2022 ҫул — республикӑн мухтавлӑ ҫыннисен ҫулталӑкӗ

Килти библиотекӑна тирпейленӗ чух аллӑма хитре хуплашкаллӑ хулӑнах мар кӗнеке лекрӗ. 1976 ҫулта Шупашкарта пичетленсе тухнӑ «Соты жизни», авторӗ — Михаил Козлов. Хуплашкан шал енне мана ырӑ сунса ҫырни те пур: «Хисеплӗ ентешӗме Иван Саландаев журналиста — автортан.

Ӗҫчен пул, маттур пул! Маншӑн Шӑмӑршӑ тӑрӑхӗ питӗ хаклӑ. Тӑван яла ҫитсе шӑпчӑк юррине тӑраниччен итлесчӗ. Михаил КОЗЛОВ — Раҫҫей Наукӑсен Академийӗн (РАН) Зоологи институчӗн тӗп наука сотрудникӗ, биологи наукисен докторӗ».

Нумай ҫул каялла Шупашкарта Михаил Алексеевичпа тӗл пулни асӑма килчӗ. Эпӗ ун чух Пичет ҫуртне хамӑн ӗҫпе пынӑччӗ, паллакан журналистсемпе те тӗл пулса калаҫрӑм. «Советская Чувашия» хаҫатра ӗҫлекен Лев Васильевпа сӑмахласа ларнӑ чух пӳлӗме тирпейлӗ тумланнӑ, ӑшшӑн кулса пӑхакан вӑтам ҫулсенчи арҫын кӗрсе тӑчӗ. Журналистпа хӑна пӗр-пӗрне ыталаса илчӗҫ. Тахҫанхи пӗлӗшсем иккен вӗсем. Алӑ тытса паллашнӑ чух хӑна мана та ыталаса хӑй Шӑмӑршӑ районӗнчи Асанкасси ялӗнче ҫуралса ӳсни ҫинчен пӗлтерчӗ:

— О-о-о, тахҫанах кайнӑ ӗнтӗ эпӗ тӑван ялтан тӗнче касма! Халӗ ҫамрӑксене палламастӑп та. Ваттисем те курса калаҫнӑ чух тӗлӗнеҫҫӗ: «Эсӗ, ӑслӑ пуҫлӑ ҫын, ученӑй, мӗншӗн лӗпӗшсемпе тата ытти хурт-кӑпшанкӑпа айкашатӑн-ха, — теҫҫӗ. — Ытти кирлӗрех ӗҫ тупаймарӑн-и?»

«Лӗпӗшсемпе те, пулӑсемпе те камӑн та пулин ӗҫлемелле, — тетӗп кула-кула. — Манӑн наука ӗҫӗсемпе хамӑр ҫӗр-шывра ҫеҫ мар, тӗнчипех усӑ кураҫҫӗ. Акӑ сӑмахран вӑрмана сиенлӗ хурт-кӑпшанкӑ тапӑнать, ҫут ҫанталӑка тӗп тӑвассишӗн алхасать. Ҫак сӑтӑрҫӑсемпе мӗнле кӗрешмелле-ха? Хими им-ҫамӗпе мар, биологи меслечӗпе. Ҫак меслетсене эпӗ ӗҫлекен институт тупса пурнӑҫа кӗртет. Пыл хурчӗсен чирӗсене хирӗҫ кӗрешмелли майсене те шыраса тупрӑмӑр. Ҫавӑн пекех пулӑсен чирӗсене те наука пулӑшнипе парӑнтаратпӑр».

Михаил Алексеевич Козлов ученӑй мана хӑй ҫырнӑ «Соты жизни» кӗнекене алӑ пусса парнелерӗ. Ҫывӑх вӑхӑтрах чӑваш кӗнеке издательствинче «Кольцо жизни» тата «Не просто букашки» кӗнекесем те пичетленсе тухмалли ҫинчен пӗлтерчӗ.

— Вӑхӑт сахал, наука ӗҫӗ хӗстерсе лартрӗ пулин те литература валли те эрнере пӗрер кун тупма тӑрӑшатӑп, — сӑмахне малалла тӑсрӗ ентешӗм. — Ыран Ленинграда (халӗ Санкт-Петербург — авт.) тухса каятӑп. Енчен те хаҫат ӗҫӗпе пирӗн яла ҫитетӗн пулсан манран пурне те салам кала!

