Электронлă вулавăш

Çамрăк ученăй кăмăлĕ паян сасартăк палăрмаллах улшăннине унăн шыври тусĕсем те сиерĕç. Дельфинсенчен чи аслине Виталипе пĕрле ĕçлекен лаборантсем пĕр-пĕринпе килĕшсех Гермес тесе чĕнеççĕ. Гермес биофилолога ыйту пама хатĕрленсе çăварне уçнăччĕ кăна, ученăй калаçу аппаратне хупса хучĕ те шыври тусĕсен эрнелĕх программине тĕрĕслеме тытăнчĕ.

Гермес çакна курсан çăварне хупса çурăм çине çаврăнса выртрĕ, кăшт тăхтасан вара ученăй хăй пурăнакан пĕчĕкрех шурă çурт еннелле утнине сăнама пуçларĕ...

Синичкин тĕп хулана кăвак шуçăмпа вĕçсе çитрĕ. Мускавра чарăнса тăрас темерĕ вăл, çавăнпа çав кунах Шупашкара самолетпа çитрĕ. Етĕрне еннелле каякан автобус çине ларса мăн çул ик енĕпе чӳхенсе выртакан ыраш уйĕсене пăхса пычĕ. Сăр кĕперĕ патне çитес умĕн шофера автобуса вăрманта чартарчĕ те пĕр аллипе пĕчĕк çеç чăматанне, тепринпе шупка пĕлĕт тĕслĕ костюм пиншакне хывса йăтса сулахай енчи хурăнлăхалла ансăр сукмакпа пăрăнса кĕчĕ.

Эксузьянпа тĕл пулса калаçнăранпа та лăпланайман çамрăк ученăй тăван тавралăха курсан тата хытăрах пăлханса кайрĕ. Йĕри-тавра ачаранпа пĕлнĕ кайăксем чĕвĕлтетеççĕ, хурăнлăх леш енче куккук та ĕлĕкхилле авăтать. Умри уçланкăри сарă чечексем çинче пыл хурчĕсем сĕрлеççĕ. Ума самантрах ачалăхра çак вырăнсене çырла татма çӳренисем, кăнтăр вăхăтĕнче сăрт çамкинчен анса тӳрех Сăр шывне чăмнисем, вăрманта ĕнесем пăхнă чух сарă пуçлă хурăн пуç çĕленсемпе хĕр ачасене хăратнисем тухса тăчĕç. Эй, ĕмĕтленнĕ-ши ĕнтĕ Виталий ялти пуçламăш шкулта вĕреннĕ вăхăтра хăй хăçан та пулин биофилолог пуласса? Çук, дельфинсем епле чĕр чунсем иккенне те чухласах кайман вăл ун чухне. Çитĕнсе çитсен шоферта е комбайнерта ĕçлеме шухăшлатчĕ. Ак халĕ вăл тăван яла Хура тинĕс хĕрринчи дельфинсен пансионатĕнчен таврăнать. Чăн та, тĕлĕнмелле иккен вăл пурнăç тени: мĕн тĕрлĕ улшăну пулса иртмест пулĕ çынсемпеле. Çапах та çак самантра чи тĕлĕнмелли çамрăк ученăйшăн... Хура тинĕсре тупнă çĕрĕ пулчĕ. Уçланкă урлă каçса мăн юман патне çитсен Виталий чăматанне сулхăна лартрĕ, пиншакне шĕшкĕ тураттинчен уртăнтарчĕ, вара кĕсйинчен (çула тухнăранпа миçемĕш хут ĕнтĕ) пленкăпа чĕркенĕ çĕрĕ туртса кăларчĕ. Унтан вăл юманăн аялаллах усăнса аннă турат вĕçĕнчи пĕр çулçи çинчен мăйăр татса илчĕ, ун ăшĕнчен пӳрнипе пусса кăларнă хăмăр шĕвеке çĕрĕ çине тумлатрĕ. Çакăн хыççăн ылтăн çĕрĕ тата хытăрах çиçсе ялкăша пуçларĕ.

Виталий пĕркеленчĕк пит-куçлă ватă асламăшĕн сăн-сăпатне аса илчĕ. Епле-ши унăн сывлăхă? Кăнтăра хут янăранпа лайăхланнă-ши е малтанхинчен те йывăрланнă-ши? Виталий виçĕ кун каяллах яла телеграмма çаптарнăччĕ, ахăртнех, ăна кĕтсе те ывăнчĕç пулĕ. Вăл çĕрре кĕсйине пленкăпа чĕркесе чикрĕ, япалисене йăпăр-япăр пуçтарчĕ те кăшт çеç палăракан сукмакпа çуралнă ял еннелле тӳрĕрен васкаса утрĕ. Çамрăк ученăй урăх ниçта та чарăнса тăмарĕ, автобус çинчен анса юлнăранпа пĕр сехет иртеспе яла çитрĕ те хăйсен килне анкарти хыçĕпе кĕчĕ.

Инкĕшĕ шăпах пахчара утă çулатчĕ.

— Ай, Виталий çитрĕ-çке! — терĕ вăл хĕпĕртӳллĕн, çавине улмуççи айне тăратса алă пырса тытрĕ. — Халь кăна Сатлуйĕнчен колхозăнне çулса кĕтĕмĕр те...

«Хуйхă-мĕнĕ палăрсах каймасть, мамак вăй илнĕ пулас-ха», — çăмăллăн шухăшласа илчĕ хăй ăшĕнче Синичкин инкĕшĕпе юнашар кил картинелле утнă май. Çапах та ыйтмасăр чăтаймаре:

— Мамак сывлăхĕ еплерех?

— Халь чиперех, — терĕ инкĕшĕ. — Эрне каялла вара япăхлансах çитнĕччĕ, сана курса юласси çинчен çеç ĕмĕтленетчĕ. Хăв пĕлетĕн, çитмĕл çичче кайрĕ вĕт кăçал...

— Мĕн пулчĕ?

— Сывлăш пӳлĕннипе аптăрарĕ. Юрать, председатель пĕлнĕ те хăех хулари больницăна кĕрсе тухнă. Тĕп врачĕ хăй машинăпа персе çитрĕ. Сйплерĕç. Сана халь кашни кун кĕтетпĕр, колхоз шоферĕсем автовокзала пырсах тăраççĕ...

— Эпĕ Васанар сăрчĕ тĕлĕнче анса юлтăм. Сар чечеклĕ уçланкă урлă каçас килчĕ, — терĕ Виталий.

— Ай, анне хĕпĕртет те ĕнтĕ!

Асламăшĕ, чăнах та, питĕ савăнчĕ. Лаçра сĕт яшки пĕçерекенскер тĕреклĕ хул-çурăмлă мăнукне курсан аллинчи çăпалине те ниçта хума аптăрарĕ, вара çаплипех Виталин сарлака кăкăрĕ çине пуçне хурса йĕрсе ячĕ.

— Ах, Виталий, тăлăх ӳссех мĕнле çын пултăн! Аçупа аннӳ сывă пулсан епле мухтаннă пулĕччĕç санпа...

Пахча витĕр кĕнĕ пулин те яла чаплă ученăй килни çинчен хыпар питĕ час сарăлчĕ. Асламăшне лăплантарнă хыççăн хăнана инкĕшĕ нӳхрепрен кăпăклă сăра ăсса тыттарнăччĕ çеç, кӳршĕсем çитсе кĕчĕç. Унтан Виталие шкулта чĕлхепе литература вĕрентнĕ учительсем — Николай Егоровичпа Пелагея Максимовна — пычĕç. Каçалапа колхоз председателĕ, йăваш кăмăллă Алексей Смирнов, кĕрсе тухрĕ. Пурте дельфинсемпе интересленчĕç, çав чĕр чунсен чĕлхине ăнланма пултарнишĕн тĕлĕнчĕç, вĕсемпе епле калаçни çинчен ыйта-ыйта пĕлчĕç.

Хăнасем çур çĕр çитеспе тин саланчĕç.

— Кин, Виталие эс тулти чăланта вырăн сарса паран пуль, — терĕ асламăшĕ. — Вăл уçă сывлăша юратаканччĕ.

Çул çинче самаях ĕшенни тин палăрса çитрĕ пулин те Виталий канма шутламарĕ.

— Мамак, — чĕнчĕ вăл тĕпелте чашăк-тирĕк тирпейлекен асламăшне ăшшăн, — килсе лар-ха эс сĕтел хушшине. Санран ман пĕр сăмах ыйтса пĕлмелли пур.

— Мĕскер-ши?

— Мамак, астумастăн-и эс манăн аттен ылтăн çĕрĕ пулнине?

