Электронлă вулавăш

Непонимающие последствий дела следственного, чуваши соглашаются, а если происходят споры, то разве в таком случае, когда видят невозможность в полной мере удовлетворить своих иритеснителей. Между тем, когда делаются сборы денег с народа, родственники и соседи убитого или умершего подвергаются всякого рода истязаниям: их сажают в одну или несколько изб, допрашивают и при допросах внушают им неведомые и для самих русских законы: что онн должны смотреть за поведением своего родствениика или соседа, должны были предупредить случившиеся с ним последствия, должны были доносить о нем начальству, и, как поселяне всех сил обязанностей не исподнили, то, следовательно, они виноваты; их устрашают наказанием, ссылкой в Сибирь, конечным разорением, отправлением «в город.

Что тут делать необразованному народу, незнающему, до какой степени простирается над ним власть начальства?

Если не имеют денег на умилостивление судей, то продают свой хлеб, на который тут же готовы и покупщики; если хлеба недостает, то продают дворовую свою скотину, пепелища свои или идут в кабальную работу к кому-нибудь на таком условии, чтобы работать до того времени, когда уплатится вся сумма, а уплата не так-то легка тому, кто, обобран будучи, пошел в кабалу.

Наступит время платежа подушных и на земские повинности депег, тогда разоренный бедняк подвергается жестоким телссным наказаниям присланные от земского суда рассыльные бьют их без милосердия; Приведенный в отчаяние чувашенин отдает себя и детей своих в кабалу из платежа только подушных денег».

 

...Пулаççĕ те иккен çут тенчере тĕлĕнмелле куçсем, сехре хăпартмăш куçсем, вутăш куçĕсем! Таçта вăрман варринчи вăрттăн кӳлĕ хĕррине пырса тухнă пек, вĕсене курсан чун сӳлетет, çӳç-пуç вирелле тăрать. Пăрахса каяс — кайма хал çитмест, пăхса тăрас — çан-çурăма тар тапса тухать: вĕсем ытарма çук хитре, ытарма çук чĕрĕ, çав тĕпсĕр куçсем, пуç çавăрмăш куçсем...

Нумай-нумай хĕр курнă Николай хăй ĕмĕрĕнче, анчах Натали Гончаровăнни пек куçсем — тĕл пулман. Хăйĕн арăмĕ çинчен патша асне те илмест. Вунтăватă çул хушши пĕрле пурăнса чĕтресе тăракан пуçлă ырхан Луиза Александра ăна йăлăхтарса çитернĕ. Авланнă çыннăн, çемье пуçĕн, çĕр-шыв хуçин ют хĕрарăмсене ăмсанмалла марри çинчен те шухăшламасть патша. Бенкендорф калашле, законсене пуçлăхсем валли мар, пăхăнса тăракансене алăра тытма çырнă.

Николай сĕтел урлă генерал çине пăхса илет. Лешĕ, эпĕ виçĕ талăк ларма пултаратăп тенĕ евĕр, темĕнле хутсемпе аппаланать.

«Ох, ĕç тупса патăр эсир мана, граф. Вуласа пĕтермелле мар».

«Хам та ӳкĕне пуçларăм, ваше величество. Ытла вăрам çырнă... Çамрăк-ха вăл...» «Эсир кам çинчен, граф?» «Маслов полковник пирки калатăп». Çамрăк çав. Питĕрте, Хĕллехи дворецра, Хĕллехи садра пур çавăн пек пальма: хитре те яштака. Вун саккăрта!

«Мăшăрланнă ятпа саламлатăп сире, господин Пушкин!»

Сасă салтаксене команда панă чухнехи пекрех янăрать те ĕнтĕ, юрĕ... Систĕр: унпала хăйпе пĕр тан çын мар калаçать...

«Тавтапуç, ваше величество», — тет Пушкин лăпкăн. Унăн сассинче (сăнĕнче те!) ни хăрани, ни хăйне пĕчĕкке хуни, ни йăпăлтатма хăтланни сисĕнмест. Пĕлмен çын аякран пăхас пулсан Пушкин умĕнче Раççей патши мар, махорка шăрши çапнă околоточнăй* тăрать тейĕччĕ.

Николай хăй кăмăлсăрланнине палăртмасть. Тепĕр тесен пурте йĕркеллĕ. Пушкин (литераторсем хушшинче тесе хушса хурать патша) —чи талантли, унăн арăмĕ — хĕрарăмсенчен чи илемли, вăл хăй, Николай Романов, Раççей патши — чи ăсли. (Кун пирки Николай нихçан та иккĕленмен). Кунта нихăшин те кӳренмелле мар. Çапах та патша асăрханса сăмахлать. (Калаç-ха хăвна çывăхрах тытса, вĕсем ыранах укçа кивçен ыйтма чупса пырĕç. Турра шĕкĕр, пĕлет патша çын психологине!)

