Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Вуннӑмӗш ӗмӗрте пирӗн мӑн асаттесем — пӑлхарсем патне арабсен Багдатри халифӗн элчисем килнӗ. Вӗсен хушшинче Ахмед ибн-Фадлан ятлӑ ҫыруҫӑ та пулнӑ. Вӑл пӑлхарсем ҫав вӑхӑтра мӗнле пурӑннине, вӗсен патшипе тӗл пулнине тӗплӗ ҫырса кӑтартать. Ҫакӑн ҫинченех тата тепӗр араб ҫулҫӳревҫи Ибн-Русте те ҫырать: «Пӑлхарсем — ҫӗр ӗҫлесе пурӑнакан халӑх, вӗсем тулӑ, урпа тата вир йышши тӗрлӗ тырпул акса тӑваҫҫӗ», — тет вӑл. Тепӗр ҫӗрте пӑлхар патши Алмуш ятлӑ пулнине ҫырать. Алмуш, терӗмӗр-ха эпир. Анчах та ҫав пӑлхар патшин ячӗ чӑннипе мӗнле пулнӑ-ши?..

Ҫав араб ҫулҫӳревҫисен текстне авалхи ҫырулӑхсене пӗлекен тӗрле тӗпчевҫӗсем, тӗрлӗрен вулаҫҫӗ иккен. X. М. Френ ятлӑ тӗпчевҫӗ Ахмед ибн-Фадлан ҫырнине Йакут «Словарӗ» тӑрӑх вуланӑ чухне пӑлхар патши ятне Алмус тесе палӑртать. Ф. Вюстенфельд пичетлесе кӑларнӑ Йакут «Словарӗнчӗ» — Алмас. СССР Наукӑсен академийӗн Тухӑҫьен институтӗнче упранакан Йакут алҫырӑвӗнче те — Алмас. Паллӑ француз арабисчӗ Ш. Дефремери те пӑлхарсен патши ятне авалхи алҫырусенче Алмас тесе ҫырнине палӑртать. Тутарсен историкӗ Р. Фахрутдинов та, Н. И. Ашмарин профессор та ҫак ята тӗрӗс тесе шутлаҫҫӗ. Хӑшпӗр ҫӗрте ҫак патша ятне Эльмуш тени те тӗл пулать.

«Наука» издательство пичетлесе кӑларнӑ хӑйӗн «Очерки по истории Волжской Булгарии» кӗнекере тутарсен хальхи вӑхӑтри тӗпчевҫи Р. Г. Фахрутдинов ҫак ятсене тӗплӗн пӑхса тухнӑ хыҫҫӑн ҫапла ҫырать: «Нам кажется, что его транскрипдия должна быть «Алмас». Хочется также отметить, что чередование форм «Алмас» и «Алмуш» зависит от отсутствия или наличия диактрических точек в конечной букве...»

Пирӗн шутпа та Алмас тени тӗрӗсрех пек туйӑнать. Ҫак ят чӑваш халӑхӗн сӑмах пултарулӑхӗнче те самаях сарӑлнӑ, тен, вӑл ҫав авалтанпах ҫапла упранса пырать пуль. Авалхи чӑвашсен тӗмле ят та пулнӑ: чӗрчун, вӗҫенкайӑк, тискер кайӑк, тимӗр-тӑмӑр ячӗпе те чӗннӗ ҫынсене, вӗсен хушшинче Алмас та пулнах ӗнтӗ.

Хушса калани. Кунта мӗн те пулин калама самай йывӑр. Паллах, араб ҫыравҫисем пирӗн мӑн аслашшӗсен ячӗсене хӑйсем илтнӗ пек ҫырса хӑварнӑ. Вырӑссем, ав, чӑваш ял ячӗсенех мӗнле кӑна илтмеҫҫӗ пуль. Пуканкасси вӗсемшӗн Поганкино, Вӑрман Кӑршка (Ҫӗрпӳ районӗнчи ял) — Лесные Крышки, тата ытти те. Ҫавна май чӑн ят Алмуш та пулма пултарнӑ, Алмас та.

Юхма Мишши хӑйӗн статйинче халӑх пултарулӑхне асӑнать. Атьӑр, пӑхса илер. Чи малтанах ман алла «Истори халапӗсем» кӗнеке лекрӗ. Кунта «Алмӑш паттӑрпа Яппар» ятлӑ халап пур (33–34 стр.). Ӑна 1975 ҫулта Вӑрмар районӗнчи Ҫӳлти Кинчерте А.А. Овчинниковӑран Н.И. Егоров ҫырса илнӗ (ЧПГӐИ ӐА, III, 386, 5–7 с.). Урӑх нимех те тупӑнмарӗ.

Федотовӑн «Тӗне кӗмен чӑвашсен ячӗсем» словарӗнче Алмас ята асӑнни кӑна пур. Ӑна та пулин мари халӑх ячӗ тесе пӗлтернӗ (чӑвашла Элмес ята ӑнлантарнӑ май). Алмас ята ҫавӑн пекех ку словарьте авалхи тӗрӗк чӗлхинчи «илмес» пек ӑнлантарса панӑ. «Ителмес» ҫапла май вара «йытӑ илмен» пек пулса тухнӑ (сыхлав ят пек).

Пӗлме кӑсӑклӑ. Венгрсен Альмош ятлӑ патши пулнӑ тет. Вӑл венгрсен йӑхӗсене IX ӗмӗрте (820–895) ертсе пынӑ. Ун чухне венгрсен мӑн аслашшӗсем Хура тинӗс таврашӗнче ҫӳренӗ. Шӑп ҫав вӑхӑтра вӗсем анӑҫалла куҫма тытӑннӑ. Танайҫи пӑлхарсемпе ҫапӑҫса илнӗ, ҫӗнтереймен… Вара ун хыҫҫӑн хальхи Венгри ҫӗрне куҫнӑ. Тен, ҫак ятсем хушшинче ҫыхӑну та пур…

Статья валли сӑн тунӑ чухне Агеевӑн ӳкерчӗкӗпе усӑ курнӑ. Текстра кӗнекери орфографие хӑварнӑ.

#этимологи, #тӗн, #истори, #Атӑлҫи Пӑлхар, #чӑваш чӗлхи, #пӑлхарсем, #чӑвашлӑх