Электронлă вулавăш

Санюк умĕнче икĕ сăнӳкерчĕкĕ. Пĕрне тытать те вăл чылайччен шухăша кайса ларать. «Ман шăпамçăм, тен, сан аллунта?» — чунтан тĕмсĕлсе ыйтать Санюк ӳкерчĕкри каччăран. Каччи чĕнмест, йăл та кулмасть, çаврака пысăк куçĕсемпе сивĕреххĕн кăна пăхать. Çук, çăмăлттай йĕкĕт мар вăл, Мурсук Петĕрĕ. Шоферта ĕçлет, грузовикпа кĕрлеттерсе çӳрет. Машини унăн яланах юсавлă, таса. Петĕрĕн сăнĕ те пĕр вĕçĕм колхоз правленийĕ умĕнчи Хисеп хăми çинче. Çапла, Петĕр — пур ĕçе те тĕплĕ тума юратакан çын. Анчах мĕнле юлташ пулĕ-ши вăл пурнăçра? Эх, этем чунне кĕрсе курсанччĕ!..

Хĕр шухăша каять. Унăн ахаль те тĕксĕмрех сăнĕ тата ытларах тĕксĕмленет. Хăмăр куçĕсем те тарăнланаççĕ. Санюк тепĕр сăнӳкерчĕкне тытать. Ку вăл — Эриван Микулайĕ. Гимнастеркăпа, салтак пакунĕпе, çара пуçăн. Кăмăллă кулкаласа ларать хăй. Тăрăхларах куçĕсем кăшт хĕсĕннĕ, питçăмартийĕсем икĕ енчен путса кĕнĕ. Хĕрĕнни пек. Çак сăнӳкерчĕкне Микулай салтакранах ярса панăччĕ. Халь ĕнтĕ хăй те таврăнчĕ. Механикра ĕçлет, колхозри мĕнпур машинăсемпе электромоторсене пăхса тăрать. Шӳтлеме юратать пулсан та, ĕçре хăйне йĕркеллĕ тытать. Санюка урамра-мĕнре тĕл пулсан, яланах такмакласа саламлать:

Хыт чупса çӳрет Санюк, пĕр никам та çитес çук!

Вăтантарать, сăн-пите хĕретет. Ӳкерчĕкĕн тепĕр енне те вăл сăвăласах çырнă:

 

Çӳл тӳпери çăлтăрне

Ума илсе çакăттăм;

Санюк ятлă сар хĕрне

Савни тесе калăттăм.

 

Санюк çак сăвва тепĕр хут вулать те йăлл кулса илет, унăн тĕксĕмрех сăнĕ çуталать. «Тупнă сарă хĕр! — тет вăл хăй ăссĕн. — Хурамкка тесе каласан татах хăть».

Çапла, Санюка пĕр харăсах икĕ каччă кăмăллать. Кун пек чухне хĕрĕн савăнмалла кăна. Мухтанмалла, курнăçланмалла! Пăхăр та курăр темелле! Теприсем пур, ватăлса лараççĕ — пĕр каччă та тупаймаççĕ. Анчах Санюк пуçĕнче курнăçланас шухăш мар-ха. Унăн ăшĕ вăркать. Чĕри кам еннелле ытларах туртăннине вăл паян кунччен те лайăххăн пĕлеймест. Икĕ каччи те килĕшет ăна. Пурнăçра чăн-чăн юрату пĕрре кăна пулать, тесе çыраççĕ кĕнекесенче. Санюк, тен, халлĕхе хăйĕн чăн-чăн юратакан каччине тĕл пулайман. Ĕлĕк «турă çырни» тенĕ. Кам-ши вăл? Ăçта-ши вăл?