«Эсир парк илемне кӳретĕр... Малашне ĕнтĕ сире хуçалăхăра астума ашшĕ куçĕ кирлĕ пулать. Сергей Львовича эпе шансах каймастăп. Çитменнине, вăл пĕрле те пурăнмасть...»

Хăй çине патша сăнаса пăхнипе Натали савăнса, хĕрелсе каять. Пысăк куçсем вăрăм куç хăрпăкĕсем айне пытанаççĕ. Эх, пĕрре кăна пулса курасчĕ çав патша çуртĕнчи балра, фрейлинăсемпе пĕрле!..

 

«3. Подрались ли между собой двое чуваш, и о сем узнает волостной писарь, тут оба ссорившиеся платят подать по мере своего состояния или сколько успеет взять писарь, не доведя до сведения чиновников земской полиции, которые, как только узнают о таком маловажном происшествии и проведают о состоянии чувашина, спешат похитить добычу из рук писаря не для того, чтобы восстановить правосудие, ио вдосталь разорить ссорившихся поселян, сделавши из их простой ссоры уголовное следственное дело.

4. Объявится ли рекрутский набор — тут волостным писарям... открывается удобный случай брать деньги с народа.

...на место же его (богатого — Ф. У.) идет весьма нередко последний сын престарелого отца.

Где таковый бедняк может найти себе защиту? Судья есть его притеснитель, писарь — истинный тиран...

5. Случится ли пропажа лошади в каком-лнбо селении, и понятые, шедши по следам оной, придут в другое селение, к которому ютя след и вел, но пропал. Лошадь не отыскана, но писарь, по введенному противозаконному обычаю, тотчас собирает от рубля, н иногда до пяти рублей с души за не отвод поселянами следа.

...Обобранная деревня, а иногда и та, из которой пропала лошадь, подвергаются денежному взысканию за то, что караула у околицы не имели; как будто вор непременно должев был вести оную мимо того места, где должен находиться караул.

6. Ужасное лихоимство поселилось и в самом духовенстве. Поступки большей части церковиослужителей с чувашами не лучше писарских и судейских. Для них смерть чувашина... умершего без исповеди или причастия, есть хлебное дело. За похороны такового покойника берут от 10 до 100 рублей, угрожая, в случае неплатежа, донести начальству, которое должно приехать с лекарем, чтобы разрезывать мертвеца; и для образованного народа много значит таковое обстоятельство, но для суеверных чуваш, снабжающих и во гробе покойников своих принадлежностями земной жизни, как-то: деньгами, посудой и одеждой, — анатомирование мертвеца есть ужасное в деревне происшествие.

И так чувашенин, при жизни бедствовавший, и по смерти оставляет горе своему семейству, заставляет расплачиваться за безвременную свою кончину и неприятие святого причастия, за которым, хотя и посылал к священнику, но не дождавшись умер».

 

...Николай пĕрре пăхсах пĕлет: хитре Наталишĕн упăшкин ĕçĕсем ниме те тăмаççĕ. Вăл — пурăнасшăн. Аслă салтак генерал пуласси çинчен ĕмĕтленет. Хитре хĕрарăмăн та пĕр шухăш пулмалла: чи пысăк света кĕресси. Чи пысăк свет Раççейре — Питĕрте (халĕ вăхăтлăха Патша Салинче), патша çуртĕнче.

Вăтанарах та кăштах шикленсе, йăлăнса та шанса вутăш Натали патша çине пăхать. Шерепеленсе усăнса тăракан ылтăн хăлха çаккисем хуллен чăнкăртатса сас параççĕ, куçĕсене нӳрĕ карса илет. Пилĕкĕ унăн черкке тытки пек çинçе, кĕлетки-çурăмĕ авкаланать. Курăр акă, тепĕр ик-виçĕ çултан мĕн тĕрлĕ дама пулса кайĕ вăл!..

«Господин Пушкин, Раççей империйĕнче тĕлĕнмелле пысăк ĕçсем пулса иртеççĕ. Раççей хĕç-пăшалĕ пур çĕрте те çĕнтерет. Хăлăхсăр Польшăна аса илĕр. Кавказ... Эпĕ сире çавсем çинчен астутарасшăн. Пысăк карапа пысăк шыв кирлĕ теççĕ».

«Тавтапуç, ваше величество. Çак кунсенче эпĕ архиври хăшпĕр хутсемпе паллашма ирĕк ыйтасшăнччĕ. Хам вăя тепре историллĕ ĕçсенче сăнаса пăхас тетĕп».

Çамрăклăх кунĕсем иртсе каяççĕ. Декабристсене тăлланă сăнчăрсем таçта Çĕпĕрте çĕр айĕнче тутăхаççĕ. Çынна усăсăр тарăхтариччен ăна йăпăлтатса алла илес. Сăнаса пурăнма та çывăх, хитре арăмĕ те куç умĕнче.

«Тархасшăн, господин Пушкин. Эпĕ Бенкендорф графа калăп. Ĕçлĕр, çырăр... Шалу хурăпăр сире. — Патша куç хӳрипе чипер Натали çине пăхса илет те çапла хушса хурать. — Эсир халĕ çемьеллĕ çын... Службăна çӳреме кирлĕ мар».

 

«7. ...Возмущаемый в самых естественных побуждениях своих служителями алтаря, угнетаемый своими начальниками, чувашенин ожесточается сердцем, делается нечувствительным и хладнокровным ко всему его окружающему; он беспрекословно выполняет прихоти всякого подъячего, рассыльного, проезжего. Не уверен в своей собственности и личной безопасности. Какие он должен иметь мысли о господствующем народе и религии, недавно принятой, видя такие поступки светских и духовных судей своих?

Сие важное обстоятельство должно обратить внимание правительства на народ от природы добрый, нрава кроткого, но еще блуждающий в невежестве.

8. Поселянину необходимо нужны бревна на починку и постройку жилищ, дрова, мочалы и лыки...

Лесничий но закону обязан беспрекословно отпустить ему материалы за попённые деньги, а на дрова отвести лесосеку, во однако ж сего никогда не делается.

Лесничий просто распоряжается государственным имуществом как своей собственностыо. Через матросов своих собирает по деревням с души весной по 50 коп. и по 1 рублю на лыки, мочалы и корье. А зимой по 70 коп. и 80 коп. за бревна и дрова. Если бы чуваши захотелн не дать требуемого налога, то вконец разорятся. Начнутся следственные дела при посредстве земской полиции и стряпчего. Чувашенина судят за дрова и лучины, как вора, потому что он везет их из обывательского своего леса без билета, не принимая того во уважение, что законная лесосека ему не отведена; тут достается и всей непослушной деревне. Начнут обыскивать под избами дубовые плахи и отрубки, ... хотя бы оные положены были назад тому 50 лет; а как дуб есть корабельный лес, и ответственность за него большая, то хозяин нередко подвергается штрафу в пользу судей за своего прадеда.

9. ...Ежели поступило и записано в доход казенный 1000 рублей попённых, то решительно полагать можно, что в пользу лесничего и промышленников осталось в 50 раз более».

 

...Матроссем... Юман. Вăрман улпучĕ...

«Хушамачĕ мĕнле унăн, граф?»

«Камăн, ваше величество?»

«Çав вăрман улпучĕн. Хысна укçине вăрлаканнин. Ăна строй витĕр кăларас пулать!»

«Унта... хушаматне кăтартманччĕ пулас, ваше величество».

«Çукчĕ-и вара? — текелесе патша хут çине пăхать. — Чăнах та çук пулас. Хм!..»

Вăл Бенкендорфран çырура асăннă матроссем çинчен ыйтса пĕлесшĕн. Камсем вĕсем — вăрман улпучĕсене пулăшакан матроссем? Тата мĕншĕн вĕсем тинĕс çинче мар, вăрманта çӳреççĕ?

Патша ыйтмасть: ырă мар...

...Вĕсем иккĕшĕ, çав икĕ хĕрарăм, икĕ тĕрлĕ. Пĕри — хитре, çăмăл, çурта пек тӳрĕ те çап-çамрăк. Тепри — ватă, хитре мар, çурма арçын сăнлă. Пĕри — лĕпĕш, улăх чечекĕ, поэзи, ирхи çанталăк, чĕре çунтармăш. Вăл алă тăсмасăрах алла кĕме хăтланса тăрать, хăватлă эрех пек чĕрене ӳсĕртет, кăмăла вут хыптарать. Тепри, статс-дама Марья Дмитриевна Нессельроде, — карап пек мăн кăмăллă, ватă салтак пек сивĕ те хаяр. Вăл утса килнине курсан, тĕрĕсрех каласан, утса та мар, сăрт çамки пек капланса килнине курсан Николайăн яланах çынсем еннелле çаврăнса команда парас килет:

«Смирно! Равнение напра!..»

