Электронлă вулавăш

 

Пĕр харăс, пĕр çын пек, залри салтаксем стенасене чĕтретсе юрра ярса илчĕç:

 

Над моею головой

Ты добычи не дождешься,

Черный ворон, я не твой.

 

Николай хыçаларах хăйне ларма пукан тупса ларчĕ, суранĕ ыратса тăнине манса вăл та юрра хутшăнчĕ.

Чылайччен юрларĕç салтаксем, акă сцена çине пĕр салтак тухрĕ те аллине çӳлелле çĕклерĕ, залра юрă татăлчĕ, залра шăп пулчĕ.

— Юлташсем! — терĕ салтак. — Пиллĕкмĕш арми политотделĕ çумĕнчи чăваш уйрăмĕ театр организациленĕ. Паян сире çав театр концерт тата спектакль кăтартать.Чи малтан Воронин юлташ сире хăй çырнă сăвва вуласа парать.

Сцена çине Воронин ятлă салтак тухса тăчĕ.

Вăл сăвă ятне каласа тăмарĕ: хăюллăн пĕр утăм малалла утрĕ те, сылтăм аллине мала тăсса, хăйĕн чĕринчи шухăшне каланă пек, юлташĕсене чĕннĕ пек куçĕсемпе йăлтăртаттарса вăйлă сассипе пуçларĕ:

 

Пирĕн пуçсем тăрринче

Хура пĕлĕт явăнать.

Вилсе пыран кив тĕнче

Хура вăйне пуçтарать.

 

Сăввине каласа пĕтерме памасăр салтаксем алă çупса ячĕç. Воронин ал çупнă тăвăла тăрса ирттерчĕ. Тăвăл лăпланчĕ, Воронин малалла калама пуçларĕ.

 

Хĕрлĕ юна тăксан çеç

Килĕ кĕтнĕ çĕнтерӳ!

 

Вут хыпнă салтаксен чунĕсем чăтаймарĕç, вĕсем пурте сиксе тăчĕç.

— Урра! Урра! — янăрарĕ залра. Салтаксем шлемĕсене çӳлелле ывăтаççĕ.

— Çĕнтеретпĕр! — тесе çухăрчĕ пĕр салтак.

— Сывă пултăр Хĕрлĕ Çар! — çирĕппĕн каларĕ пĕри, ун хыççăн «Урра!» тени сывлăша чĕтретрĕ.

— Тасататпăр тăван çĕршыва тăшманран! Ĕпхӳ еннелле ыран ирех! — терĕ пĕр салтак, ăна каласа пĕтерме памарĕç, «Урра!» тени юлашки сăмах вĕçне хупларĕ. Воронин аллине тăснине курсан, залра сасартăк никам та çук пекех шăп пулчĕ. Çич-сакăр салтак залран сцена çине сиксе хăпарчĕç, кашни тем каласшăн, пĕр-пĕрне пӳлсе калаçма пуçларĕç:

— Юлташсем! Хĕрлĕ Çар салтакĕсем! Эпир чăнах та вутлă ункăра! — тесе ытти сассене çĕнсе пăрахрĕ моряк формиллĕ кĕрнеклĕ çамрăк çын. — Пире пур енчен те тăшмансем çавăрса илесшĕн! Хĕвелтухăç енчен акăлчан çарĕ килет; Урал патĕнче — атаман Дутов; кăнтăр енче Деникин хуçаланать; хĕвеланăç енче нимĕçсем çĕмĕрлеççĕ... Вăл çеç-и... Шалта, хамăр тăван çĕр çинче, кулак шăлне хăйраса пурăнать, кашни минутра Совет влаçне пăвса пăрахма хатĕр! Çавах та эпир, Хĕрлĕ Çар салтакĕсем, пур тăшмана та çĕнтеретпĕр! Ура!

— Урра! — кĕрлерĕ пĕтĕм зал.

Зал лăплансан, сцена çине струнный оркестрпа вылякансем тухма пуçларĕç. Музыкантсем пурте ларса вырнаçсан, сцена çине пĕр салтак мандолина çĕклесе тухрĕ, ăна пушă тăракан пукан çине таянтарчĕ, вара зала пăхса каларĕ:

— Çак мандолинăпа калакан салтак, Данилов Иван, ĕнер шуррисене хирĕç паттăрла çапăçура пуçне хучĕ. Юлташсем, ура çине тăрса хамăр юлташа асăнар!

