Чӑваш халӑх юмахӗсенче мана кӑсӑклӑ сюжет мар, вӗрентсе калани килӗшет. Чӑваш халӑхӗн ӑсӗ вӗсенче пит вырнаҫуллӑ вырнаҫнӑ. Пӗрре эс кӑсӑклӑ сюжетпа каҫӑхса кайса паллашатӑн, тепре — унта хывса хӑварнӑ ӑса ӑша хыватӑн.

Ҫавна май 1982 ҫулта тухнӑ «Чӑваш юмахӗсем» кӗнеке, Г. Ф. Юмарт пухса хатӗрленӗскер, симӗс хуплашкаллӑскер, маншӑн пурнӑҫа вӗрентекен кӗнекесенчен пӗри шутланать. Ытти юмах пуххисем аван пулӗ те, анчах шӑп ҫак кӑларӑмра ман шутпа пурнӑҫа вӗрентекен юмахсем чылай кӗнӗ. Ачалӑхра вӑл ман пурччӗ, анчах упранса юлаймарӗ. Кайран вара тепӗр экземпляра эп хамӑн юлташран ыйтса тупнӑччӗ. Чӑрмаланса пӗтнӗскер пулин те ман кӗнеке ҫӳлӗкӗнче вӑл чи пӗлтерӗшлӗ вырӑн йышӑнать.

Пурнӑҫа вӗрентни вара унта пит нумай. Калӑпӑр, «Тилӗ тус» юмах хыҫҫӑн эп ҫӗнӗ япала туянсан кивӗ япалана тӳрех кӑларса пӑрахмастӑп. Ҫӗнни чӑн та йӗркеллӗ пулнине тӗрӗслесе ӗненсен кӑна киввинчен хӑтӑлатӑп (вӗсене пухса пыни те йӗркеллӗ мар-ҫке). «Лаша шырани» юмах евӗрли хампа та пӗрре пулса иртнӗччӗ — пӗррехинче каҫса кайсах алӑри телефона шырарӑм (кунта пурнӑҫа вӗрентни ҫук ӗнтӗ, анчах юмах сюжетне чӑн пурнӑҫран илни куҫ кӗрет)…

Ку умсӑмах пулчӗ. Сӑмахӑм вара пуҫлӑхпа ӑна пӑхӑнакан хушшинчи хутшӑнусем пирки. Чылайӑшӗ, пӗр-пӗр пысӑк вырӑн йышӑннӑ хыҫҫӑн ыттисем ҫине мӑнкӑмӑллӑн пӑхма пуҫлать. Имӗш вӑл «хуҫа», ыттисем вара — ун «тарҫисем». Кунашкаллине эп яланах куратӑп, тӑтӑшах сӑнатӑп. Уйрӑмах, ахаль чӑваш пӗр-пӗр пуҫлӑха тухсан хӑйне чӑн-чӑн патша шайӗнчех тытма пуҫлать. «Кашни чӑваш — хӑй патша» тенине туллин кӑтартса парасшӑн тейӗн.

Юмахсем патне таврӑнар-ха. Статья ятне «Тилӗ хӳри» тесе ахальтен ҫапла ят памарӑм. Эп пуҫарнӑ сӑмах «Тилӗпе улатакка» ятлӑ чӑваш юмахӗпе тачӑ ҫыхӑннӑ. Ку юмах, тӗплӗ тишкерес пулсан, виҫӗ пайран тӑрать. Кашни пайне уйрӑм сюжет тесе те хаклама май пур: пӗрремӗшӗнче тилӗ хӑйӗн ӑсне пула сунарҫӑ шӑтӑкӗнчен тухать; иккӗмӗшӗнче тилӗ хӑйне тӗрлӗ мыскарасем кӑтартма ыйтать (ӳсӗртме, култарма тата хӑратма); виҫҫӗмӗшӗ сунарҫӑ йыттисемпе ҫыхӑннӑ. Ӗлӗкрех ку кашни сюжет уйрӑм юмах пулнӑ пуль, анчах каярах вӗсем пӗр юмаха пӗрлешнӗ.

Пире виҫҫӗмӗш сюжечӗ кирлӗ. Вӑл пысӑках мар, ҫавна май туллин илсе паратӑп:

…Хӑраса ӳкнӗ тилӗ юман хӑвӑлӗнче хӑйӗн урисенчен ыйтать:

— Эсир мӗнле килтӗр: хӑраса-и, хӑрамасӑр-и? — тет.

— Эпир мӗнпур вӑйпа малалла тапаҫланса килтӗмӗр, — теҫҫӗ куна урисем.

Тилӗ хӑлхисенчен ыйтать:

— Эсир мӗнле килтӗр? — тет.

— Эпир йӑпшӑнса–йӑпшӑнса килтӗмӗр, — теҫҫӗ хӑлхисем.

Тилӗ хӳринчен ыйтать:

— Эсӗ тата мӗнле килтӗн? — тет.

— Эпӗ кӗҫ тытаҫҫӗ-и, кӗҫ ҫиеҫҫӗ-и тесе килтӗм, — тет хӳри.

