«Ҫӑка ҫулҫи ҫаврака та,
Мӗн каласа ҫырнӑ-ши...» - юрлать киле кайма пуҫтарӑнакан хӑна. Ҫӑка ҫулҫи ытла та пӗчӗккӗ, ун ҫине епле ҫырайӑн?! Ара, ҫӑкаран ҫурса якатнӑ ывӑс меллӗрех мар-и? Ун ҫине мӗн каласа ҫырнӑ-ши?
Шел, ҫӑка - ҫемҫе йывӑҫ, ӑна шӗкӗ питӗ юратать, унран ҫӑнӑх юхтарса ӑна хӑвӑртах шӑтарса-шӑтӑкласа хавшатать, аркатать. Ҫунса кӗлленме те, нӳрӗрех вырӑнта мӑртса часах ҫӗрӗке тухса тӗпренме те пултарать ҫӑка хӑма.
«Шухӑшӑмпа Боян пек йывӑҫ тӑрӑх юхса саланам мар», - тет вырӑссен «Слово о полку Игореве» поэмин авторӗ хӑйӗн хайлавне пуҫланӑ май. Боян тесе вӑл Мӑн Пӑлхар ҫӗрӗсене пухса пӗрлештернӗ Кубрат Кюнгартӑн аслӑ ывӑлне калать. Историе вӑл Батбоян, Батбай, Эльтебер, Илитвер ятсемпе кӗрсе юлнӑ. Ашшӗ ӑна ачаранах патша пулма хатӗрленӗ. Патша вӑл вӑхӑтра хӑех чиркӳ пуҫӗ те пулнӑ. Чиркӳ - чӗрӗ вута /халӗ ӑна вырӑсла «вечный огонь» теҫҫӗ/ упрамалли вырӑн. Чиркӳ ҫынни халӗ - «священник», авал - «сарӑ ҫын», чӗрӗ вута упракан. Патпуян /чӑвашла ҫырӑпӑр унӑн ятне/ ашшӗ виличченех Пӑлхар патшалӑхӗн чиркӗвӗн пуҫӗ пулнӑ тен. Каярах, патшасемпе вӗсен ҫывӑх тӑванӗсем мӑсӑльман тата Христос тӗнне куҫсан, Торӑ тӗнне ӗненекен хура халӑхран тухнӑ «сарӑ ҫынсене» кампуян тенӗ.
Боян, чиркӳ пуҫӗ - первосвященник. Пуян, ҫавӑн пекех кампуян, сӑвӑласа-юрласа кӗлӗ тӑвать. Вӑлах тӗрлӗрен мухтав е хӑртӑҫ юррисем сӑвӑлать, иртнӗ кунсемпе ҫулсене, уйрӑлса кайнӑ паттӑрсене асӑнать. Кӗлӗсене, манса каясран, унӑн ҫырса хума тивет.
Кул Галипе Гази Баба /XIII ӗмӗр/ ҫырса хӑварнӑ тӑрӑх Атӑлҫи Пӑлхарти чӑвашсемпе ҫармӑссем /вӗсене «сербийцы и чирмыши» - ҫӗрпӳсемпе ҫерем-вӑрман ҫыннисем тенӗ/ «тӗшмӗшре юлса» авалхи Торӑ тӗнӗпех пурӑннӑ. Вӗсен «Мӑн тайрӑмӗсене» /«Великие моленья»/ ӗлӗкхи пек патша, унӑн шӑллӗ е пиччӗшӗ-муччӗшӗ ертсе пыман ӗнтӗ. Кусем тахҫанах мӑсӑльмана куҫнӑ. «Мӑн тайрӑма» /чӳке/ халӑхран уйӑрнӑ мӑчи /мӑчавар/, ӑна тутарла «кӗльбер», «шубаш» ятсемпе асӑнаҫҫӗ авалхи ҫыравҫӑсем. Ҫӗрпӳсене кӗнекин тепӗр сыпӑкӗсенче Кул Гали хасарсем, огузсем /угрсем/, уйильсем, сапансен пӗршутне /сюзне/ тунӑ йӑх тесе те асӑнать. Хӑй аракытай /чӑн е шурӑ хунсен, китайла: жужаньсен - шу ҫыннисен -М.В./ йӑх пуҫӗпе Карапашпа калаҫса унран ӳкер тени 'грамотный' пӗлтерӗшлине илтнине, Игорь ят та ҫавнах пӗлтернине калать.
