĕ. Шыв юхнă пек тикĕссĕн çывхарать вăл. Куçне хупнă Субханкулов тавçăрса илчĕ: сцена хыçĕнчен Çĕр-анне хĕрĕсен костюмне тăхăннă артисткăсем йĕркепе тухма пуçларĕç. Хăй те сисмерĕ вăл, пуçне каçăртрĕ. Авă, хулпуççийĕеем çинче нефть фонтанĕ пек хура çӳç çивĕчĕсем юхаççĕ. Хĕрсем карталанса ташласа çаврăннă чухне çав хура çивĕтсем пĕр хура юхăма пĕрлешеççĕ. Хĕрсем шурă çуначĕсене илемлĕн сулкалаççĕ. Сенкер юхăм пĕр çухалать, унтан, ирĕке тухас тесе, çирĕп хумсемпе сарăлса каять...
Пĕр харăс тăватă баян сасси янăраса кайрĕ, йĕс турилккесем чанкăртатса илчĕç. Çил-тăвăл кĕрлеме, шăхăрма тытăнчĕ. Карталанса ташлакан çепĕç те салху хĕрсен вăййине, кĕмĕл укисемпе ялтăртатса, хăватлă Девон патша хăйĕн тарçи-тĕрçисемпе килсе кĕчĕ, хĕрсем тавра çаврăнса çӳреме пуçларĕ, вăйлă та тĕреклĕ çуначĕсемпе çапкалашать... Çакăнта аллине пысăк хурçă пăра тытнă паттăр Пăралуçă килсе тухрĕ, Девон патшана керешĕве тухма йыхăрчĕ. Самантрах веçех арпашанса пăтрашăнса кайрĕ. Усал патшана сыхлакансем Пăралуçă патне çав тери хаярланса пырса перĕнеççĕ, анчах та пысăк чулту çумне пырса çапăннă пек, ыткăна-ыткăна каяççĕ. Юлашкинчен сцена çине иккĕн çеç юлчĕç: чее те хаяр Девон — çĕр тĕпĕнчи пуянлăх, хура ылтăн хуçи — тата паттăр Пăралуçă. Чылай вăхăт хушшн хаяр та хăрушă çапăçу пычĕ: пĕр-пĕрне сулмаклă чăмăрĕсемпе тыттара-тыттара яраççĕ, пиçиххисемпе туртăшаççĕ, пилĕкрен тытса кĕрешеççĕ. Урса кайнă Девон хăйĕн патшалăхне килсе кĕнĕ Пăралуçа ак-ак çавăрса çапса çĕрпе тикĕслесе хурас патнех çитнĕччĕ ĕнтĕ. Авчах паттăр Пăралуçă унăн хăватлă ытамĕнчен хăтăлчĕ те патшана хăйне пилĕкĕнчен ярса илчĕ, кĕрешӳ çĕнĕ вăйпа амаланса кайрĕ.
Çапăçу пуçланчĕ.
Хаяр патша кашни тытăçмассерен вăйсăрланма, халтан кайма пуçларĕ. Халĕ унăн патшалăхĕнче вăл мар, Пăралуçă хуçаланать. Акă вĕсем юлашки хут кĕрешеççĕ ĕнтĕ, пĕр-пĕрне пилĕкрен тытрĕç. Пăралуçă çĕр тĕпĕнчи патшана кăкăрĕнчен хĕссе илчĕ те çĕнтерӳллĕн çӳле çĕклерĕ, хăй урлă ывăтса, çĕре çĕклесе çапрĕ... Çĕр-анне хĕрĕсене тинех чун кĕчĕ. Вĕсем, шур чечексем пулса, сенкер хумлăн ярăнса хăюллăн ташлама тухрĕç, çап-çутă çĕкленнĕ хĕвел еннелле кайса çухалчĕç...
Ку вăл халап. Пĕчĕккисемпе çитĕннисене килĕшекен халап. Балетмейстер ăна çакăнта, инçетри промысласенче, шыраса тупрĕ. Унăн геройĕсем — çак залра ларакан çынсемех. Субханкулов çав халапа ташă чĕлхи çине куçарчĕ.
Самантлăха зал шăп ларчĕ. Усал патшана Пăралуçă-пăхаттир çĕнтернĕ хыççăн кăшт вăхăт иртсен, куракансем кĕрлеттерсе алă çупма тытăнчĕç.
Сцена çине пур енчен те каччăсемпе хĕрсем кĕрсе тулчĕç. Питех те хаваслă вĕсем. Аслă уяв — Сабантуй пуçланчĕ. Шалча çине çакнă тĕрленĕ алшăллисем вĕлкĕшеççĕ, купăсçăсем хаваслă кĕвĕ шăрантараççă. Тĕрлĕ йышши тумтир тăхăннă халăхсем — вырăссем, украинецсем, пушкăртсем, азербайджанецсем, тутарсем, чăвашсем — ташша çаптараççĕ...
Рахим лăпланчĕ темелле, хумханни иртсе кайма пуçларĕ. Халĕ унăн сиксе тăрса артистсене çапла кăшкăрасси килчĕ: «Ан парăнăр, тăванăмсем, чăтăр!» Анчах та вăл кăшкăрма мар, пырне такам пăвса илнĕ тейĕн, пĕр сăмах калама та пултараймасть.
Сабантуй халăхĕ Каюмов пăхаттире çĕклесе илсе çӳлелле ывăтма пуçласан, куракансем çав тери хытă шавласа-кĕрлесе кайрĕç, зал çурăлса каяс пек алă çупрĕç, «бис, би-ис!» тесе кăшкăрчĕç.
Пысăк çĕнтерӳ пулчĕ ку. Çак самантра Рахнмран телейлĕрех çын урăх çукчĕ те пулмалла. Анчах, унăн чĕринче халĕ хаваслă туйăмпа пĕрлех ӳкĕнĕç туйăмĕ çуралмасть-ши? Питĕ кая юлса килнĕ телей мар-ши ку? Искусствăра тĕрĕс çул тупнă пулсан, халиччен, мĕн кăна тумастчĕ-ши вăл?
Зал çаплах кĕрлет.
Субханкулов, тăкăнкаласа, залран тухма пуçларĕ. Алă çупакан, хаваслăн кулакан çынсем хушшипе васкасах иртрĕ вăл. Çамрăк мар, çӳçĕсем кăвакарма пуçланă Субханкулов çине тĕлĕнсе пăхрĕç çав çынсем, темĕн пăшăлтатса илчĕç, анчах вăл мĕншĕн йĕнине ниепле те ăнланаймарĕç...