— Ах, мур, эс мана ҫапла шеллетӗн-и-ха, йытӑсене ҫитересшӗн пулнӑ-и-ха? — тет куна хирӗҫ тилли, ҫилленсе. — Ак парам-ха сана уншӑн йытӑсене ывӑтса, — тет.

Ҫак сӑмахсемпе тилӗ хӑй хӳрине юман ҫурӑкӗнчен тулалла кӑларса ячӗ те, ахӑр йытӑсем ӑна ҫавӑнтах ярса илчӗҫ, унтан тиллине хӑйне те сӗтӗрсе кӑларса туртса ҫурчӗҫ.

Чӑн та, пӗр ӗҫе тунӑ чухне пӗри сахалтарах ӗҫлет, тепри ытларах, пӗрин усси пысӑк, теприн пӗчӗк, тесе лармалла мар ӗнтӗ. Пурте пӗр пӗрлехи ӗҫе тӑваҫҫӗ-ҫке! Пӗри туса ҫитереймесен теприн ҫине тиенӗ. Пӗри айӑпа кӗрсен ҫӳлӗрех шайри пуҫлӑха та ҫав айӑп пырса ҫапӗ. Ку юмахра та тилӗ айӑпа мӗн те пулин ҫине йӑвантарасшӑн пулчӗ, анчах хӳре ҫине йӑвантарнӑ май хӑй те пӗтрӗ. Пӗр ӗҫе тунӑ чухне явапӗ пурне те пырса тивнине ку юмахра питӗ те вӗрентӳллӗн те питӗ сӑнарлӑ каласа панӑ.

Ку юмах пуҫлӑхпа ӑна пӑхӑнакансен хушшинчи хутшӑнусене мӗнле йӗркелемеллине кӑна мар вӗрентет, пурнӑҫри чылай пулӑма хакланӑ чухне те вӑл вырӑнлӑ. Ак, чӑваш чӗлхинех илес. Пӗрисем, каҫса кайсах, шкулта вӗрентмелле тесе кӑшкӑраҫҫӗ. Иккӗмӗшӗсем килте пуҫламалла тесе тавлашаҫҫӗ. Виҫҫӗмӗшӗсем вара йӑлт правительство айӑплӑ тесе хирӗҫ хуравлаҫҫӗ. Тӑваттӑмӗшсем те пур, пиллӗкмӗшсем те… Хӑйсен шухӑшне тӳрре кӑларас тесе вара теприсен шухӑшне пач сиреҫҫӗ. Калӑпӑр, килте кӑна вӗрентмелле, шкулта чӑваш чӗлхи кирлех мар. Анчах ҫакӑ тӗрӗс ҫул-ши? Паллаш, ҫулӗ йӑнӑш — пӗр пӗрлехи ӗҫре явапӗ пурне те пӗрешкелех пырса тивет. Пӗри туса ҫитереймесен, теприсен айӑпа тӳсме тивет (килте вӗрентменнишӗн шкулти вӗрентекенӗн ачапа ытларах ӗҫлеме тивет; правительство кирлӗ таран вӑй хуманшӑн ачана килте вӗрентме йывӑртарах тата ытти те).

Е пысӑк организацисенче час-часах тӗл пулакан тепӗр пулӑм. Хӑшӗ-пӗри хӑйӗн ӗҫне пит пысӑка хурса хаклать. «Из рук в руки» хаҫатра ӗҫленӗ чухне реклама пухакан агентсем хӑйсене пит мӑнаҫлӑ тытатчӗҫ. Имӗш, вӗсем редакцире чи кирлӗ ҫынсем — вӗсем укҫа илсе килеҫҫӗ-ҫке! Дизайнерсем, верстальщиксем тата ыттисем ҫине ытла та мӑнкӑмӑллӑн пӑхатчӗҫ. Тӗрӗссипе вара пурте кирлӗ. Урай ҫӑваканни, калӑпӑр, вӗсен пӳлӗмне тасатса тӑмасан, апӑршасен, тусан ӑшӗнче ӗҫлеме тивӗччӗ. Верстальщиксем пирки каласа та тӑмастӑп — вӗсем пулмасан хаҫачӗ те тухмӗччӗ, хаҫачӗ ҫук пулсан вӗсен рекламисем те никама та кирлӗ мар пулӗччӗҫ.

Юмахри сӑнарпа усӑ курса кӑтартас пулсан — урисем те кирлӗ, хӑлхи те, хӳри те. Паллах, пуҫӗ те кирлӗ. Пуҫлӑхсене «харампырсем» тесе ятлаканнисем те час-часах тӗл пулаҫҫӗ. «Пуҫӗ» пулмасан урисемпе хӳресем валли ӗҫ пулмӗччӗ. «Харампыр» теиччен ҫакӑн пирки те манас марччӗ.

Ӳкерчӗке Gigachat хатӗренӗ

#хутшӑнусем, #чӑваш чӗлхи, #пурнӑҫ, #юмахсем, #тилӗсем, #культура, #чӑвашсем