Электронлă вулавăш

КПСС Центральнăй Комитечĕпе СССР Министрĕсен Совечĕ 1956 çулта «Улма-çимĕç, çырла тата виноград туса илессипе хатĕрлессине ӳстересси çинчен» постановлени йышăннă хыççăн сад ĕçĕ çине уйрăмах тимлĕн пăхма тытăннă. Колхоз правленийĕпе парторганизаци сад-пахча бригадине куллен пулăшма тытăннă.

Садра, вăл пысăках мар пулсан та (вунă гектар ытларах кăна), улмуççисен сорчĕ çех аллăран иртет. Çырла йывăçĕсем пирки те çавнах каламалла, вĕсем те темиçе сортлă. Григорий Петрович вĕсене хăй сăнаса ӳстерет. Варкăш çилпе кăшт хускалса илекен туратсем çине пăхатăн та ирĕксĕрех тĕлĕнетĕн: çакă садра Григорий Петровичăн алли пырса тĕкĕнменни пĕр йывăç та çук вĕт. Ахальтен мар унран ял-йышсем «вăл пирĕн йывăçсен хирургĕ» тесе шӳтлекелеççĕ. Çырла-çимĕç йывăçĕсене ăнăçлă лартса ӳстерме ăна сад çинчен çырна кĕнекесем нумай вулани, вĕреннине практикăлла ĕçпе çыхăнтарса пыни пулăшать. Садри çимĕçсем çултан çул нумайрах пулса пыраççĕ.

Эпир сад тупăшĕ çинчен ыйтса пĕлесшĕнччĕ.

— Усă-и? Пулмасăр ара, пур, — Григорий Петрович-па унăн юлташĕ, —сад хуралçи, иккĕшĕ харăс калаçма тытăнчĕç.

Стариксем ăна хăйсемех шутласа пăхнă-мĕн. Пĕр çулхине, сăмахран, садра уйрăмах хăмла çырли ăнса пуллă. Çырлана пиçнĕ пеккине вăхăтра татса пуçтарнă. Пуçтарнă пеккине Канаша тата Чурачăка илсе кайса сутнă, колхозниксене валеçнĕ. Çырла сутнипе колхоз кассине пырса кĕнĕ укçа, çав вăхăтри пасар хакĕпе танлаштарса шутласан, 544 пăт ырашлăх пулать. Е, тепĕр тĕрлĕ каласан, вăл кашни гектартан 100 пăт ытла ыраш туса илнипе танлашать. Ку вăл хăмла çырли сутни кăна-ха. Садра панулми, чие çырли, виктори çырли, пахча çимĕçĕ, утă нумай туса илеççĕ. Акă ĕнтĕ танлаштарса пăхăр, ĕлĕкхи хыт-хура та ӳсмен «Картлă йăранпа»? Ку çеç-и? Сад чĕртмен пулсан, кунта ку темĕн çын пырса кĕрейми тарăн çырмасем пулĕччĕç. Вĕсем мĕн чухле тыр-пула ӳсме кирлĕ усăллă тăпрана юхтарса кайĕччĕç.

— Тупăш илни пĕрре-ха вăл, — терĕ Григорий Петрович, пирĕн еннелле пăхса. — Тупăшĕ те кирлĕ-ха, кирлĕ мар теместĕп. Çав хушăрах этем сывлăхĕ çинчен шухăшлас пулать.

— Мĕскер тетĕн?

— Ара, эсир паçăр хĕрсем юрланине илтрĕр пуль-çке? «Ик питĕме хĕретрĕ, хул-çурăма вăй кĕртрĕ» темерĕç-и? Авалтан юрлаççĕ вăл юрра. Çырла-çимĕç — этем сывлăхĕшĕн сиплĕхлĕ. Вăл эмел, лайăх эмел. Йывăç-курăк çынна çирĕп сывлăхлă пулма пулăшать.

Тĕрĕс сăмах. Хирĕç ним те калаймăн. Улми-çырли, чăнах та, çиме пит те тутлă-çке!

Сăмах-юмах çаврăнăшĕ часах малашлăх çине куçрĕ. Эпир колхозăн малашлăх планĕ çинчен калаçса кайрăмăр. Сад ăсти çивĕч куçĕсемпе йĕри-тавралла пăхса илчĕ.

— Малашне-и? — терĕ вăл татах аяккалла пăхса. — Пирĕн çак сад нумай пысăкланĕ.

— Лартмалли йывăçĕсене ăçтан туянас тетĕр?