Николай Эриванов çартан таврăниччен Санюк çуллахи вăйăсенче час-часах Петр Мурзуковпа тĕл пулатчĕ. Лешĕ ăна каç-каç киле ăсатса яратчĕ. Калаçасса Петĕр ытларах хăйĕн машинипе кун каçа мĕн турттарни, мĕнле мыскара курни çинчен калаçать. Мӳм-мӳм-мӳм туса пырать вара хăйĕн хулăн сассипе хăлха патĕнче. Юрату сăмах-юмахне, шалти чĕре хĕлĕхне нихçан та пырса тĕкĕнмест. Çавăн пекех уйăхпа çăлтăрсене те асăрхамасть тейĕн. Пĕр шутласан, Петĕр çут-çанталăка юратнипе юратманнине калама та йывăр, анчах сунара çӳреме питĕ хастар вара хăй. Кăшт пушă вăхăт тупăнсанах, пăшал çакать те Атăл леш енчи йăлăмалла ярăна парать. Ырлăха тата вĕсен ялĕ шăпах Атăл хĕррине вырнаçнă.

Иртнĕ çулла Мурзуковсем пӳрт лартрĕç. Авалхилле йывăç пӳрт мар, çĕнĕлле, тем пысăкăш чул çурт. Халĕ ку япаларан тĕлĕнмелли çук ĕнтĕ. Ялта нумайăшĕ кирпĕче йывăçран маларах хура пуçларĕ.

— Мĕн йывăç çуртпа аппаланас? — терĕ пĕррехинче Петĕр, Санюка ăсатнă май. — Йывăç хăвăрт çĕрет. Чул — ĕмĕрлĕхе. — Унтан вăл хĕр хăлхи патнерех пĕшкĕнчĕ те хушса хучĕ: — Çĕнĕ çуртра виçĕ пӳлĕм пулать. Пĕри, чи пысăкки, пĕлетĕн-и, кам валли?

— Кам валли-ши? — куç хӳрипе чеен пăхса илчĕ Санюк.

— Çĕн кĕрӳпе çĕнĕ кин валли...

— Камсем-ши вĕсем, çĕн кĕрӳпе çĕнĕ кин?

— Хăвах чухламалла!..

Ялта ĕнтĕ пĕр вунпилĕк чул çурт. Кирпĕчне колхоз правленийĕ райплан урлă çыртарса илет, турттарма машина парать. Укçине тӳле çеç. Ыттисене пулăшнă пекех, Мурзуковсене те колхоз пулăшрĕ. Ырлăха тата Петĕр хăй шофер. Анчах килти ĕçе ытларах та парăнчĕ пулас çав вăл. Путевкăра кăтартнинчен ытлашши рейс тунисем те пулнă, терĕç. Машина хăй аллинче-çке-ха! Стена хаçатĕнче вара ӳкерчĕк йăтăнса тухрĕ. Йĕтем çинче тем çӳллĕш тырă купаланса выртать, Мурсук Петĕрĕ ăна асăрхамасть, тусан мăкăрлантарсах хăй валли кирпĕч турттарать. Хыçалтан путевкăсем варкăшса юлаççĕ.

Санюка ун чухне ку япала питĕ килĕшмерĕ. Çук, стена хаçатĕнчи ӳкерчĕк мар, Петĕр пуçтахланни.

— Эс ан кул, Санюк, — терĕ Петĕр, хĕр умĕнче тӳрре тухма хăтланса. — Стена хаçатне ăна ĕçсĕр аптранă çынсем ӳкерсе лараççĕ... Шалиш! Эпир пур çĕре те ĕлкĕретпĕр!..

Санюкăн амăшĕ кĕçĕр таçта кӳршĕсем патне халапланса ларма кайнă. Ашшĕ, колхоз бухгалтерĕ, ĕçрен таврăнайман-ха. Е унта пĕр-пĕр лару, е канашлу. Санюк килте пĕчченех. Каччисен сăнӳкерчĕкĕсене çавăнпа туртса кăларнă та вăл арчаран. Пĕччен чухне тата шухăшлама та ирĕк.

Тĕлĕнмелле: икĕ йывăç хушшинчех Санюк хăйне сĕм вăрманти пек туять. Николай Эриванов çартан таврăннăранпа хĕр чун канăçне йăлтах çухатрĕ. Ытла та кăмăллă каччă çав Микулай. Кирек мĕнле çынпа та хăвăрт паллашать, туслашать. Ваттипе вăл — ватă çын, çамрăккипе — çамрăк, ача-пăчапа — пĕчĕк ача.

Ялта ку яхăн телевизорсем чылай туяна пуçларĕç. Механикра ĕçленĕ май, Микулай çынсене вăр-варах телевизор лартса парать. Укçа та илмест. Черкке таврашĕ сĕнсен, аллине çеç сулать. Камăн радио пăсăлать-и унта е электричествăпа ĕçлекен утюг çунса каять, çынсем каллех Микулая чĕнеççĕ. Унăн аллинче кирек мĕнле япалана та, куçа мăч хупса иличчен тенĕ пек, «чун кĕрет».

Колхозра пурĕ çирĕм икĕ злектромотор. Шыв уçлаканни, авăн çапаканни, тырă сăвăраканни, арман авăртаканни, çăм таптараканни, кормокухньăра тымар-çимĕç тураканни, фермăра ĕне сăваканни... Вĕсем пурте сĕхет пек тикĕс ĕçлеççĕ. Николай Эриванов механик пур çĕре те ĕлкĕрет. Уй хĕрринче ларакан Çĕнкаса электричество пралукне карса çитерейменччĕ. Эриван Микулайĕ салтакран таврăннăранпа нумай та вăхăт иртмерĕ, Çĕнкасри кашни пӳртре, ял çыннисем калашле, «свет çути» ялкăшма тытăнчĕ.

Çук, кашни пӳрте çеç мар, кашни çын чунне вăл çапла ырă çутă кĕртет. Санюк ĕнтĕ ăна кунран-кун ытларах кăмăлла пуçларĕ. Микулая ăнсăртран та пулин тĕл пулма тăрăшать. Енчен унпала курнăçма тӳрĕ килмесен, çав куна вара вăл телейсĕр кун тесе шутлать.

Çуллахи вăхăтра Санюк хăмла ӳстерекен бригадăра ĕçлет-ха. Унта электромотор таврашĕ çук, Микулая курас тесен те часах кураймăн. Хĕлле вара Санюк — тĕрлĕ ĕçре. Кĕçех вĕсем акă çуртри вăрлăхĕсене тасатса сортлама тытăнаççĕ. Сортировкăна электромотор çавăрать. Ун чухне Санюк Микулайпа час-часах куçа-куçăн тăрса калаçĕччĕ.

Çапли çапла-ха та, анчах Санюкăн ашшĕпе амăшĕ Эриван Микулайĕ çинчен калаçнине хăлхана та чикесшĕн мар, «Кай, кай, кай!» — тесе алă сулаççĕ кăна. Вĕсен шучĕпе, Микулай пурнăç çине ытла та çăмăллăн пăхать. Çилхăван имĕш. Çемьере вăл — чи асли. Ун хыççăнхисем тата виçĕ ывăл пур. Аслин кĕçех уйрăлса тухмалла, хăйĕн кил-çурт çавăрмалла. Анчах мĕнле? Шăркапа тесен, шăрки те çук-тăр. Хăй тин çеç салтакран таврăннă. Çынсене «писплат» телевизорсем лартса çӳренипе нумаях малалла каяйман. Мул пухаймăн. Колхозра ĕçлесе илнĕ тырпулĕпе укçи-тенкине те пысăк çемьепе çийĕнчех пĕтерсе пыраççĕ.