Малтанхи кунсенчех Натали статс-дама çумĕнче хăй пансионра вĕренекен пек тытатчĕ: хĕрелсе каять, çĕрелле пăхать.

Импери коронине тăхăннăранпа пилĕк çул çитнĕ май ирттернĕ бал-маскарадра, августăн 22-мĕшĕнче, Николай унпа икĕ хут ташларĕ.

«Сирĕн патша çемйинче çуралмалла пулнă, Натали. Эсир двореца килсе кĕнĕренпе эпĕ урăх никама та курмастăп. Хĕвел пăхнă чух ытти çутăсем курăнми пулаççĕ».

«Ытлашши мухтатăр, ваше величество», — тет те Натали питне веерпа хуплать. Веерăн эрешлĕ çӳлти хĕрринчен унăн пысăк куçĕcем патша çине сăнаса пăхаççĕ. Хăй телейлĕ-телейлĕ...

 

«Истребление укоренившегося зла совершенно невозможно без приискания честных чиновников; но честный не пойдет служить, видя примеры г.г., А. и Л. Г. А. захотел покровительствовать народу; через сие пресек источники доходов лесничего и стряпчего, а с ним вместе досадил и тем людям, от которых зависели они; нашли предлог г. А. удалить от должности, стряпчего К., несколько десятков раз судившегося и теперь судящегося, послали в другой уезд, испытать его деятельность. Г. Л. был примерным тираном народа чувашского; дела были его так громки, что о его лихоимстве по высочайшему повелению производилось следствие; однако он оправдан и вновь назначен к службе; вся беда его состояла в том, что он истратил на свое оправдание все, что было нажито в стране чувашской.

Таковой пример правосудия так подействовал на чуваш, что едва лн они и самому царю скажут правду, зная, что после сего и пепла жилищ своих не найдут...»

 

Кĕтмен çĕртен документ вĕçне çитсе тухсан патша ним ăнланмасăр ăна тепĕр хут уçкаласа пăхать. Вĕçĕ-хĕррисĕр вăрланисем, çаратнисем...

Чăваш çĕр-шывĕ.

«Ну, граф, саламлатăп...»

Бенкендорф, тăма хатĕрленнĕ пек, кăштах малалла ӳпĕнет, пуçне таять.

«Мĕн пирки, ваше величество? Эп ăнлансах пĕтереймерĕм-ха...»

«Эпир сирĕнпе иксĕмĕр тăр ухмахсем иккен. Нимĕн те пĕлместпĕр те, курмастпăр та, илтместпĕр те. Чи ăсли вара — Маслов полковник. Çапла-и?»

Ку сăмахсем Масловшăн приговор вырăннех пулаççĕ.

«Ĕç нумай, ваше величество. Сирĕн пата килсе виç сăмахлă доклад тума купи-купипе хут вулас пулать».

«Пĕлетĕп, пĕлетĕп, граф. Эпĕ сире айăпламастăп. Мухтав турра, ăпăр-тапăр ыйтусене халь мансăрах тататăр».

«Маслов полковник пирки эпĕ хам та сирĕн пекех шутлатăп».

«Вăл сирĕн ĕçĕр, граф. Эпĕ нимĕн те каламастăп. Хăвăрăнне хăвăр пĕлĕр...»

Патша полковник çырăвне илет те сылтăм кĕтессине кăранташпа шултра сас паллисемпе çапла çырса хурать:

 

«Сообщить М(инистру) Ф(инансов) и г(енерал)-а(дъютанту! Стрекалову на особое внимание.

НИКОЛАЙ

В Царском Селе, 25 августа...»

 

Каçхине хăйĕн хытă вырăнĕ çине выртса çӳхе утиялпа пĕркенсен патша тепĕр хут чăвашсем çинчен аса илет. Мĕнле халăх вăл — чăвашсем? Камсем вĕсем? Сунарçăсем-и? Атăл таврашĕнче пурăнаççĕ, тен, пулăçсем пуль?

Патша чăвашсене куç умне кăларса тăратма хăтланса пăхать. Мĕнле çынсем-ши вĕсем? Уйăх каялла Новгородра курнă урасăр салтак, кунсткамерăра тĕл пулнă кайăкла çынсен кĕлеткисем аса килеççĕ. Анчах чĕрĕ халăхăн сăнĕ курăнмасть.

Николай стена еннелле çаврăнса выртать те куçне хупать. Мĕнле телейлĕ халăх вăл — чăвашсем: вĕсем çинчен патша шухăшлать!..