Тепӗр вырӑнта Кул Гали Улӑхри /Дунай тӑрӑхӗнчи/ Пӑлхартан, унта Христос тӗнне йышӑнтарсан, авалхи кӗнекесене ҫунтарса ярасран Бабай лавӗ-лавӗпех Пуҫту хулине /Киева/ илсе тухнине, ку кӗнекесем самрӑпа /шумер алфавичӗпе/ тата муслимпа /араб ҫырӑвӗпе/ ҫырнӑскерсем пулнине палӑртать. Паллах, ку кӗнекесем ҫӑка хӑмасем ҫине картса ҫырнисем те, пӑру тирӗнчен ҫӗленисем те пулнӑ пулӗ. Вӗсем те, кусем те аван ҫунаҫҫӗ. Мӑсӑльман тӗнне йышӑнсан Торӑ кӗнекисем, самрӑпа ҫырнисем, ислам сарӑ астарӗсене /проповедникӗсене/ кирлӗ пулман. Вӗсене усрани те, кивӗ тӗне асӑнни те пысӑк ҫылӑх шутланнӑ.
Авал Балканран Балти /Пуртӑ/ таран, Алтай /Ылтӑн тусем/ тӑрӑхне ҫити сарӑлса выртнӑ Мӑн Пӑлхарта чӑнахах самрӑпа ҫырнине, ку ҫырӑва карт ҫырӑвӗ тенине, ку ҫырулӑхпа Анӑҫ Европӑра та усӑ курнине ҫирӗплетекен чылай тӗслӗх курма-тупма тӳр килчӗ. Ку чӑнлӑха Н.Я. Бичурин ҫырнисене вуласа та тавҫӑрма пулать. Анчах туллин те пӗр хирӗҫӳсӗр ӗнентерекен тӗслӗх вӑл - паян кун та испан халӑхӗ ҫырулӑха карт сӑмахпа ҫыхӑнтарни.
Азбукӑпа букваре испанла cartilla /картилла/ теҫҫӗ, ҫыру - carta [картта] ҫыру ҫӳретме - cartearse [картэарсэ], почтальон - cartero [картэро], пӗлтерӳ хучӗ, плакат - cartel [картэл] т.ыт.те. Касма, татма испанла cortar. Анчах ҫырма - escridir [эскрибир], писатель - escritor, почерк - escrutura, ҫыру сӗтелӗ, кабинет, кантур - escrutorio, ал ҫырӑвӗ, хут, документ - escrito.
Самра /шумер ҫырулӑхӗ, алфавичӗ/ авал Атлантикӑран Лӑпкӑ океан таранах сарӑлнине пӗлетпӗр. Унӑн сас паллисем картса ҫырма меллӗ, вӗсенче ункӑсем ҫук. Унӑн малти /пӗрремӗшпе иккӗмӗш/ сас паллисем латинла альфа тата бэта ятлӑ, грекла альфа тата витта, еврейлӑ алеф тата бейс - вӑкӑр тата хӑмӑт пӗлтерӗшлӗ. Эпир грексем пекех алфавит тетпӗр, еврейсем букваре, азбукӑна алефбейс теҫҫӗ. Вырӑссен ҫав сас паллисемех аз тата буки ятлӑ, ҫавӑнтан азбука сӑмах пулса кайнӑ. Сас палли вӗренӗкен ачана вырӑсла букварь [буква арӗ] тенӗ. Хамӑрӑн хальхи ҫырулӑха вӗрентмелли кӗнекесене пирӗн сумлӑ чӗлхеҫӗсемпе парти чиновникӗсем чӑвашла ят пама чарчӗҫ. Ку кӗнекесем икшер сӑмахлӑ, кӑнттам «Чӑваш букварӗ», «Чӑваш азбуки», «Ҫыру тетрачӗ» ятсемпе тухрӗҫ. Кунашкал хӑтланни - хамӑрӑн чӗлхемӗре картманни, шанайманни, сума сӑвайманни пулать ӗнтӗ.