Зал шăп пулса типтерлĕн ура çине тăчĕ, шлемлисем шлемĕсене хывса аллисене çĕрелле усрĕç.

— Ларăр! — терĕ ерипен салтак. Пурте ним шавсăр ларчĕç.

— Вăрçă хирĕнче нумай салтак пуçне хурать, эпир вĕсемшĕн революци ĕçне малалла илсе пыратпăр. Пĕри вилнĕ вырăнне пирĕн татах та паттăрсем пур. Акă халĕ те, мандолинăсăр оркестр пулаймасть, анчах сирĕн хушăрта пултаракансем пурах! Кам мандолинăпа калама пултарать? Тархасшăн, сцена çине килме чĕнетĕп.

Залра ларакан салтаксем пĕр-пĕрин çине пăхкалама пуçларĕç. Николай Вавилов та ун-кун пăхкаласа илчĕ, пĕри те вырăнтан тапранманнине курсан, вăл тăчĕ те сарлака утăмĕсемпе сцена патнелле утрĕ.

Гитарăсем тӳррĕн пынă çĕрте, тĕрлĕ саспа, хресченĕн пысăк хуйхи çинчен пур енчен те каласа макăрчĕ мандолина оркестр «Поздняя осень» вылянă чухне.

Нумай каларĕ оркестр, итлесе ларакан салтаксем савăнса итлерĕç, кашни юрă хыççăн алă çупрĕç. Акă юлашкинчен оркестр «Смело, товарищи, в ногу» каласа ячĕ. Гитарăсем аккорд парса тăраççĕ, балалайкăсем вĕттĕн-вĕттĕн утнă пек илтенеççĕ, мандолина, çула лайăх пĕлекен çын тĕттĕм уйра малта утса çул кăтартса пынă пек, кĕвве, юрă çиппине тăсса пынă пек, пĕтĕм çынна кĕрешĕве чĕнсе юрлать. Залри халăх чăтса лараймарĕ: унта-кунта оркестрпа пĕрле юрлама пуçларĕç, иикĕмăш йĕркине каланă чух залра ларакан мĕнпур халăх юрласа ячĕ.

Оркестр каласа пĕтерсен, Николай хăй вырăнне кайса ларчĕ, чаршав умне вечера йĕркелесе пыракан салтак тухрĕ те Константин Иванов çырнă «Нарспи» поэмăна хăйсем пьесăлатса çырнинчен пĕр сыпăкне кăтартма хатĕрленни çинчен пĕлтерчĕ.

Нумаях та кĕттермерĕ — чаршав уçăлчĕ. Сцена çинче Нарспи тăрать... «Тĕрĕс, питĕ тĕрĕс, — шухăшларĕ Николай. — Эпĕ ăна ача чухне вуласанах, çав Нарспи кӳршĕ хĕрĕ Лисук пек пулнă тесе шутланă». Сцена çинчи Нарспи каснă-лартнă Лисук пек. Нарспи урамра вăйă юррине итлеме хурлăхлăн кантăк патне пĕр утăм тăвиччен Николай пуçĕнче çĕр тĕрлĕ шухăш иртме ĕлкĕрчĕ: акă Николай, çамрăк каччă, «Нарспи» поэмăна пушă уйра, тарăн çыран хĕрринче пăхмасăр калать, ун умĕнче Нарспи — вăл кӳршĕ хĕрĕ Лисук... Хăй вăл Сетнер, анчах юратнă чунпа пĕрлешме вĕсене уйрăмлăх чарса тăрать: Николай пулас интеллигент, вырăсла пĕлекен çын, Лисук — пĕр саспалли те палламан чăваш хĕрĕ... Вĕренме пăрахсан, юратнă Лисук патне хăтана та кайма юрĕччĕ, анчах Николай авланмасăр юлсан та вĕренме пăрахас çук...

Нарспи хурлăхлăн калама пуçларĕ:

— Качча пачĕç ирĕксĕр, — терĕ вăл.

Николай сасартăк сывлама чарăнчĕ, мăйне малалла тăсрĕ.

— Пултарать пирĕн сестра! — терĕ çамрăк салтак, Николайпа юнашар лараканни.

— Тĕлĕнмелле паттăр хĕр вăл! — каларĕ тепри, аллисене шат! чĕркуççисем çине çапса.

— Калăрсамăр, тархасшăн, — сасси улшу тухасран хăраса питĕ шăппăн ыйтрĕ Николай çамрăк салтакран. — Мĕн ятлă сирĕн медсестра?

— Лисук ятлă! — терĕ ерипен çамрăк салтак.

Николай хăйĕн чĕри питĕ хытă тапма пуçланине, вăл питĕ савăнса кайнине салтаксем илтесрен хăраса тата шăпрах ыйтрĕ:

— Хушаматне пĕлетĕр-ши?

— Станкова! — терĕ кӳрши, инженер чунне вут хыпнине сиссе.

Николай ним шухăшламасăр ура çине сиксе тăчă, анчах часах хăй кулăшла пулма пултарассине тавçăрса илчĕ те ларчĕ.

Сцена çинче Нарспи юратман ватă Тăхтаманне наркăмăш çитерсе вĕлерет те сĕм-тĕттĕм каç тухса тарать.

«Хăй çинченех... анчах сан пурнăçу Нарспин пек хурлăхлă вĕçленмĕ, халĕ тĕнче урăхла. Эпир иксĕмĕр телейлĕ пулăпăр», — шухăшлать Николай, хаваслăн сцена çине пăхса.

Спектакль пĕтрĕ. Николай хăй епле сиксе тăнине те асăрхамарĕ — вăл сцена урлă кайса артистсен пӳлĕмне кĕчĕ. Кĕчĕ те трюмо умĕнче тенкĕллĕ мăй çыххине мăйĕ çинчен салтса тăракан Лисука курса алăк патĕнче чарăнса тăчĕ.

— Лисук! — чĕнчĕ вăл ерипен.

— Микулай! — терĕ Лисук сасартăк улшăнса кайнă сасăпа.

— Сентти ачам, кунта урăх спектакль пуçланать пулас? Каяр-ха эпир! — терĕ питне тасатса тăракан «Тăхтаманĕ». Вĕсем «Сенттипе» гримĕсене илсе пӳлĕмрен тухрĕç те алăка хытă хупса хăварчĕç.

Пӳлĕмре Лисукпа Николай çеç юлчĕç.

— Лисук, ăçта тĕл пулмалла пулчĕ, — терĕ инженер.

— Телейлĕ тĕлĕк пек, — пăшăлтатрĕ Лисук, аллисем сасартăк чĕтреме пуçланăран тенкĕллĕ мăй çыххи вĕçĕнчи шăрçине ниепле те хăйĕн сарă вăрăм çивĕтĕнчен вĕçертеймесĕр.

 

Эпилог

Çынсен пурнăçĕ кирек те мĕнле пултăр — вăхăт пурпĕр малаллах шăвать. Кун хыççăн кун иртет, çул хыççăн çул...

Атăл тăрăхĕнче каллех кĕркунне. Йывăçсем симĕс тумне улăштарма пуçларĕç. Хурăнсем ылтăн тĕслĕ тăраççĕ, юман çулçисем хăмăрланчĕç, вĕрене ларать хĕп-хĕрлĕ... Атăл шывĕ тĕттĕмленчĕ, хĕвел пăхман чух вăл шăратнă тăхлан тĕслĕ, кĕркуннехи сап-сарă хĕвел пăхнă чухне тĕттĕм кăвак. Тĕттĕм кăвак шыва икĕ еннелле хум çапса анатран хăпарать шурă пăрахут. Çӳллĕ çыран айĕнче ларакан пристань патнелле пăрăнсан, савăннипе чăтаймарĕ-тӳсеймерĕ, юрăра каларăш, çухăртса ячĕ. Çав вăхăтра вăрман сукмакĕпе васкаса пыракан Иркка чупма пуçларĕ. Вăл вăрмантан Атăл хĕррине чупса тухсан, шурă пăрахут анатран хăпарнине курса чарăнса тăчĕ: ăна ку пăрахут мар, туран анаканни кирлĕ. Хĕрача сывлăш çавăрмалăх Атăл çине пăхса тăнă хыççăн, хĕрлĕ хăюпа шурă ансăр чĕнтĕр тытнă шурă пир кĕпи аркине тавăрса, çаврака чул çине ларчĕ те çăпатине салтса тăприне шаккаса тăкрĕ, шурă пир тăлине силлерĕ, вара урине тепĕр хут сырчĕ. Атăл çине пăхса кăшт канса ларчĕ, пăрахут пристань патнелле çывхарсан, вăл çурăмĕ хыçĕнчи улачаран çĕленĕ кутамккине тӳрлетрĕ, унтан ирĕксĕрех йĕкĕреш пек тăракан икĕ ĕмĕрхи юман еннелле пăхрĕ.

Икĕ юман хушшинче вилĕ тăпри... Хĕрлĕ кирпĕчрен купаланă тăваткал юпа пек палăк çине пĕр енчен 1918 çулта Совет влаçĕшĕн паттăрла çапăçса вилнĕ çынсен ячĕсем... Вун тăхăр ят...

Иркка ерипен палăк патнелле пычĕ. Кунта пытарнă çынсене пурне те пекех паллать вăл... Шерхулла, Михаля, йыснăш пуласси, Веселов, Ксенофонтов... ашшĕ...

Хĕрача пуçне усрĕ, куçĕнчен куççуль тухрĕ:

— Йывăр тăпри çăмăл пултăр сирĕншĕн, — тутине сиктерсе сасăсăр каларĕ хĕрача. Кутамккине çурăмĕ çинчен антарчĕ, цементпа шăлнă яка вилĕ тăпри çинеерипен хурса салтрĕ, унтан пĕр икерчĕ кăларчĕ те ĕлĕкхи ваттисен йăлипе çав икерче палăк айккине хыврĕ, вара вăл хăй çуркунне вăрмантан чавса килсе çакăнтакилсе лартнă хĕрлĕ чечек курăкне аллипе тытса сăтăрчĕ, чечекĕ шаннă, чечекĕ вырăнне вăрри пулса çитнине пăхрĕ... Çитес çул кунта çак вăрă тăкăнĕ те хĕрлĕ чечексем нумай çĕрте шăтса тухĕç... Ирккан сасăпа макăрса ярасси килчĕ. Макăрма аван мар, вăл текех пĕчĕк ача мар, вăл вун пиллĕке кайнă, çавăнпа капланса килнĕ куççульне тытса чарчĕ, вилнĕ çынсем илтес пек вилĕ тăприпе ерипен калаçма пуçларĕ: — Тавах сире, паттăрсем, — терĕ вăл, куçĕсем типсе пынине сиссе. — Эсир çĕнĕ пурнăçшăн çапăçрăр, пуçăрсене çĕнĕ саманашăн хутăр, эпир сире пула çутă кунçул куратпăр... Тавах сире, паттăрсем. Сирĕн ятăрсем ĕмĕр-ĕмĕр хĕрлĕ ялавра вĕлкĕшсе тăрĕç, çынсем сире ĕмĕр-ĕмĕр асăнĕç, сире тав тăвĕç, сирĕн пек паттăр пулма тăрăшĕç... Эпĕ акă Хусана вĕренме каятăп... Мана вĕренме илнĕ, педтехникума...

Тата каламалли нумайччĕ Ирккан, анчах юман çинчен сарă çулçă вĕçсе анчĕ, палăк çинчи çынсен ячĕсем çумне çыпăçса тытăнса тăчĕ, шăп ашшĕ ятне хупларĕ. Иркка чупса пычĕ, çулçăна ал тупанĕпе шăлса антарчĕ, кĕтмен çĕртен макăрса ячĕ.

— Атте... — куççулĕ витĕр ерипен пăшăлтатрĕ вăл, вара хурлăхлă шухăшĕсене сирес тесе ашшĕ ячĕ çине пăхса хăйне курса тăнă пек савăнăçлăрах хыпарсене пĕлтерес терĕ. Хăшне пăшăлтатса, хăшне тутине кăна сиктерсе, хăшне пачах хăй шухăшĕнче кăна...

