Казахстан Президенчӗ казах ҫырулӑхне латиница ҫине куҫарасси пирки паян хыпар тухрӗ. Ҫак ӗҫе вӗсем тапхӑрӑн-тапхӑрӑн тӑвасшӑн. Сӑмахран, ҫак ҫулталӑк вӗҫӗччен куҫмалли тапхӑрӑн программине хатӗрлесе ҫитересшӗн. 2025 ҫул тӗлне вара (8 ҫултан) республикӑра тухакан кӗнекесене, хаҫат-журналсене тата ӗҫ хучӗсене йӑлт латин ҫырулӑхӗпе тума хӑнӑхса ҫитесшӗн. Планӗсем пысӑк. Мӗншӗн кириллицӑна пӑрахӑҫлама йышӑнни пирки пуҫ ватса тӑмӑпӑр, ку калаҫу теми — хальхи вӑхӑтра латиница ыйтӑвӗ чӑваш чӗлхишӗн тӑрать-и е ҫук.

Паллах, кунашкал хыпар хыҫҫӑн хӑш-пӗр чӑвашсем хушшинче тахҫан ҫӳренӗ шухӑш тепӗр хут чӗрӗлме пуҫласси пирки каламасӑрах паллӑ. Латиница ыйтӑвӗ хӑй вӑхӑтӗнче 1990-мӗш ҫулсенче сиксе тухнӑччӗ. Унччен маларах вара ҫак темӑна 1922 ҫулта кӑштах хускатса пӑхнӑ. Анчах ни халӑх хапӑлах йышӑнман, ни влаҫра тӑракансем. Вӑл вӑхӑтра сӗннӗ латин алфавичӗ пирки те ытлашшиех тӗплӗ информаци тупаймастӑп. 1992 ҫулта ҫеҫ латин саспаллиллӗ текстсем пичет кӑларӑмӗсенче пичетлене пуҫланӑ. Ку енӗпе «Аван-и» хаҫат самай вӑй хунӑ. Ҫавах та вӑл вӑхӑтра та, наци туйӑмӗ ҫӗкленнӗ тапхӑрта, латин алфавичӗпе ҫырнӑ текстсем эксперимент шайӗнчен ҫӳлерех хӑпарайман.

Латин алфавичӗ чӑваш чӗлхи валли кирлех-ши? Латиницӑна ырлакансем темиҫе лайӑх ене палӑртаҫҫӗ. Пӗрремӗшӗ — эпир имӗш вырӑссенчен уйрӑла пуҫлӑпӑр, аттук халь пирӗн халӑхсем хушшинчи чикӗ сирӗлсе те сирӗлсе пырать. Сӑмахран, чӑвашла калаҫакана тӗл пулсан та кашни пилӗк сӑмахӗ урлӑ вӑл вырӑс сӑмахне кӗртсе лартать. Ҫурма чӑвашла ҫурма вырӑсла калаҫасси хальхи вӑхӑтра нормӑна кӗрсе кайнӑ. Иккӗмӗш лайӑх енӗ — латиница имӗш тӗнчипе сарӑлнӑ, унпа тӗрӗк халӑхӗн ытларах пайӗ усӑ курать (тепӗр май каласан, латиница ҫине куҫсан эпир юнпа ҫывӑх халӑхсемпе ҫывӑхланӑпӑр). Виҫҫӗмӗшӗ — латин алфавичӗ имӗш чӑваш орфографийӗнчи кӑлтӑкӗсенчен тасалма май парӗ. Тӑваттӑмӗш, пиллӗкмӗш сӑлтавсем те пурччӗ унта. Кусем — чи анлӑ сарӑлнисем. Кашнине контрагрументласа тухатӑп.

Чи малтан виҫҫӗмӗш сӑлтавӗ пирки каласшӑн. Паллах, ҫӗнӗ алфавит тӑвас пулсан (тӗнче тетелӗнче чӑваш чӗлхи валли хатӗрленӗ латин ҫырулӑхӗн нумай варианчӗсем тӗл пулаҫҫӗ, ытларах вӗсене энтузиастсем ӑсталанӑ) чӑваш ҫырулӑхӗнчи хӑш-пӗр кӑлтӑксене пӗтерме май пур. Анчах та хӑш саспаллисемпе ҫырассине ҫеҫ мар, вӗсемпе уҫӑ курса мӗнле ҫырмаллине те ҫӗнӗрен тума тивӗ. Тӗслӗхрен, хальхи орфографинче «йу» вырӑнне «ю», «йа» вырӑнне «я» ҫыратпӑр пулсан, «йӑ», «йӳ» е «йӗ» вырӑнне ятарлӑ саспаллисем йышӑнман. Уҫӑ сасӑсем хушшинчи хупӑ сасӑсене, янравлисене, мӗнле ҫырассине те татса пама тивӗ. «Ача» сӑмаха е «acha», е «ača» е пач та «aĝa» (янравлӑхне палӑртса) ҫырмалли пирки йышӑнас пулать. Тепӗр енчен чӑваш орфографийӗн кӑлтӑкӗсене юсасах тесен алфавитне улӑштармасӑр та пулать.

Иккӗмӗш сӑлтавӗ пирки калас пулсан, ман шутпа вӑл ытлашшиех нимех те памӗ. «Хуҫи» улшӑннине ҫеҫ кӑтартӗ. Улӑштармаллах пулсан ма латин саспаллийӗсем пулмалла? Ма, тӗслӗхрен, китай е яппун иероглифӗсене суйлас мар? Халь ҫамрӑксем ытла та яппунсемпе корейсен культурипе кӑсӑкланаҫҫӗ, вӗсен литературипе паллашас тесе корейла та яппунла та вӗренекенсем йышлӑланнӑ (А. Блинов каланӑччӗ). Е пач та хамӑрла, рунӑлла ма ҫырас мар? Пирӗн сайтри канашлура эп пӗрре хальхи алфавитӑн рунӑлатнӑ вариантне те илсе кӑтартнӑччӗ. Илес те усӑ курас.

Пӗрремӗш сӑлтавӗ пирки сӑмах пуҫарас пулсан мӗн каламалла-ши? Чи малтан, паллах, ҫӳлерех илсе панӑ шухӑша тепре пӗлтермелле — вырӑсланассинчен хӳтӗленес тесен чи малтан рунӑлла ҫырулӑх пирки шухӑшлас пулать. Ӑна суйласа илсен эпир ни вырӑссен витӗмне ӳкмӗпӗр, ни акӑлчансемпе турккӑсен витӗмне. Вӑл йӑлт хамӑрла пулӗ. Авалхилле (sic!).

Чӑннипе вара, чӑнах та вырӑсланассине чарса лартас тесен ман шутпа тем тесен те алфавитран мар, хамӑр ӑс-танран пуҫламалла! Саспаллисем Кириллпа Мефодийӗн пулсан та ҫырулӑхӗ тем тесен те хамӑрӑн, чӑвашӑн. Саспаллисене мӗнле ҫырассине улӑштарнипех (кириллицӑпа латиницӑна танлаштарса пӑхсан уйрӑмлӑхӗсем ҫав териех пысӑках мар вӗт...) чӑваш тӳрех хӑйӗн тымарӗсене аса илессе, ачи-пӑчине тӑван чӗлхене вӗрентме пуҫласса шанни ман шутпа ытла та айванла шухӑш. Алфавит ятне улӑштарӑпӑр та халӑх хӑйне мӑнаҫлӑрах тытма пуҫлӗ текенсем ытла та ҫӑмӑл ҫулпа каясшӑн. Унашкал ӗмӗтҫӗсен шухӑшӗсем мӗнпе вӗҫленнине ахалех курма пулать. Пӗрисем, ав, чӑвашсенчен суварсем тӑвӑпӑр та халӑх чӗрӗлӗ тесе ӗнентерме тӑрӑшрӗҫ. Чӑвашӗсем хӑйсен халӑх ятне улӑштарма васкаманран ҫав ята сыснасемпе танлаштарма та хӑтланчӗҫ. Шел те, ята улӑштарнипех ӗҫ-пуҫ чипер кайнӑ тӗслӗхсем чӑн пурнӑҫра питӗ сахал тӗл пулаҫҫӗ ҫав. Ҫавӑнпа вӗсен ӗҫӗ ӑнмарӗ те. Ҫавнашкал тӗллевпех алфавита улӑштарни те пӗлсех тӑратӑп, нимӗнле усӑ та памӗ. Чӑвашӑн ӑс-тӑнне улӑштармасӑр вырӑсланас туртӑм ниӑҫта та ҫухалмӗ. Хӑть китай иероглифӗпе ҫыр, хӑть латиницӑпа, хӑть Кириллпа Мефодий ӑсталанӑ саспаллисемпе.

#чӑвашсем, #казах чӗлхи, #чӑваш чӗлхи, #Казахстан, #орфографи