Пирӗн чаплӑ та мухтавлӑ Ашмаринӑмӑрӑн сӑмахсарӗнче ҫу чӑваш тата ҫу ҫармӑс ӑнлавсем пур. Вӗсем христианлӑхчченхи тӗнпе (ыр-хаяр тӗнӗпе) пурӑнакан чӑвашсене тата ҫармӑссене пӗлтереҫҫӗ теме пулать. Ӑҫтан сиксе тухнӑ-ши ҫак ӑнлавсенчи "ҫу" сӑмах?

Шутласан-шутласан, ӑна "ҫӑва" сӑмахпа ҫыхӑнтарма май пурри курӑнать. Вилсен ҫынна пытармалли вырӑна (масара) ҫапла калаҫҫӗ. Вырӑсла — кладбище. Ку — хальхи пӗлтерӗш. Ытларах тури калаҫусенче сарӑлнӑ вӑл.

Аса илсе тухар-ха ҫакнашкал ҫыхӑнуллӑ сӑмахсене: Ту, Тӑв (гора); Ҫу, Ҫӑв (масло); Пӳ, Пӗв (туловище). Чӑн та, тулли аналоги валли кунта ауслаутра (хыҫалта) [а] сасӑ ҫитмест. Енчен те асӑннӑ "ҫу(ҫӑв)" сӑмахӑн тӗп (малтанхи) пӗлтерӗшӗ ӗҫхӗлпе ҫыхӑннӑ тесен (глагол), ҫак йывӑрлӑхран ҫӑмӑллӑнах тухма пулать. Глаголсен чӑнах та, -а аффикс (е -е аффикс) хушӑнсан, паллӑ ячӗ пулса тӑрас туртӑм пур. Ну леш паллӑ ячӗ вара япала ятне те куҫма пултарать. Сӑмахран: "Ҫыр-" (писать) > "Ҫыра" (плотницкий инструмент для оставления меток-следов на дереве). Тепӗр тӗслӗх: "Вӗр-" (дуть) > "Вӗре" (страстный). Вӗре Ҫӗлен — Змий Страсти. Эппин "ҫу" сӑмахран "ҫӑва" сӑмах сиксе тухма пултарасси тӗлӗшпе пачах та иккӗленмелле мар! Пӗлтерӗшӗ хӑшпӗр енчен "мыть, чистить, стирать" тенине ҫывӑх пулма пултарать. Тасалу. Ӑс-хакӑл, чун-чӗре енчен тасални. Ну, паллах, "ҫӑва" пулсан — "ҫӑваҫӑ" ("ҫӑваҫ") та ҫӑмӑллӑнах сиксе тухать. Вӑт ҫак "ҫӑваҫран" пулса кайнӑ та ӗнтӗ "чӑваш" сӑмах. "Чӑваш" сӑмахӑн маларахри форми "ҫӑваҫ" пулма пултарасси пирки Н.Ашмарин та ҫырса хӑварнӑ.

Н.Е.Егоров ҫак версие кӑларса тӑратсан нумайӑшӗ распуй! кӑшкӑрма пуҫланӑ. (Вӑл шутра, шел пулин те, В.Д.Димитриев та). Мӗншӗн тесен вӗсене "ҫӑва" сӑмах шутсӑр килӗшмен. Чӑваша масарпа ҫыхӑнтарни "аван мар" пек туйӑннӑ. Сисетӗр пуль ӗнтӗ — ку вӑл пӗтӗмпех наука тулашӗнчи япала! Тепӗр енчен, каларӑмӑр ӗнтӗ, авалхи вӑхӑтсенче "ҫӑва" сӑмах, ахӑртнех, масара (кладбище) пӗлтермен пулмалла. Ытах ҫав енне кайсан, "масар" сӑмахӑн та (арабизм) малтан урӑх пӗлтерӗш пулнӑ.* Ну "ҫӑва" сӑмах вара ыр-хаярсене асӑнмалли вырӑна (капище**) пӗлтерме пултарнӑ. Ара, паянхи кун та хӑш чухне масар ҫинче ыр-хаярсене асӑнаҫҫӗ мар-и-ха? Ия, ия!

Несӗлсем ҫак ята йышӑнасси XV-XVI ӗмӗрсенче пулса иртнӗ тесе шутламалла. Ислам тӗнне тытакансене "бесермансем" тенӗ. (Арабизм : муслим > муслиман (перс.) > бесерман. Атӑлҫи Пӑлхара Хорезм урлӑ ҫитнӗ ят. Ҫавӑн пекех "басурман" тенисене те аса илӗр). Апла калани вырӑс леттоппиҫӗсенче те тӗл пулать. Нумай тӗслӗх илсе кӑтартма пулать. Ислам тӗнӗнчен уйрӑлнисене е нихҫан та исламҫӑ пулманнисене "ҫӑваҫсем" тенӗ. Илтӗнессе темӗнле антиподсем пек илтӗнеҫҫӗ, анчах та "бесермансем" тата "сӑваҫсем" хушшинче малтан темле шутсӑр пысӑк уйрӑмлӑхсемех пулнӑ тесе шутламалла мар. Аран-аран палӑрнӑ пулмалла ҫав уйрӑмлӑхсем. Калӑпӑр, документсем тӑрӑх, Чепца шывӗ тӑрӑхӗнчисене апла та, капла та чӗннӗ. Юлашкинчен ҫапах та "бесерман" тени ҫиеле тухнах унта. Хӑйсем чӑннипе мӑссӑльман пулман пулсан та. Эпир вӗсене паян удмурт халӑхӗн пӗр пайӗ пек пӗлетпӗр.

Н.И.Егоров шучӗпе, "ҫӑваҫ" сӑмахри малтанхи сасӑ [ч], юлашки [ш] пулса тӑрасси тутар чӗлхин витӗмӗпе пулса иртнӗ. Татах та тӗрӗсрех калас пулсан, ҫакӑ, пирӗн шутпа, тутарсен витӗмӗсӗрех пулма пултарнӑ. Ашмарин нимӗнле "ӗҫлӗ гипотеза" кӑларса таратмасӑрах "ҫӑваҫ" тенине курса-тавҫӑрса илме ӑс ҫитерни те ҫавнах ҫирӗплетет.

Эпир йӗрлесе тухнӑ схемӑна ҫармӑс чӗлхинчи "суас" тата "сӳась" сӑмахсем те пи-и-и-ит аван кӗрсе вырнаҫаҫҫӗ.

Юлашкинчен пурне те АК ҪАК ЯЛ ЯТНЕ ХӐВӐР КУҪӐРПА ХӐВӐР КУРСА ТӖЛӖНМЕ СӖНЕТӖП! http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=303 Ҫӗтӗк Ҫӑваҫ.

Таса пулӑр!

_______________________________________

Статья ҫумне хушса панӑ ӳкерчӗкре — Николай Иванович Егоров профессор, филологи наукисен докторӗ. Шӑпах вӑл ӑсталанӑ та ӗнтӗ "чӑваш" сӑмахӑн эпир кунта илсе кӑтартнӑ этимологийӗн никӗслевӗсене. http://mosentesh2.ucoz.ru/publ/1-1-0-397

*МАЗАР (араб. - место поклонения), у мусульман культовое сооружение над гробницами святых. Современный толковый словарь изд. «Большая Советская Энциклопедия» http://www.classes.ru/all-russian/r ... ncycl-term-15064.htm

**КА́ПИЩЕ, капища, ср. (книжн. устар.).

1. Языческий храм.

2. перен. Место служения чему-нибудь вообще (ритор.). «Из капища наук явился он (поэт Языков из университета) в наш сельский круг.» Пушкин.

Толковый словарь Ушакова. Д.Н. Ушаков. 1935-1940.

http://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/830982