«Карт сӑмах тымарӗ пирӗн чӗлхере те, испансен те пурри мӗнех пӗлтерӗ, - тейӗ хисеплӗ вулаканӑм. - Кун пек ӑнсӑртран пӗрешкел ҫырӑнакан е янракан сӑмах тахӑш чӗлхере те пулӗ». Апла мар ҫав, тӑванӑм. Чӗлхемӗр этемлӗхӗн авалхи чӗлхин тымар сӑмахӗсене нумайӑшне урӑхлатмасӑр упраса хӑварнӑ. Ҫакна карт сӑмах хамӑрпа хурӑнташлӑ ытти тӗрӗк чӗлхинче нумайӑшӗнче керт, пушкӑртсемпе хаккассен кирт, тутарсен киртле, киртекле, пулса кайни, анчах испанла та улшӑнмасӑрах юлни аван, уҫӑмлӑн кӑтартса парать.
Тепӗр тӗслӗх. Кас, касӑ, касӑк сӑмахсем те испансен пур. Casa - кил-ҫурт, хутор, casada - квчча тухнӑ /кил-ҫуртланнӑ/ хӗрарӑм, casado - авланнӑ /йӑваланнӑ, кил-ҫуртланнӑ/ ар, cacho касӑк. Ытти тӗрӗксен кас тымар сӑмах кес, кэс, кис, гес, кыс, кестир /вырӑсла: кастрировать/ пулса кайнӑ1. Испансем вара ку глагол тымарӗ вырӑнне cortar /'кас' пӗлтерӗшлӗ/ сӑмахпа усӑ кураҫҫӗ.
Ҫапла, тӑванӑмӑрсем, Торӑ кӗллисене, ӳкӗтсене авал карт ҫырӑвӗпе ҫырнӑ. Вӗсен чӗлхине Кул Галипе Гази Баба шубашсен /шупуҫсен/ чӗлхи ятпа асӑннӑ. Шупуҫ сӑмах - олӑпӑн /Торӑ тунӑ таса ар-сывлӑшӑн/ ячӗ. Вӑл нумай ятлӑ, ҫав шутра Пӳр/к/ен, Пюркел /вырӑсла: Бюрган/, вырӑссен историне Перун ятпа кӗрсе юлнӑ.
Аттил вӑхӑтӗнче ҫар пуҫӗсем чиркӳ ҫыннисем пулнӑ. Вӗсене Аттил ытларах шаннӑ. Шӑпах вӗсем авалхи ҫав ҫырулӑх чӗлхипе калаҫнӑ, нумай чӗлхе ҫыннисене ертсе ҫӳренӗ. Авалхи ҫав ҫырулӑх чӗлхи Торӑ тӗнӗпе ҫыхӑннине шута илсе ӑна авалхи тӗрӗк чӗлхи тени /Л.Н.Гумилев историк каланӑ пек/ тӗрӗсрех. /Хальлӗхе чӗлхеҫӗсем авалхи тӗрӗк чӗлхи тесе Орхон-Енисей тӑрӑхӗсенче тупнӑ чул юпасем ҫинчи ҫырусен чӗлхине калаҫҫӗ. Ҫав палӑксенчи сӑмахсем ытти тӗрӗксеннисене пирӗннисенчен ҫывӑхрах/.
Манӑн шухӑшӑмпа Торӑ тӗнӗ те, тӗрӗк тени те сӗм авалхи Ҫурҫӗр цивилизацийӗпе ҫыхӑннӑ. Тутар археологӗ А.Х.Халиков ӑна Торкестан ятпа асӑнать2. Грексен авалхи историкӗсем вӑл ҫӗршыва Гиперборея /чӑвашла: «Пӑрлӑ /сивӗ/ пысӑк /кӳп, капаш/ ҫӗр/ен/ ят панӑ.
Кул Гали ҫырнисенчен ҫакӑ паллӑ: Атӑлпа Кама /ҫичӗ шыв/ тӑрӑхӗнче 30 пин ҫул каяллах цивилизаци пуҫланнӑ. Кунтан ҫичӗ йӑхлӑ пӑлхарсем /пулӑх арӗсем, ҫӗрҫӗ-уйҫӑсем. - М.В./ ҫӗр чӑмӑрӗн тӗрлӗ вырӑнӗсене куҫса саланнӑ, тӗрлӗ халӑх пулса кайнӑ. Ҫак шухӑш тӗрӗссине чылай фактпа ҫирӗплетме пулать.
Америка генетикӗсем тӗпчесе пӗлнӗ тӑрӑх пӗтӗм тӗнче халӑхӗ ҫичӗ ама вӑрлӑхӗнчен /геномӗнчен/ ҫуралнӑ, таса монголоидсем /тувасемпе Америка индеецӗсем/ - пилӗк амаран.
Карт ҫырулӑхӗ, Торӑ тӗнӗ ҫапла тӗнче тӑрӑх сарӑлни, Испание, Индие ҫитни, вӗсен ҫырулӑх палӑкӗсенче пирӗн чӗлхемӗре ҫывӑх чылай тымар сӑмах тупӑнни ҫак чӑнлӑха ӗнентерсе тӳрре кӑларать.
Торӑ сӑмах, тӑр глагол грек, испан, инди чӗлхисенче халӗ ҫук, анчах вӗсен йӗрӗсем /тор/дор, тара, тар, тра/дра, т.ыт.те/ тӗрлӗ сӑмахсенче юлнӑ. Тӗслӗхрен, авалхи инди чӗлхинче - Тваштар /Тӑваҫ Торӑ - «Творец», «Создатель»/. Испан чӗлхинчи madrasta /амаҫур/р/и/, padrasta /аҫа ҫур/р/и сӑмахсенче пӗрремӗшӗнче тӑр/тр/др/ икӗ хут, иккӗмӗшӗнче пӗрре тӗл пулать. Ку сӑмахсене «состоящая ма», «'состоящие патри" тесе ӑнланмалла. /Ма - сӗм авалхи тымар сӑмах, «ҫуратакан» пӗлтерӗшлӗ. Патри 'ҫухри' /ҫывӑхри/, ама йӑхӗнчи амасен патри арӗ, вӑкӑрӗ/. Тӑр тымар сӑмах халӗ те чӗлхемӗрте 'быть', 'являться', 'состоять', 'находиться', быть в вертикальном положении' пӗлтерӗшлӗ сӑмахсенче тӗл пулать.
Еврейсем Тора тесе Торӑ халалӗсен кӗнекине калаҫҫӗ. Грексем хӑйсен истори сӑмахне 'Торӑ ӗҫӗ' пӗлтерӗшлӗ ӑнлантараҫҫӗ. /Вырӑсла - 'Божий промысел'./ Анчах Турра вӗсем Тэос теҫҫӗ. Испансем те историа /historia/ сӑмахпа усӑ кураҫҫӗ. Анчах вӗсен Турри Диос ятлӑ.
Ҫакӑнпа халапӑма вӗҫлем. Ӑна пӗрре вуланипех ӗненме йывӑр. Вырӑсла женщина, жена тенисенче ҫӗнӗ ҫын, ҫӗнӗ сӑмахсене илтме /испанла noviao - 'жених', чӑвашла: 'ҫӗнни', novia - 'невеста', чӑвашла: 'ҫӗне ӗҫ тӑвакан'/, брателя /брат/ 'пӗр апат йӑхӗ', 'пӗр аттерен' пӗлтерӗшлине ӗненме те йывӑр мар-и вара?!.