— Ма апла ыйтан, мăнукăм? — тăруках хумханма пуçланипе чĕтренсе тухрĕ ват çын сасси.

— Эс тем ан шутла, мамак. Ку вăл мана питĕ кирлĕ, — лăплантарчĕ Виталий.

Анчах лешĕ, мăнукĕн сăмахĕсене илтсен тата хытăрах пăлханса кайрĕ. Виталий асламăшне эрмен çыннипе, Эксузьянпа, тĕл пулни, çак эрмен çыннине ашшĕ Синичкин механик çинчен мĕн пĕлтерсе хăварни çинчен тĕпĕ-йĕрĕпех каласа пачĕ.

— Аçу нихçан та чĕлĕм туртман. Çавăнпа ку япала çинчен сана нимĕн те калама пултараймастăп, — терĕ те карчăк кĕмĕл портсигара хăй умĕнчен мăнукĕ çывăхнерех тĕксе куçарчĕ.

Тепĕр самантран вăл чĕтрекен пӳрнисемпе портсигар ăшĕнче тупнă çĕрре тытрĕ, кинне арчаран пысăкрах лампочка кăларттарса çактарчĕ, мăнукне сĕтел сунтăхĕнчен куçлăх илтерчĕ. Асламăшĕ пĕчĕк çĕрре куçĕ умнех тытса епле çавăра-çавăра сăнанине Виталипе инкĕшĕ тинкерсе пăхрĕç, мĕн каласса чăтайми кĕтрĕç. Анчах лешĕ сăмах хушас вырăнне куççулĕпех йĕрсе ячĕ.

— Мĕн эсĕ, мамак?

— Астурăм, Виталий... Ах, ытла та чун хурланать-çке иртнисем аса килсен... Вăрçă тухнă çул аннӳн çуралнă кунне паллă тунăччĕ. Çавăн чухне аçу ăна ылтăн çĕрĕ илсе панăччĕ. Ара, ăçтан манăн ун пеккине? «Вера, — терĕ аçу, — сана качча илнĕ чух эпĕ çĕрĕ илсе параймарăм, çавăнпа йышăнсам паян иксĕмĕрĕн мăшăрлану çĕррине», — терĕ. Ийя, астăватăп, кин ун чух аçуна çавнашкал хаклă япала туяннăшăн вăрçса та илчĕ кăшт, анчах хăй çав-çавах савăнчĕ...

Виталий асламăшĕ каласа панинчен лайăх пĕлет: унăн ашшĕ çар училищинчен отпуска килсен авланнă, ялта усравра ӳснĕ тăлăх хĕре качча илнĕ. Унччен вĕсем шкулта та иккĕшĕ пĕрлех вĕреннĕ-мĕн. Ашшĕ Тинĕс Çар офицерне вĕренме кайсан амăшĕ педтехникума кĕнĕ. Паллă ĕнтĕ, шăв-шавлă туй ирттерме майĕ те пулман вĕсен. Анчах...

— Мамак, çĕррине вара анне тăхăнса çӳресе-и?

— Ийя. Куратăн-çке, ку — хĕрарăм çĕрри. Аçун кача пӳрнине çеç юратчĕ вăл.

— Вара?

— Çав çулхине эпир пурте аçупа пĕрле Одессăра пурăнаттăмăр. Вăрçă пуçланнă хыççăн вăл пире яла ăсатса яни çинчен темиçе те каласа панă сана эп. Анчах пĕрре те çĕрĕ çинчен асăнман. Ку вокзалта пулчĕ. Уйрăлас умĕн аннӳ ăна çак çĕрре хывса тыттарчĕ. Ялан асăнмалăх, хăрушлăхсенчен çăлăнса пымалăх тесе эппин. Аçу çĕрре илесшĕн те марччĕ-ха, анчах Мускавалла каякан поезд тапранса та кайрĕ...

Виталий асламăшĕпе юнашар ларнă, амăшĕн арки çинче çичĕ уйăхри Вери ятлă йăмăкĕ пулнă.

Поезд çинче мĕн пулса иртнине Виталий хăй астумасть — ара, вăл ун чух виççе кайнă ача çеç пулнă-çке. Асламăшĕ каланă тăрăх, эшелона çул çинче нимĕç самолечĕсем темиçе хутчен те тапăннă. Вĕсем Одессăран инçех те каяйман, чугун çула бомбăсем аркатса пăрахнипе пĕр станцире темиçе сехетлĕх чарăнса тăнă. Кăнтăрлахи шăрăхра вакунсенче чăтма çук пăчă пулнă, çавăнпа пĕчĕк ачасем ĕçме шыв ыйтса макăрнă. Станцири водокачка сиенленнĕ пирки хĕрарăмсен шыв шыраса çывăхри урамсене чупма тивнĕ. Виталий амăшĕ те ывăлне асламăшĕпе хăварса çулсем çинче тăракан эшелонсен вакунĕсем айĕпех станци çывăхĕнчи шыв колонки патне васканă. Хытах çухăрса йĕме пуçланă пĕчĕк Верине те вăл хăйпе пĕрлех илнĕ.

Сасартăк станци çийĕн нимĕç самолечĕсем çăханла вирхĕнсе вĕçме тытăннă. Çывăхрах тахăшин çуртне çулăм тивсе илнĕ, вокзал енчен çӳлелле çăра тĕтĕм йăсăрланса хăпарнă. Самолетсем пулеметсенчен çур сехете яхăн персе çӳренĕ хыççăн тин хĕвел анăçнелле вĕçсе кайнă.

Çав самантра эшелон патне çӳçне-пуçне салатса янă хĕрарăм чупса çитнĕ те:

— Ай, пĕтрĕмĕр, мĕн чухлĕ хĕрарăма вĕлерчĕç мур илесшĕсем! — тесе кăшкăрса янă.

Виталий асламăшĕ вакунра чăтса ларайман, мăнукне çула тухсан паллашнă карчăка тыттарнă та çатăртатса çунакан вакунсем çывăхĕнче хускалмасăр выртакан çынсене пăха-пăха пĕчĕк тăкăрлăка чупса çитнĕ. Анчах кинĕ кунта та курăнман. Халĕ ĕнтĕ ăçта çитсе шырам-ши тесе асламăшĕ каялла çаврăнма тăнă çеç, çав хушăра вăл тăкăрлăкра шыв колонки пуррине асăрханă.

Колонкăпа юнашар пĕр хускалмасăр выртакан кинне курсан ура вăйĕ пĕтсе килнипе вăл тӳрех ун çумне тĕшĕрĕлсе аннă. Кинĕн хитре шурă çамки чĕп-чĕр юн айне пулнă, нимĕç пули пуçран тивнипе вăл колонка патĕнчен аяккалла та пăрăнайман-мĕн. Ун çывăхĕнче куçне хупса выртакан тепĕр майри вара Сергейпе пĕрле службăра тăракан çамрăк офицер арăмĕ пулнă. Анчах пĕчĕк Вери ниçта та курăнман.

Кинĕ çавнашкал сарăмсăр вилнипе тата пĕчĕк Верине çунакан станцире тупас шанчăк пĕтнипе чунĕ кӳтсе çитнĕ асламăшĕ икĕ хĕрарăм хушшине пуçне хурсах ĕсĕклесе янă. Пуçне вăл хăйне такам чĕннине илтсен тин çĕкленĕ.

«Асанне, тăрăр ĕнтĕ, час сирĕн поезд тапранса каять», — тенĕ хайхи çемçе сас.

«Атя эппин».

«Эпĕ кунтах пурăнатăп, сире урам вĕçĕнче шырарĕç».

Тăнă асламăшĕ. Вăл çак станцирех тăрса юлсан Виталий мăнукĕ ăçта çитсе тухĕ, ют çынсемпе хутăшса епле хĕн-хур тӳсĕ?..

Нимĕç самолечĕсем станци çине кĕç-вĕç татах вĕçсе килме пултарасса сиссе станци коменданчĕ эшелона часрах çула кăларса яма йышăннă. Асламăшĕ Виталий патне таврăнма ĕлкĕрнĕ-ĕлкĕрменех эшелон хускалса та кайнă. Те асламăшĕ çакăн çинчен пĕчĕк чухне нумай-нумай каласа кăтартнăран Виталие халĕ те асламăшĕ вакунра хăйне ыталаса илсе макăрнине астунăн туйăнать.

Асламăшĕ сасартăк татах тем аса илсе çĕрре мăнукĕ еннелле тăсрĕ.

— Ме-ха, тыт — шал енчен ним йĕрĕ те çук-и?

— Мĕн-мĕн? — ăнланаймарĕ Виталий.