— Кивçене каймастпăр, — терĕ Григорий Петрович. — Лартмалăх улмуççи хамăрăнах виçĕ пин тĕп ытла. Хурлăханпа чие, хăмла çырли, тĕклĕ çырла, виктори — вĕсен шучĕ те çук. Кирлĕ пулсан, хамăр сутма пултаратпăр. Хальхи вăхăтра пирĕн садра çимĕç параканни икçĕр улмуççи пулсан, тепĕр çич-сакăр çултан вĕсен шучĕ кунта пин тĕпрен иртĕ. Садран тупăш илесси çултан çул ӳсĕ. Улми-çырлине колхозниксене валеçмелĕх туса илме ĕмĕт пур-ха. Колхоз правленийĕ сад çумĕнчн хăмла плантацине те пысăклатма палăртать. Ун чухне-и? Çак таврашра пысăк вăрманах аякран курăнса, ем-ешĕл капăрланса ларĕ. Ав, куратăр-и унта, лере, Кăшнаруйпа Вутлан енне? Хырсемпе чăрăшсем епле сарăлса ӳсеççĕ! Çилпе веçсе килсе ӳкнĕ тетĕр-и вĕсене? Çук, пулман. Хам лартнă.

— Çавăн чухлех ăçтан тупса çитертĕр?

— Шыракан çын яланах тупать. Ан ӳркен кăна. Хам лесникре çӳренĕ Чухне Чуракасси вăрманне ларттарнăччĕ. Халĕ вĕсен йĕкелĕсем — хуть кăрманпа тиесе кай. Хамах пуçтарса килтĕм, хамăр сада лартрăм. Шăтрĕç, ӳсрĕç, халĕ хăйсен йĕкелĕсем пулма тытăнчĕç.. Ачаш йывăçсене хаяр çурçĕр çилĕнчен сыхлаççĕ вĕсем, сивĕрен хӳтĕлеççĕ. Атьăр-и, кайса курар-и?..

Хырлăхпа чăрăшлăха курса çӳрерĕмĕр. Лăпсăркка лăсăллă туратсем хушшинче пукане пек пĕчĕк улмуççисем ӳсеççĕ. Чăннипех хӳтĕ-мĕн вĕсене. Çавăнпа пуль-и, хăшĕн-пĕрин, хăйсем пĕчĕк кăна пулсан та, улмисем пур.

— Кайран хырпа чăрăш турачĕсем улмуççисене хупăрласа илеççĕ вĕт, вĕсене ӳсме памаççĕ пуль? — терĕмĕр эпир.

— Ăна та асăрхаса тăмасан, эпир тата, сад хуçисем, мĕн тума кирлĕ çынсем кунта? — терĕ вăл. — Хăрамалли çук, пусса илме памăпăр. Ак ку хыр, пăхăр ĕнтĕ, улмуççисене ӳсме чарать, чăнах та. Мĕн тумалла тетĕр-ха? Ачасем Çĕнĕ çул каç ёлка туса пама ыйтаççĕ. Хамах касса парса ярăп вĕсене, савăнччăр. Тен, вĕсем мана тепĕр чухне шăнкăрч вĕллисем туса парĕç. Хырпа чăрăш вăрманне эпир ав çавăнта, Ямпах енне, тăршшипех лартса тухас тетпĕр-ха.

— Пахча çимĕçĕсемпе тата мĕнле?

— Лартатпăр. Пахча çимĕç вăррине те хамăрах туса хатĕрлетпĕр эпир. Кăçал та хамăр хатĕрленĕ вăрăсене лартнă. Укçалла туяйас тенĕ пулсан, пире вăл вăрăсене илме тăватă пин тенкĕ кирлĕ пулатчĕ. Халĕ вăл укçапа колхоз строительство япалисем туянчĕ.

Сад ăсти каллех йĕри-тавралла пăхкаласа илчĕ те ешĕл курăклă тĕмеске çине пырса ларчĕ. Унăн пĕркеленнĕ пичĕ çине хĕвел çути ӳкрĕ, çăмăл кулă палăрчĕ.

— Хе-хе! Татах иртнисем аса килчĕç-ха, — терĕ вăл, кăмăллăн — Мана вăрмана янă çулхине, кунта, шăшисем кăшласран тесе, улмуççи вулли йĕри-тавра юра тап-таса хытаранçи тунă-ха, анчах пĕлмесĕр тунă. Ячĕ пултăр тенĕ пулмалла. Ăна ăшă çанталăкра, нӳрлĕ юр чухне таптаса хытараççĕ. Юр çӳхе чухне таптамалла. Юр хулăнлансан е кĕрпеклĕ, хăрпăк юра таптанипе усси çук. Ун пек юр хытмасть, ăна шăшисем çăмăллăнах шăтараççĕ. Пĕтрĕç çав ун чухне улмуççисем, пурне те çĕнĕрен лартса чĕртме тиврĕ. Тĕрĕс пĕлсе тусан, çав ĕç йывăр та мар, тăкакĕ те пысăк мар. Тепĕр çулхинех эпĕ пывăç вуллисем тавра хам сăнаса тăрса таптаттарса хытарттартăм. Мĕн пурĕ те çичĕ ĕç кунĕ пĕтрĕ, ун вырăнне улмуççисем пурте инкекрен çăлăнса юлчĕç... Çапла çав, кашни ĕçе хăйĕн йĕркипе вăхăтне пĕлсе туса пымалла. Хăш-пĕр колхозсенчи сад ăстисем садри ĕçе календарьте кăтартнă тăрăх, числапа числа лартса туса пырасшăн. Тĕрĕс мар вăл. Календарьте унта тĕслĕхрен илсе кăтартнă. Ĕçе вырăнти условисене кура туса пымалла. Çанталăкĕ мĕнлине пĕлес пулать. Акă çакăн çинчен калам-ха. Пĕррехинче эпĕ кӳршĕ колхозри сад ăстинчен (тӳррипех калатăп, вăл сад ĕçне пĕлсех каймастчĕ): «Эсĕ кĕркунне, хĕле кĕрес умĕн, çимĕç сачĕсене шăваратăн-и?» — тесе ыйтрăм. «Мĕн тума? — тет çак мана. — Кĕркунне ахаль те çумăр йăлăхтариччен тăкать вĕть?» — тет. Тĕрĕс мар калать вăл. Йывăç тымарĕсене хĕл сиввисенче шăнса пăсăласран сыхлас тесен, кĕркунне садсене, çумăр çунине пăхмасăрах, шӳтерес пекех хытă шăвармалла. Чылай çĕрте çакна хакламаççĕ-ха. Ăна кашни садра тума тăрăшмалла... Çакна та калас килчĕ-ха. Садра ĕçлекен çынсем нумаййăн пулмалла мар, вĕсене яланлăха çирĕплетмелле. Кашнине йывăç уйăрса памалла.

— Мĕншĕн ун пек шутлатăр?

— Манпа çакăн пекки пулса иртрĕ. Йывăç таврашĕнчи тăпрана кăпкалатнă чух кашни кун урăх çынсене кăлараççĕ. Вĕсене мĕн, паян кунта та — ыран тепĕр çĕрте. Вĕсем йывăçшăн ответ тытмаççĕ-çке. Мĕнле май килнĕ, çавăн пек ĕçлесе, теприсем тата асăрхамасăр е пĕлеймесĕр, йывăç тымарĕсене касса пĕтереççĕ. Кайран йывăçсем хăраççĕ, вĕсене кам хăртнине пĕлме те çук. Уйрăммăн хушнă çынсем ун пек мар, хăйсен ответлăхне пĕлеççĕ, асăрханса, тĕплĕ ĕçлеççĕ.

— Ку чăнах та тĕрĕс.

— Тĕрĕс пулмасăр. Чылай чухне çакна курма пулать тата. Садра çимĕç пиçсе çитнĕ вăхăтра сана пулăшаканни те хатĕрех, хĕрхенекенни те пур, йăпăлтатаканни те тупăнать. Садри çимĕçе пуçтарса кĕрт кăна, вĕсем таçта, тĕтĕме вĕрсе янă евĕрлех саланса пĕтеççĕ. Вара сан çинчен манса та каяççĕ, таçта вĕсем, шыра та туп вĕсене. Çук, апла мар, тухăçлă сад тăвас тесен, унта çулталăкĕпех ĕç пур, йывăçсене сивĕ тивесрен, чĕрчунсем кăшласран, чир-чĕр ересрен сыхламалла. Садри агротехникалла ĕçсене вăхăтра туса пымалла. Пирĕн колхазсенче сад ĕçне чунтан-чĕререн юратакан çынсем сахал мар. Вĕсемшĕн тăрăшни, вĕсене ĕçре пур тĕлĕшрен те хавхалантарса пыни кирлĕ. Çимĕç садне пули-пулми е ӳрĕк-сӳрĕк çын пăхса ӳстереймест» ăна тарпейлĕ тытса тăма пултараймасть. Сад пахчи çитĕнтерес тесен, сад ĕçне тĕплĕн пĕлмелле, вăя шеллемесĕр ĕçлемелле. Сад ĕçне юратакан çынсене вĕрентсе хатĕрлемелле.

* * *

Ĕлĕкрех юр та ларман сăрт çамкинче халĕ ем-ешĕл сад-вăрман çитĕнет. Елĕкхи «Картлă йăрана» палласа илме те çук. Шыв çурнă шырлансем çеремпе ешĕлленсе, кĕççеленсе ларнă. Йывăç тымарĕсем тек вĕсене ишĕлме парас çук. Малашне çак вырăн тата илемлĕрех пуласси — куç умĕнче.

— Пуринчен ытла, ĕçе юратас пулать. Хамăртан килет вăл. Тăрăшсан, пĕлсе ĕçлесен, пур ĕç те пулать, — тет ӳркенмен сад ăсти Григорий Петрович Петров.

Халĕ колхозсем пĕрлешсе пысăкланчĕç. Ытти ĕçсемпе пĕрлех садсем ĕрчетес ĕçе те ăнăçлăрах туса пыма майсем пулчĕç.

Чунтан-чĕререн савăнса, çĕршыв илемĕпе киленсе пурăнакан хастар чĕреллĕ çынсем хăйсен тавралăхне тата илемлĕрех, чаплăрах тăвĕç, хăйсем çитĕнтернĕ улма-çырла сачĕсенчен çултан çул ытларах тупăш илсе пырĕç.