— Атте, ĕнер пирĕн патăрта туй пулчĕ. Чинук аппа Вирукне качча патăмăр, Уçăп пиччен шăллĕне — Ивана. Вăл вăрçăран çуркуннех таврăннă, халĕ вăл пирĕн ялта ял Совет председателĕ. Вăрçă чарăннă, атте. Лисукран çыру илтĕмĕр, киле таврăнмаллипех таврăнатăп тенĕ, тахçан таврăнать ĕнтĕ... Кӳршĕ Микулай пирки ыйтнă, ăçтине амăшĕ пĕлмест-ши, тенĕ... вĕсен Вилюкĕ те манпа пĕрлех техникума вĕренме кĕнĕ, вăл Хусана ĕнерех кайрĕ, эпĕ те каймаллаччĕ те, туй пирки юлтăм. Хамăрăн Петюк хамăр ялтах вĕренет, халĕ пирĕн ялта тăватă çул вĕренмелли шкул пур, Зоя Тимофеевнăпа упăшки вĕрентеççĕ... Ял çыннисем пурăнаççĕ-ха. Атте, сире вĕлернĕ хыççăн тепĕр çул кулак пăлхавĕ тата харушă пулса иртрĕ, ун чух пирĕн Çĕршыва тăшмансем вутлă унка питĕрсех хунăччĕ. Шкулта пире учитель çапла каласа кăтартрĕ: «Хĕвелтухăç енчен Колчак хĕссе пырать, терĕ; Кăнтăр енчен Деникин çарĕсем; Çурçĕр-хĕвеланăç енчен Петрограда Юденич юнать, терĕ; Крымра Врангель çарĕсем тăраççĕ; Англипе Франци империалисчĕсем хăйсен флотне Хура тинĕсе кĕртсе янă, хăйсен çарĕсене Одессăра, Кавказ леш енче антарнă», — терĕ. Мĕнпурĕ вун тăватă патшалăх пирĕн Совет çĕршывне тапăннă. Çав хăрушă вăхăтра кулаксем каллех пăлхав çĕклерĕç, ют патшалăхсене пулăшас тесе Совет влаçне аркатма пуçларĕç, пирĕн яла каллех çунтарса ячĕç, ун чух эпир те çунтăмăр. Чинук аппа та ун чух кулаксенчен хăтăлса юлаймарĕ, ăна пуп майри вĕлерттерчĕ. Эпир çуннăранпа Чинук аппа пӳртĕнче пурăнатпăр, ялта майĕпе пӳртсем туса кĕме пуçларĕç. «Çĕнĕ уйăхпа çунтăмăр, ку пушарпа тĕп пулса юлмастпăр-ха», — теççĕ ял çинче... Ун хыççăн вара выçлăх пулчĕ. Хамăр лашана, ылтăн тĕслĕ Хамитькана, пусса çирĕмĕр, вилĕмрен çавăнпа çеç хăтăлса юлтăмăр. Ах, атте, кăра çилсем пек иртсе кайрĕç çак çулсем, эсĕ кулаксемпе çапăçса вăхăтсăр вилсе выртрăн, эпĕ сана атă та, пиншак та илсе параймарăм. Эпĕ хам пĕчĕк чух сана илсе парăп тенĕччĕ, астăватăн-и?

Шăрçаланса тухнă куççульне Иркка васкаса шăлса илчĕ. Вара çирĕп саспа çапла каларĕ: — Уншăн эпĕ, атте, Совет саманине аталанса пыма пĕтĕм вăйран пулăшăп...

Иркка пĕр ывăç курăк татрĕ, палăк çине ларнă тусана шăлса антарчĕ, вилтăприне йĕри-тавра шăлса йĕркелерĕ.

— Ĕнтĕ кайрăм эпĕ, атте, туран пăрахут та анать пуль. Канлĕ выртăр, тăпри çăмăл пултăр сире, — терĕ Иркка, тепĕр хут вилтăпри умĕнче пуç тайса. Вара кутамккине çурăмĕ хыçне çакрĕ те Атăл еннелле çаврăнсан анатран килнĕ пăрахут çинчен аннă çынсем сăрт çине хăпарнине курчĕ. Акă килеççĕ иккĕн, хĕрпе каччă. Каччи вăрçă тумĕпе, хĕрĕ те симĕс гимнастеркăпа, анчах ун шурă кĕпи кăвак чечеклĕ, çурхи тĕнче пек çутă. Вăрăм сарă çӳçне вăл икĕ çивĕт тунă, нимпе те çыхман, çивĕт вĕçĕ кăтрисем çивĕтсене саланса кайма памаççĕ; пичĕ ун Иркка курнă чухнехи пекех çамрăк, куçĕсем кăна ĕлĕкхи пек хурлăхлă мар, питĕ савăнăçлă. Вĕсем пĕр-пĕрне харăс палларĕç, виççĕшĕ виçĕ сăмах каласа ячĕç:

— Иркка! — тесе кăшкăрчĕ тĕлĕнсе савăннă Николай Вавилов, чăматанне çĕре лартса Иркка патне васкаса сарлакан утрĕ.

— Йăмăкăм!! — аллисене сарса, илемлĕ пичĕпе хĕвел пек çутăлса, йăмăкĕ патнелле чупрĕ Лисук.

Иркка кайăк çуначĕ туяннă пек вĕсене хирĕç вĕçрĕ. Вăл та кăшкăрса яма пĕр сăмах çеç тупрĕ:

— Тăванăмсем!!!

 

1956 — 1962.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн