Малтан калани

Ку статьяна ҫырас шухӑш ӗнер Тимӗр Акташӑн статйине вырнаҫтарнӑ хыҫҫӑн ҫуралчӗ. Леш, хайхи, 32 ҫул каялла пулса иртнӗ ГКЧП пирки хатӗрленӗскере вырнаҫтарнӑ хыҫҫӑн. Кӑсӑклӑ пулса кайрӗ: ҫак кун пирки ҫурлан 19-мӗшӗнче кашни ҫулах вӑл ҫырнӑ-и? Шырарӑм та — 2015 ҫултанпа кашни ҫул тенӗ пекех ҫырать иккен. Ун чухне самай анлӑ статья вӑл хатӗрленӗ пулнӑ. 2016-мӗшӗнче те ҫырнӑ. Вӑл юрӗ-ха — ун чухне 25 ҫулхи юбилейӗ пулнӑ-ҫке. Кайран виҫӗ ҫул ГКЧП пирки сӑмах ҫук. 2020 ҫулта Беларуҫра пӑлхавсем пуҫланнӑччӗ. Вӗсем шӑп та лӑп ҫак вӑхӑта лекнӗччӗ те Тимӗр Акташ белоруссене тӗрев пама статья хатӗрленӗччӗ. Статйинче вара ҫав-ҫавах ГКЧП пирки асӑнса хӑварнӑ. 2021 ҫулта, ГКЧП пулӑмӗ хыҫҫӑн 30 ҫул иртнӗ хыҫҫӑн, паллах, Тимӗр Акташ статья хатӗрлемесӗр пултарайман. Вӑл та пӗчӗкех мар. 2022-мӗш ҫулта та ҫурлан 19-мӗшӗнче Акташӑн статйи пур. Ҫапла май 2017–2019 ҫулсемсӗр пуҫне Акташран кашни ҫул ГКЧП пирки статья кӗтме тиврӗ.

Сӑмахӑм ман, паллах, Тимӗр Акташ кашни ҫул ГКЧП пирки ҫырни ҫинчен мар. Кама мӗн кӑсӑклантарать вӗт. Виталий Станьяла, калӑпӑр, таврари ялсен историйӗ, вӗсен ҫыннисем тата ытти те. Вӑл час-часах ҫав тематикӑна ҫутатать. Елена Енькка, ав, Иван Яковлевӑн кун-ҫулне тӗпчет. Тимӗр Акташшӑн вара ҫав кунсем унӑн пурнӑҫӗнче самай тарӑн йӗр хӑварнӑ пулас та вӑл ГКЧП пирки кашни ҫул ҫырать. Уйрӑмах хӑй те хутшӑнни те кунта витӗм кӳрет ӗнтӗ. Ҫавах та кашни ҫул ҫырни мана ҫак пулӑма темле хӑйне евӗр уявланӑ пек туйӑнать. Ҫав иртнӗ вӑхӑтшӑн тунсӑхлани мана курӑнать. Вӑт ҫав тунсӑх пирки ҫак статьяна хатӗрлетӗп те.

Иртнишӗн тунсӑхлани

Истори вӑл тем тесен те иртнӗ пулӑм. Вӗсем вара, ман шутпа, истори кӗнекинче упранмалла. Кашни ҫул тенӗ пекех иртнӗ пулӑма сунтӑхран кӑларса ялав пек ҫӗклесе ҫӳремелле мар. Ку ГКЧП-на кӑна пырса тивмест. Паянхи пурнӑҫра иртнине асӑнса уявлани час-часах тӗл пулма пуҫларӗ. Пӗр пулӑма, ав, кашни ҫул анлӑн уявлатпӑр. Ҫӗнӗ ҫул уявӗ пулмасан вӑл ҫӗршывра чӑн та чи пӗлтерӗшлӗ уяв пулса тӑнӑ пулӗччӗ. Хӑш уяв пирки сӑмах пынине каламасӑрах пӗлетӗр ӗнтӗ, асӑнмастӑп. Паллах, вӑл вӑхӑтра пирӗн асаттесем пысӑк ӗҫ тунӑ. Мухтамалла! Анчах… ҫав шаях ҫитермелле-ши?

Тепӗр тесен, мӗншӗн ҫав уяв хальхи вӑхӑтра ҫав тери пысӑк шая ҫитрӗ-ха? Сӑлтавӗ пӗрре — иртнишӗн тунсӑхлани. Паянхи кун унашкал ҫитӗнӳсем ҫукран иртнишӗн ҫеҫ тунсӑхлама тивнӗрен.

Юлашки вӑхӑтра тата халӑх СССР-шӑн питех те тунсӑхланине сӑнама пулать. Ютубри видеосене пӑхатӑн та халӑхӑн пӗр 70-80% тунсӑхлани куҫа курӑнать. Ман ҫултисемпе аслӑраххисем кӑна мар, ҫамрӑккисем те «вӑт, пултарнӑ-ҫке хӑй вӑхӑтӗнче» теме юратаҫҫӗ. Эпӗ юрӗ, кӑшт та пулин СССР-та пурӑнса курнӑ. Ҫамрӑксене мӗн илӗртет-ха? Вӗсен пуҫӗнче историре кӑна юлнӑ патшалӑх темле «асамлӑ ҫӗршыв» пек туйӑнать ӗнтӗ. Юмахри сарӑ кун ҫӗршывӗ пек. Пурӑнса курман, анчах ҫав вӑхӑта темшӗн лекесшӗн... Кӗнекере ҫырни яланах аван пек курӑнать ӗнтӗ. Анчах чӑнлӑха лексен — пач урӑхла.

Пӗлсех тӑратӑп, ҫав ҫамрӑксем СССР-та пӗр кун пурӑнсанах тепӗр кунхине каялла тавӑрма ыйтӗҫ. Эпӗ шкула ҫӳренӗ вӑхӑтсемпе Лапсар ялӗн паянхи кунне танлаштарсан: паян кашни урамра асфальт ҫул сарнӑ, ун чухне вара пыльчӑк ҫӑраттӑмӑр. Хӗлле ялсем хушшинчи ҫулсене хальхи пек тасатмастчӗҫ… Халь ҫил-тӑман хыҫҫӑн ҫул пӗр кун тасалмасӑр вырттӑр-ха — халӑх тӳрех ял территорийӗн пуҫлӑхӗ патне шӑнкӑравлать! Мӗн калас та, вӑл вӑхӑтра юнашар яла ҫитес тесен уй урлӑ ҫуран утма тиветчӗ — кашни килте машшин пулман-ҫке. Шыв патне те кӗвентепе утаттӑмӑр. Халӗ вара — ниҫта та тухмалла мар, шывне кашни киле кӗртнӗ. Газ пирки те ҫырма пулатччӗ пулӗ, анчах... чӑн та пирӗн яла газ совет саманинчех кӗртрӗҫ. Эпӗ шкула кайнӑ ҫулхине. Анчах республикӑри чылай ялсенче ҫакӑ СССР арканнӑ хыҫҫӑн пулса иртрӗ.

Иртнине кӗнекере хӑвармалла

«Иртнӗ кунӑн ӑшши ҫук» тенӗ ваттисем. Паянхи кунпа пурӑнма вӗренмелле пирӗн. Иртнӗ куншӑн халӑхра тунсӑх пур пулсан — ку йӗркеллӗ япала мар.

Ачалӑх кунӗсемшӗн кам тунсӑхлать? Хӑйӗн пурнӑҫне тивӗҫлӗ пурӑнса ирттермен ҫын кӑна. Астӑватӑр-и, Аркадий Гайдарӑн «Вӗри чул» ятлӑ юмах пурччӗ. Питӗ тарӑн философиллӗ юмах. Старик мӗншӗн чула ватмарӗ-ха? Пурнӑҫра йывӑрлӑхсем пулмаллишӗн мар, вӑл хӑйӗн пурнӑҫне тивӗҫлӗ ирттернишӗн. Иртнишӗн тунсӑх ҫуккине кура.

Халӑх иртнӗ куншӑн тунсӑхлать пулсан — ку ертӳҫӗсене шухӑша ямалла ӗнтӗ. Апла-тӑк вӗсем тивӗҫлӗ ӗҫлеймеҫҫӗ. Иртнишӗн тунсӑхлани пӗр ҫакна кӑна кӑтартса парать. Халӑхӑн малашлӑхӗ ҫутӑ пулсан, ҫитӗнӳсем паянхи кун пур пулсан — иртнишӗн вӑл тунсӑхламасть, ҫук ун валли ун вӑхӑчӗ. Кӗнекене ҫырса хурать те асра тытать. Хӑй вара малалла тепӗр ҫитӗнӳсем тума васкать.

Шел те, паянхи ертӳҫӗсем пире ытларах та ытларах иртнӗ кунсемшӗн тунсӑхлаттарасшӑн.

Пӗтӗмлетӳ

Паллах, ҫак шухӑша ҫутатакан статья манӑн пӗрремӗш мар. Иртнӗ ҫулталӑк вӗҫӗнче хатӗрленӗ «Иртнӗ кунӑн ҫуттипе хӑҫанччен йӑпанӑпӑр-ши?» статьян тӗп шухӑшӗ те ҫывӑх. Унта авалхи йӑласем пире паянхи кун еплерех чӑрмав кӳни пирки ҫырнӑччӗ. Малашлӑха туртӑнас вырӑнне киввипе йӑпанни пирки…

Ҫавна май манӑн пысӑк ӗмӗт пур — хӑҫан та пулин республикӑра «Чӑван Ен пуласлӑхӗ» музей уҫӑласси. Унта кашни чӑваш хӑйӗн пулас пурнӑҫне курма пултартӑрччӗ! Мӗнле техника вӑл ӑсталаса кӑларма пултарнине, унӑн пурнӑҫӗ мӗн тери аванланассине…

Паянхи куна пӑхсан вара йӗри-тавра таврапӗлӳ музейӗсем кӑна хатӗрлетпӗр.

Аҫтахар Плотников

20.08.2023

P.S. Пуласлӑх музейӗсем тӗнчере пуррипе ҫукки хама та кӑсӑклӑ пулса кайрӗ. Шырарӑм та — пур, иккен. Арапсен пӗрлешӳллӗ эмиратӗнчи Дубайра ӑна пӗлтӗр уҫнӑ тет. Наукӑра вӗсем чи малтисен ретӗнче мар пулин те вӗсен пуҫне те манашкал шухӑш пырса кӗнӗ! Маттурсем!

P.S.2 Берлинта та унашкалли пур тет. 2019 ҫулхи авӑнӑн 5-мӗшӗнче уҫӑлнӑ. «Futurium» ятлӑ.

P.S.3 Рио-де-Жанейрӑра та вырӑнтисемпе хула хӑнисем ҫавнашкал музейпа паллашма пултараҫҫӗ. Вӗсенне 2016 ҫулта уҫнӑ, вӑл «Ыранхи кун музейӗ» ятлӑ. Ун чухне унта олимп вӑйӗсем иртнӗ… Ҫав вӑйӑсем пуҫланас умӗн ӑна уҫнӑ та.