— Витĕрех курмастăп тетĕп-çке. Аçу çĕррĕн шал енне хăçан мăшăрланнине çырса хунăччĕ. Кинпе питĕ килĕштеретчĕç те, ĕмĕрлĕх пултăр тенĕ ĕнтĕ. Хĕр ачине те çавăнпах амăшĕн ятне хуртарнăччĕ.

— Астăватăп, вĕсем тырă вырма тухас умĕн пĕрлешнĕччĕ, — терĕ Виталий инкĕшĕ. — Июнь вĕçĕнче.

— Ийя, эс çураличчен икĕ çул маларах, — хушcа хучĕ асламăшĕ.

— Апла тăк, пин те тăхăр çĕр вăтăр улттăмĕш çулта эппин, — ăнланчĕ Виталий.

— Вăт, вăт...

Унччен биофилолог çĕрĕ ăшне сăнаса пăхма шутламанччĕ те. Вăл халĕ ăна ура çине тăрсах электричество çути патнерех илсе пычĕ. Унăн кашни хусканăвне сăнаса ларакан асламăшĕпе инкĕшĕ тепĕр самантрах Виталий куçĕсем вут пек çуталса илнине, унтан пичĕ пĕр шуралса, пĕр хĕрелсе кайнине курчĕç. Пĕри те тӳрех чĕнмерĕ.

— Ма шăпăртах пултăн? — чи малтан сăмах хушрĕ асламăшĕ. — Çук-им нимĕн те?

— Пур...

— Çырнă-и?

— Аха, пăх-ха эс те, инки...

— Ĕ-мĕ-р-л-ĕ-х-е, — тăсса вуларĕ инкĕшĕ, — ай-уй, числосем те пур-няк... Июнĕн çирĕм çиччĕмĕшĕ, пин те тăхăр çĕр вăтăр улттăмĕш çул...

— Аçунах-иç апла...

— Иккеленмелли пĕтрĕ ĕнтĕ — аттенех...

Пĕчĕк çĕрĕ каллех алăран алла куçа пуçларĕ. Кашниех ăна çĕнĕрен сăнаса пăхрĕ. Асламăшĕн куçĕ умне ывăлĕпе чипер кинĕ тухса тăчĕç, инкĕшĕ вара вăрçăра вилнĕ хăйĕн упăшкине, Виталий пиччĕшне, аса илчĕ... Вăрçăччен çак çĕрре Виталий амăшĕ хĕпĕртӳллĕн тăхăнса çӳренĕ, унтан ашшĕ ăна кăкăрĕ çумĕнче упранă...

Ирчченех çывăраймарĕç вĕсем. Ашшĕн вăрçă çулĕсенче мĕн-мĕн тӳссе ирттерме тивни çинчен темĕн тĕрлĕ те шухăшласа пăхрĕç. Юлашкинчен асламăшĕ çапла каларĕ:

— Аçу çинчен мĕн те пулин илтес шанчăк та пĕтнĕччĕ, акă çĕррине те тытса пăхрăмăр. Телей пулсан Вери йăмăку çинчен те мĕн те пулин пĕлĕпĕр-и, тен?

— Ах, шанчăкĕ сахал-çке, — терĕ инкĕшĕ.

— Çичĕ уйăх хам юратса сиктертĕм, ах, халь тĕл пулса калаçас тăк... — терĕ асламăшĕ хаш сывласа.

— Курăпăр-ха, эсĕ сывлăхна çеç упрама тăрăш, — ăшшăн сĕнчĕ Виталий карчăкăн шăнăрлă аллине ачашласа. — Атте çинчен те нумайрах пĕлĕпĕр ак, тен, йăмăк та тупăнĕ.

— Тем пекехчĕ, мăнукăм, тем пекехчĕ...

 

4

«Вăрçă пĕтнĕ-пĕтменех дельфинсене сăнаса тĕпчеме тытăнатăп, кирлĕ пулсан пĕр-пĕр аслă шкула вĕренме кĕретĕп, анчах çак тĕлĕнмелле чĕр чунсен вăрттăнлăхне пĕлетĕпех...»

Çапла çырнăччĕ ашшĕ Вакăша янă пĕртен-пĕр çырăвĕнче. Ывăлĕ ашшĕн дневникĕсенче те дельфинсем çинчен çырса пынисене тупса вуланăччĕ. Ун ĕмĕтне Виталий халĕ пурнăçларĕ ĕнтĕ. Университетра вăл чи малтан «Дельфинсен вăрттăнлăхĕ» кĕнеке авторĕ, биологи наукисен докторĕ Кайненберг патĕнче вĕренчĕ, каярахпа ăна дельфинсен морфологи институчĕн директорĕ Сарпович хăй патне чĕнсе илчĕ. Сарпович çав вăхăтра шăпах Америка ученăйĕн Джон Хиллăн «Этем тата дельфин» ятлă кĕнекине куçарнăччĕ. Виталий дельфинсем çинчен хамăр çĕршывра тата чикĕ леш енче тухса тăракан наука журналĕсенче мĕн çырнине пĕр сиктермесĕр вуласа пыма тăрăшрĕ. Çурçĕрти пăрлă океан çывăхĕнчи тата Инçет Хĕвел тухăçĕнчи тинĕссенче пурăнакан дельфинсене сăнаса хăех экспедицисем туса ирттерчĕ, акă юлашкинчен Миме тĕпчев институчĕ сĕннипе Хура тинĕс дельфинĕсем патне куçса килчĕ. Ун чухнех наука çыннисем дельфинсен пуç мими питех те кăткăс тата вăл этемĕнни евĕрлĕрех иккенне асăрханăччĕ. Дельфин çулталăкра пĕрре çăвăрлать, амăшĕ çурисене ӳссе çитсен те ыттисенчен лайăхах уйăрса илет, вĕсем шывра яланах пĕрле çӳреме юратаççĕ. Ушкăнăн-ушкăнăн çӳрекен дельфинсем пурте пĕр çемьене кĕреççĕ-мĕн, пĕр-пĕринпе вĕсене тăванлăх туйăмĕ пĕрлештерсе тăрать. Çемье хуçи вара дельфинсен ашшĕ мар, амăшĕ иккен.

Дельфинсем этем чĕлхине те вĕренме пултараççĕ-мĕн, анчах ку вăл питех те йывăр тата вăраха каякан ĕç пулнине Виталий Синичкин тӳрех ăнланчĕ. Çавăнпа вăл урăх çул суйласа илчĕ — дельфинсем калаçнине тĕпчеме, вĕсен калаçу системине ăнланма шут тытрĕ. Хăш-пĕр ученăйсем халь çеç аталанма пуçланă биофилологин пуласлăхĕ пирки вăл часах путланса ларма тивĕç теме пăхрĕç. Анчах çамрăк биофилолог хăй тĕрĕс çул çине тухнине чунĕпе туйса тăчĕ, çавăнпа ăна пирвайхи ăнăçсăрлăхсем шиклентерес вырăнне тата тăрăшарах та нумайрах ĕçлеме хистерĕç. Ассистентсене те вăл дельфинсемпе пĕр чĕлхе тупассине çирĕп ĕненекен, биофилологи наукине чĕререн парăннă çамрăксене суйласа илчĕ, теприсем кăшт куларах пăхнине юриех асăрхаманçи пулчĕ, хăйĕн ушкăнне Синичкин икĕ хастар инженер-конструктора та явăçтарчĕ.

Хăйне евĕрлĕ урăх çул суйласа илесси Синичкинăн çакăнтан пуçланчĕ. Пĕррехинче Хура тинĕсри пансионат площадкинче пĕр дельфинне ăнсăртран тем пулчĕ. Вăл чипер выртнă çĕртех сасартăк питĕ йывăррăн сывла пуçларĕ. Унăн ӳпки этемĕнни пек çăварпа çыхăнман, çăварлăхпа çыхăннă. Çăварлăх тесе ученăйсем дельфин пуçĕ çинчи шăтăка калаççĕ. Акă пĕр кĕтмен çĕртен тинĕс чĕр чунĕн çăварлăхĕ пĕрре уçăлса сарăлма, тепре пĕчĕкленсе пухăнма тытăнчĕ. Дельфин çăварлăхĕн хупăлчи те çук, ăна нимĕн те хӳтĕлемест. Çăварлăха шыв кăштах кĕни дельфиншăн хăрушă мар, мĕншĕн тесен вăл ăна çавăнтах каялла пĕрĕхтерсе кăларать. Шыв нумайрах пулсан вара унăн пĕтĕм ӳпкине тултарса лартма пултарать, ун пек чух вăл этем евĕрлех чыхăнса каять.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн