Ваттисен йӑлине пӑхӑнасси паянхи кун темле кивӗ, ниме тӑман, юрӑхсӑр япала шутланать тесен йӑнӑшмастӑп пуль. Паянхи кун пирӗн пурнӑҫра компьютер-смартфон таврашӗпе тивӗҫлӗ шайра усӑ курма пӗлесси хисепленет, модӑпа тан пыни тата ытти те. Пирӗн мӑн асаттесем пире хӑварнӑ йӑласем вара манӑҫа тухаҫҫӗ.

Ваттисен йӑли

Ваттисен йӑли тенӗ чухне пӗр енчен хамӑр авалхи тӗн пирки калама пулать (тепӗр тесен, йӑла-йӗрке унта самай вырӑн йышӑннӑ), тепӗр енчен вӑл йӑласем нимӗнле тӗнпе те ҫыхӑнмаҫҫӗ. Калӑпӑр, хӑнана кайнӑ май (ахаль кӗрсе тухнӑ чухне те!) мӗнле те пулин парне илсе каяссине православи тӗнне, е ислам тӗнне йышӑннӑшӑнах пӑрахмалла-и? Ҫук-ҫке. Тӗнпе ӗненӳ вӑл пӗр япала, ваттисен йӑли — тепӗр япала.

Ваттисен йӑли шутне эп, сӑмахран, хӑнана кайнӑ чухне парнепе кайнине, сӗтел хушшине ларнӑ май чи малтан ватӑ ҫынна сӑмах панине, сӗтел пуҫне чи сумлӑ ҫынна (ҫак вырӑна ачасене лартнине пӗрре мар куратӑп!) лартнине тата ытти ҫавнашкал манӑҫа тухса пыракан йӑлана кӗртетӗп.

Хамӑрӑн чӑваш чӗлхипе кулленхи пурнӑҫра сахалрах та сахалрах усӑ курнишӗн эпир пӑшӑрханатпӑр пулсан, ку тӗлӗшпе кӑшт та пулин ӗҫсем тӑватпӑр пулсан, ваттисен йӑли-йӗрки пирки пушшех те маннӑ теме пулать. Е, тен, йӑнӑшатӑп? Таврари пурнӑҫа сӑнатӑп та хӑнана килекенсем мӗн те пулин илсе пынине сайра хутра тӗл пулатӑп. Пуш алӑпа кам патне те пулин каяссинче ним япӑххине те курмаҫҫӗ. Ют ҫын патне мар-ҫке, пӗлӗш-тӑван патне каяҫҫӗ...

Асӑрхӑр: хӑнана пуш алӑпа кайманни валли нимӗнле чӗлхе ыйтӑвӗ те чармасть. Чӑвашла маннӑ пулин те йӑлине тытса пыма нимех те кансӗрлемест-ҫке. Ку тӗлӗшпе мӗн калама пултаратӑп? Сӑлтавӗ кунта чӑвашла маннинче те пур ӗнтӗ. Чӑвашла манса ҫын тем тесен те хӑйне урӑх халӑх ҫынни пек туйма пуҫлать, тӑван халӑхӑн йӑли-йӗрки те уншӑн ют пулса юлать. Ахальтен мар ӗнтӗ эп ҫуралнӑ тӑрӑхра юнӗпе чӑваш пулин те анчах вырӑсланнӑ ҫынна вырӑс теҫҫӗ.

Пиллени пирки сӑмах

Ку йӑла та манӑҫа тухса пырать. «Пилне кура Тур парать тет», — тенӗ чӑвашсем. Туйсене эп ытлашшиех ҫӳремен пулин те ҫавах та хам пулса курнӑ туйсенче те пил панисем сайтра тӗл пулаҫҫӗ. Паянхи ашшӗ-амӑшӗ пиллеме те пӗлмест тесен йӑнӑш мар пуль. Ҫук, сайра хутра пур ун пеккисем, тӗл пулаҫҫӗ. Анчах ҫапах та халӑхӑн ытларах пайне илес пулсан — маннӑ. Пиллессинчен лайӑхрах паянхи кун вӗсем тост калама пӗлеҫҫӗ. Уйрӑмах кавказри халӑхсенни пек мӗн те пулин ҫавӑрттарса калама пултарсан пухӑннӑ халӑхӗ те ай мухтаҫҫӗ вара ҫав ҫынна. Апла мар-им? Пиллени вара чӑваш халӑхӑн пурнӑҫӗнче самай пысӑк вырӑн йышӑннӑ. Ҫемье ҫавӑрнӑ чухне ҫеҫ мар, ытти йӑла-йӗркере те вӑл час-часах пулнӑ.

«Пилсӗр этемрен телейсӗр пулас та ҫук», — тенӗ пирӗн асаттесем. Апла-тӑк, хӑвӑрӑн ачӑрсемпе мӑнукӑрсене телейлӗ тӑвас тетӗр пулсан смартфонсем мар илсе памалла. Тепӗр тесен смартфон парнеленӗ май та пиллеме пулать. Тен, вара сирӗн ачӑр е мӑнукӑр, унпа выляс вырӑнне мӗнле те пулин тупӑш тума вӗренӗ, хӑйӗн пурнӑҫне шыв юххи пек юхтарса ямӗ.

Тата. Ялти (хулара та ӗнтӗ!) ҫамрӑксене сӑнатӑп та юлашки вӑхӑтра нумайӑшӗ эрехе путнине куратӑп. Чип-чипер ӗҫлесе пурӑннӑскерсемех черкке ӑшне путнине сахал мар сӑнатӑп. Шухӑшлатӑп та, тен, сӑлтавӗ кашни утӑмра эрех-сӑра сутнинче мар, тен, вӗсене ашшӗ-амӑшӗ пиллеменнинче? Лавккари сентресем ҫинче эрехӗ сахал мар пулин те пурте ӗҫке ермен-ҫке... Хуҫалӑхӗсене типтерлӗ тытса пыракансем те пур.

Ваттисен йӑлисем мӗншӗн манӑҫаҫҫӗ-ха?

Пӗр енчен, вӗсем кивӗ, авалхи япала шутланаҫҫӗ. Хулана аталану вырӑнӗ пек, яла авалхи те кивӗ вырӑн пек хакланӑ пек. Паянхи ҫамрӑксемшӗн ваттисен йӑлисем кирлӗ мар. Вӗсемшӗн вӑл модӑран тухнӑ япала. Анчах та ҫапах та пил парассине, ваттисен ытти йӑлине тытса пырассине паянхи хула таврашӗнче те тытса пыма пулать тесе шутлатӑп.

Тепӗр енчен, тен йӑласем манса пырасси ӑслӑлӑх аталанӑвӗпе те ҫыхӑннӑ. Тӗшмӗш теме те пулать-ҫке ҫав йӑласене. Ара, пил пани ӑслӑлӑх енчен мӗнешкел усӑ панине никам та тӗпчемен-ҫке. Ӑслӑлӑх енчен пӑхсан: ачана хуть пил пар, хуть ан пилле — енчен те ӑна тивӗҫлӗ шайра вӗрентсе кӑларас пулсан япӑх мар ҫын пулмалла, обществӑна сахал мар усӑ кӳмелле.

Виҫҫӗмӗшӗнчен, ваттисен йӑли-йӗрки тӳре-шарашӑн кирлех мар. Паянхи пропагандӑна мӗн пӑшӑрхантарать? Традициллӗ ҫемье йӗркине сыхласа хӑварасси. Калӑн, ҫак ыйту ҫав тери ҫивӗчленсе ҫитнӗ… Кашни утӑмра тенӗ пекех арҫынпа арҫын пӗрле пурӑнаҫҫӗ, хӗрпе хӗр ҫемье ҫавӑраҫҫӗ… Тен, хӑйсен хушшинче, саккунсем йышӑнаканнисен йышӗнче, ку ҫивӗч ыйту пулӗ те (ахальтен ҫав териех ҫак ыйту тавра хӗвӗшмеҫҫӗ пуль?), ахаль халӑх хушшинче вара малтанхи пекех хӗрпе каччӑ пӗрлешеҫҫӗ, ача-пӑча ӳстереҫҫӗ. Анчах ҫак ыйту тавра пӑшӑрханасси те паянхи пропагандӑшӑн пӗчӗк вырӑн йышӑнать. Ытларах халӑха паян пыракан ятарлӑ операцие ырлаттарас енӗпе ӗҫлени курӑнать. Вӑл енӗпе укҫа тӑкаклаҫҫӗ. Тӗрлӗ Z латтин саспаллисене ҫакса-вырнаҫтарас вырӑнне, калӑпӑр, ваттисен йӑлисене пропагандӑланӑ пулсан, ман шутпа усси самай ытларах пулӗччӗ.

Мӗнле тата камӑн упрамалла?

Мӗн ӗлӗкрен чӑваш халӑхӗ тӳре-шара хӗснине пӑхмасӑр аталаннӑ. Тӗслӗх пек илсе кӑтартнӑ йӑласене тӳре-шара пурнӑҫа кӗртмен вӗт? Вӗсем сӗм ӗлӗк йӗркеленнӗ, авалтан сыхланса пынӑ. Калӑпӑр, хӑнана кайнӑ май парне илсе каймалла тесе пӗр-пӗр патша хушу кӑларнӑ пулсан ун пирки хальхи вӑхӑтра сӑмах та пулмӗччӗ. Хушакан япалана халӑх ҫав тери пурнӑҫлама юратмасть-ҫке. Тӳре-шаран халӑха темле май та ирӗксӗрлес, хӑйне пӑхӑнтарас килет пулин те, халӑхӗ ҫав-ҫавах ирӗклӗх енне туртӑнать.

Ҫавна май, ваттисен йӑлине упраса хӑварасси — ку тӗлӗшпе халӑх хӑй кӑна тӑрӑшайрать. Хӑйӗн ҫине ҫеҫ шанма пултарать. Ҫапла пулмалла та.

Паянхи пурнӑҫ йӗркин тӳнтерлӗхӗнче кирлине, пахине упрас вырӑнне ниме тӑман япалана сыхласа хӑварма тӑрӑшни, ҫивӗчех мар ыйтӑва тем тери тимлӗх уйӑрни палӑрать пулин те пирӗн ҫавах тӳнтерле мар, тӗрӗс пурӑнма тӑрӑшмалла. Ҫавна май пурне те йӑнӑш ҫулпа мар, тӳр ҫулпа утма сунатӑп! Ҫапла пултӑрччӗ!