Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр. Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Чӑвашсем миҫе таран шутлама пӗлнӗ? Ҫӗр таран-и, пин таран-и? Ҫӗр пине пӗлтерекен сӑмах пулнӑ-ши авалхи чӑвашсен?.. Авалхи халӑх сӑмахлӑхне тӗпчесен, ҫӗр пине пӗлтерекен сӑмах та пулни курӑнать, вӑл — лах. Лах ҫын — ҫӗр пин ҫын. Лахтан — ҫӗр пин артан тӑракан ҫар.
Малалла...
Сӑмахсем, этем пекех, ватӑлсах пыраҫҫӗ-ши?.. Эпир ар пирки ҫырнӑччӗ, ар, ер — арҫынлӑх кирлӗ чухне арҫын пулма пултаракан ҫын, тен, ӗлӗк-авал ҫарҫынни тени те пулма пултарнӑ. Нукер — пӗр-пӗр ханӑн, патшан е ҫарпуҫӗн шанчӑклӑ арӗ (ерӗ). Кӗрнекер — кӗрнукер, урӑхла каласан, кӗрӳ сыхлавҫи; туй вӑхӑтӗнче авланакан каччӑна пӑхса, упраса тӑраканни.
Авалхи вырӑс материалӗсене вуланӑ чухне час-часах «даруга» сӑмах курма пулать. Каярахпа ҫакӑ «дорога» сӑмаха куҫни паллӑ. Даруга — хӑйне евӗрлӗ область, халӑх пурӑнакан ен тенине пӗлтерет. Калӑпӑр, Е. Пугачев вӑхӑтӗнче Пушкӑрт ҫӗршывӗ тӑватӑ «даругӑна» пайланни паллӑ.
Тӗрлӗ ҫӗрте тӗрлӗ калаҫҫӗ, кам мӗнле ҫырас тет — ҫапла ҫырать: чӳрече те, кантӑк та; вырӑсла ҫак сӑмах — окно. Хӑшӗ тӗрӗсрех-ши? Xӑшӗ мӗне пӗлтерет-ши?
Ӗлӗк-авал, кӗленче таврашӗ ҫукрах чухне, чӑвашсем хайсен пӳрчӗсене ҫутӑ кӗтӗр тесе, касса тунӑ вырӑна вӑкӑр хӑмпи карнӑ.
Кашни ҫӗршывӑн хӑйӗн пӗр сӑмахлӑ ячӗ пур: Франци, Итали, Бельги, Раҫҫей, Украина... Кашни ҫӗршыв ятне унта пурнакан халӑх хӑй чӗлхинчи чи хитре сӑмахпа калать, вӑл чылай чухне ытти халӑхсем калакан сӑмахран уйрӑлса та тӑма пултарать Эрменсем хӑйсен ҫӗршывне — Айастан, ытти халӑхсем Армени теҫҫӗ.
Ӑрӑмҫӑ — ӑрӑм тума, вӗрме-сурма, сиплеме-сыватма, тепӗр чухне усал ӗҫшӗн сиен тума та пултаракан ҫын, вырӑсла ӑна чылай чухне «колдун» сӑмахпа куҫараҫҫӗ. Ӑрӑмҫӑ сӑмах ӑҫтан пулса кайнӑ-ши?
Авалхи чӑвашсем хӑйсен тӗнӗпе пурӑннӑ. Вӗсен тӗнӗ чылай енчен чи авалхи чаплӑ та аслӑ тӗнсенчен пӗринпе, Заратуштрана (Зорастра) пуҫҫапса пурӑнакансен тӗнӗпе, ӑна урӑхла вута пуҫҫапакансен е арсен тӗнӗ, теҫҫӗ.
Туркменсем, узбексем тата Вӑтам Азири ытти халӑхсем вӗҫӗ-хӗррисӗр хӑйӑрлӑ пуш-хирти хытса ларнӑ тикӗс вырӑна такыр теҫҫӗ. Чӑваш чӗлхинче те «такӑр» сӑмах пур. «Акар ҫулӗ тап-такӑр, уйӑх ҫути ҫап-ҫутӑ», — ҫырать пирен аслӑ поэтӑмӑр К. Иванов-Пӑртта хӑйен «Тимӗр тылӑ» юмахӗнче.
Арӑслан — вырӑсла калас пулсан — лев, куна эпир пурте пӗлетпӗр.
«Услан-кайӑк шыв ӗҫет» тенӗ сӑмах ҫаврӑнӑшӗ пур. Мӗне пӗлтерет-ха ҫакӑ?
Иртнӗ хайлавра эпир кӑш е кӑшша, кӗшӗк, кайӑк пӗлтерӗшӗсем пирки ҫыртӑмӑр. Анчах «тискер кайӑк» (зверь) ӗлӗк мӗнлерех сӑмахпа упраннине каламарӑмӑр.
Эпир халӗ тӳпере вӗҫсе ҫӳрекен чӗрӗ чунсене кайӑк, тетпӗр; тепӗр чухне, вӗсем йышлине палӑртса, вӗсене пӗрлештерсе, кайӑк-кӗшӗк тесе те калатпӑр. Ҫӗр ҫинче чупса ҫӳрекен, чӗрӗ какайпа тӑранса пурӑнакансене тискер кайӑк, тетпӗр.
Ҫав хушӑрах пӗр-пӗр кайӑка (кайӑк-кӗшӗке) хӑратас, хуса ярас тенӗ чухне «Кӑш!
Миҫе Шупашкар ҫӗр ҫинче?
Шупашкар хули. Ӑна пурте пӗлетпӗр ӗнтӗ. Тутар республикинче те икӗ Шупашкар пур: Вырӑс Шупашкар ялӗ тата Чӑваш Шупашкар ялӗ. Чӑваш Шупашкар ялӗнче пирӗн паллӑ янташ, чӑвашсен малтанхи педагогӗсенчен пӗри, пултаруллӑ этнограф-тӗпчевҫи Никифор Охотников ҫуралса ӳснӗ.
Шупашкарта ҫывӑх вӑхӑтра (23.12.2024 03:00) тӗтреллӗ ҫанталӑк, атмосфера пусӑмӗ 753 - 755 мм, -1 - 1 градус сивӗ пулӗ, ҫил 1-3 м/ҫ хӑвӑртлӑхпа кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫ енчен вӗрӗ.
+0.3 °C