Михаил Козлов ученӑй ҫинчен маларах та илтнӗччӗ-ха. Вӑл 1936 ҫулхи апрелӗн 12-мӗшӗнче пирӗн районти Асанкасси ялӗнче ҫут тӗнчене килнӗ. Вӑтам пӗлӳ илнӗ хыҫҫӑн малтан И.Я.Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика институчӗн биологипе хими факультетне вӗренме кӗрет, студент чухнех пысӑк пӗлтерӗшлӗ наука ӗҫӗ ҫырса пичетленипе ӑна Ленинград университечӗн биологипе тӑпра факультечӗн энтомологи (зоологин хурт-кӑпшанкӑпа ӗҫлекен пайӗ) кафедрине вӗренме илеҫҫӗ. 1962 ҫулта университетран хӗрлӗ дипломпа вӗренсе тухсан ӑна ҫийӗнчех Зоологи институчӗн штатне илнӗ. 1967 ҫулта М.Козлов кандидат диссертацине ӑнӑҫлӑ хӳтӗлет, ӑна тӗрлӗ хурт-кӑпшанка ушкӑнлакан (систематика насекомых) лабораторире ӗҫлеме шанаҫҫӗ. 1983 ҫулта Михаил Алексеевич доктор диссертацине чаплӑн хӳтӗлет, ӑна профессор ятне те параҫҫӗ. 1992 ҫулта Михаил Алексеевича Чӑваш Республикин Наукӑсен академийӗн академикне суйланӑ, ҫав вӑхӑтрах Чӑваш Ен наука тава тивӗҫлӗ деятелӗн ятне панӑ.

Пирӗн ентеш ҫурхах евӗрлӗ ҫунатлӑ вӗтӗ хурт-кӑпшанкӑн анлӑ йышне ушкӑнлас тӗлӗшпе ӗҫлекен тӗнчипех паллӑ специалист пулса тӑрать. Наукӑна аталантарас тӗллевпе вӑл Казахстанра, Вӑтам Азире, Ҫӗпӗрте, Инҫет-Хӗвелтухӑҫӗнче, Иранра, Кӑнтӑр Корейӑра, Монголире тата ытти ҫӗр-шывра темиҫе хутчен те пулнӑ. Совет Союзӗпе Монголин комплекслӑ биологи экспедицийӗн энтомологи отрядне ертсе пынӑ.

М.А.Козлов профессор редакциленипе 7-8 классенче вӗренекенсем валли «Биология. Животные» учебник темиҫе кӑларӑмпа пичетленсе пырать. Пирӗн ҫӗр-шыври миллионшар ҫын ун тӑрӑх зоологи пӗлӗвӗ илнӗ. 2000 ҫулта М.А.Козлов «Живой мир» биологи энциклопедийӗ, И.М.Олигерпа пӗрле 4 томлӑ «Мир животных» энциклопеди пичетлесе кӑларнӑ. Пирӗн ентеш — 300 ытла наука ӗҫӗн авторӗ. Ҫав шутра — 10 кӗнеке. Вӗсенчен чылайӑшне ют ҫӗр-шывсен чӗлхисене куҫарса кӑларнӑ. Сӑмахран «Фауна Вьетнама» кӗнекипе (ӑна вьетнам чӗлхине куҫарнӑ) ҫак ҫӗр-шыв студенчӗсем вӗренеҫҫӗ.

Михаил Алексеевич тӗлӗнмелле нумай ӗҫлеме пултаракан ҫын пулнипе те наукӑра вӑй хуракансем хушшинче чапа тухнӑ. Нумай ҫул хушши Вырӑссен энтомологи обществин Канашӗн тата унӑн Президиумӗн членӗ пулнӑ, ученӑй секретарӗн постне йышӑннӑ.

Тӗнчипе паллӑ ученӑй, биологи наукисен докторӗ, биологи енӗпе Д.К.Заболотный премийӗн лауреачӗ Михаил Алексеевич Козлов йывӑр чире пула 2006 ҫулхи сентябрӗн 11-мӗшӗнче Санкт-Петербург хулинче ӗмӗрлӗхех куҫне хупать.

Ив.САЛАНДАЕВ, Чӑваш Республикин хисеплӗ таврапӗлӳҫи.

#ӑслӑлӑх, #Асанкасси, #Шӑмӑршӑ районӗ, #Паллӑ ентешсен ҫулталӑкӗ