— Эс, хĕрĕм, унталла-кунталла ан пăх, пире итле, — тет вара час-часах Санюк ашшĕ. — Мурзуковсене çитекенни таврара никам та çук. Ав, епле чул çурт хăпартса лартрĕç! Ун çумĕнче колхоз правленийĕ те мунча пек кăна. Петĕрĕ килте пĕртен-пĕр ывăл. Кĕçĕнни. Аслисем тахçанах уйрăлса тухнă, хăйсем тĕллĕн пурăнаççĕ. Мĕнрен япăх каччă Петĕр? Пĕвĕ-сийĕ, сăнĕ-пичĕ, çийĕ-пуçĕ... Хăш енчен катăк? Укçине те лайăх ĕçлесе илет. Килшĕн тăрăшать. Ашшĕ те тупăшлă вырăнта. Ферма пуçлăхĕ. Сумлă çынсем. Мĕн кирлĕ тата? Качча тухăн та,акă, патша майри пек пурăнăн. Ырă çынсемпе тăванлашма хамăра та ырă. Кирлĕ мар пире Эриван йышши çилхăвансем! Алкум вĕçне те ,ан килнĕ пулччăр!..

Тĕрĕссипе, Санюка ĕнтĕ ашшĕ-амăшĕ тахçанах Мурсук Петĕрĕпе çураçса хунă. Çук-ха, Петĕрĕпе хайĕнпе куçа-куçăнах калаçайман, унăн ашшĕ-амăшĕпе вара çирĕп сăмах татнă. Вĕсем пĕр-пĕрин патне хăнана та çӳреççĕ, пĕрне-пĕри хăта-тăхлач тесе чĕнесси кăна çитмест. Анчах хĕрĕн шухăшĕ епле-ха? Эсир, ашшĕпе амăшĕ, çавăн çинчен ыйтнă-и? Пĕлме тăрăшнă-и çавна?

— Йăлтах эп каланă пек пулать, — тет Санюк ашшĕ. — Аслисен сăмахĕнчен хамăр та ĕмĕрне иртмен, ачасене те иртме памăпăр!..

Шухăшпа пусăрăннă Санюк каллех Мурсук Петĕрĕн сăнӳкерчĕкне тытса пăхать. «Ниушлĕ эс чăнласах ман упăшка пулăн-ши?» Лешĕ чĕнмест, çаврака пысăк куçĕсемпе сивĕреххĕн кăна пăхать. Унтан тепĕр сăнӳкерчĕкне тытать Санюк. Ах, Микулай, Микулай, ытла та кăмăллă кулатăн-çке эсĕ! Тăрăхларах куçусем кăшт хĕсĕнеççĕ, питçăмартисем икĕ енчен путса кĕреççĕ. Эсĕ хăвăн сăнӳкерчĕкĕн тепĕр енчи сăввуна шăппăн пăшăлтатса каланă пек туйăнать:

 

Çӳл тӳпери çăлтăрне

Ума илсе çакăттăм...

 

Çав самантра çенĕкре алăк шашулкки чанклатнă сасă илтĕнчĕ. Санюк шартах сикрĕ, вара сĕтел çинчи сăнӳкерчĕксене йăпăр-япăр пуçтарчĕ те чăлан çуменче ларакан арчана чиксе хучĕ. Алăка яри уçса, пӳрте ашшĕ кĕрсе тăчĕ. Вăл тем йывăррăнрах сывлать. Тăвалла чупса улăхнă тейĕн. Сăмси çинчи çутă тыткаллă куçлăхĕ пĕр еннелле чалăшса кайнă. Пуç тăрринчи мулаххайĕн хăрах хăлхи усăк, тепри вара çӳлелле кăнтарăнса тăрать. Кĕрĕк пиншак тӳмийĕсем тултан кĕнĕ чухнех вĕçерĕнсе кайнă, е вĕсене малтанах тӳмелемен пулнă,

Санюк сисрĕ; ашшĕ хĕрĕнкĕ. Тен, ытлашширех те сыпнă. Лешĕ, çĕлĕкĕпе кĕрĕк пиншакне хывмасăрах, малалла иртрĕ.

— Ну, хĕрĕм, савăн! — терĕ вăл. — Çĕнĕ çулта туй тăватпăр... Чаплă туй!

— Эсĕ кĕçĕрех туй туса килнĕ пулас, атте! — пĕр хĕрелсе, пĕр шуралса хирĕç чĕнчĕ, Санюк.

Вăл ашшĕ ăçта пулнине каламасăрах ăнланчĕ. «Мансăрах мана качча параççĕ», — ниçта кайса кĕрейми тăвăнса килчĕ унăн чунĕ.

— Чим, Санюк хĕрĕм, — куçне-пуçне чалхăртрĕ ашшĕ, — килте тем çитмест пек? Аннӳ ăçта вара? Эпĕ пур, хăтасем патĕнче туй пирки сăмах тататăп... Вăл тата амакра лăкăштатса çӳрет...

— Хĕрне çураçман, туйне туман, мĕнле хăтасем вара вĕсем? — йĕрсе ярас пек ыйтрĕ Санюк. — Çынсем хĕре киле килсе çураçаççĕ, эсĕ ху кайса çураçрăн пулать?!

— Ытлашши ан калаç, хĕрĕм, ытлашши ан калаç, — шĕвĕр пӳрнипе юнарĕ ашшĕ. — Шăпăрт!.. Йăлтах эп каланă пек пулать. Мурзуковсем пек ырă çынсем тĕнчере те çук! Чуп, аннӳне чĕнсе кил!..

Санюкăн пĕтĕм ăшчикĕ вĕресе хăпарчĕ.. Чĕри тĕпĕнче вут çунать тейĕн. Тек ĕнтĕ самант та пӳртре ларастăрас килмест. Каймалла! Халех кама та пулин пĕр-пĕр çывăх юлташа тĕл пулмалла. Е клуба çитмелле. Тантăшсем хушшинче пулмалла. Вăхăт нумаях мар-ха.

Вăл питĕ хăвăрт тумланчĕ те пӳртрен çавраçил пекех вăркăнса тухрĕ.

Амăшĕ чăн та урам урлă кӳршĕре пулнă.

— Атте чĕнет, — тесе пĕлтерчĕ ăна Санюк. Хĕрĕн шуйханнă сассине илтсен, амăшĕ хыпăнса ӳкрĕ.

— Мĕн пулнă тата?

— Нимех те мар... Кикирикĕ хĕрнĕ...

— Ах, аçа çапман старикки, татах ӳсĕр таврăнчи-ха вăл!

Санюк текех тытăнса тăмарĕ, килĕ тĕлĕнчен тепĕр еннелле уттарчĕ.

— Эс, хĕрĕм, ăçта капла каç сĕмĕпе? — ыйтрĕ амăшĕ.

— Клуба, — терĕ Санюк. — Нумай тăмăп, кĕçех таврăнăп...

Санюк клуба пырса кĕнĕ чухне çамрăксем унта темĕнле çĕнĕ ташă кĕввипе мăшăррăн-мăшăррăн тытăнса ташлатчĕç. Ташлани йĕрки çук-ха, тĕпĕртетни кăна. Санюк хăй ун пек ташăсене килĕштермест. Уншăн ялти чăваш ташшисем темрен те хитререх. Халь телевизортан е киноран вĕренеççĕ мар-и? Хулапа тан пыратпăр имĕш...

Клубра табак тĕтĕмĕпе хуташ тусан йăсăрланать. Уçă сывлăшран кĕрсен уйрăмах сисĕнет ку. Санюк малалла иртме хăяймарĕ, алăк патĕнчи тĕттĕмрех кĕтессе пăрăнса тăчĕ. Анчах ăна пĕр каччă куçĕ хăвăрт асăрхарĕ. Залри тусанлă пăтăрмах ăшĕнче ун умне Эриван Микулайĕ пырса тухрĕ.

— Хăна хĕрĕ мар-и ку, тĕпелелле иртме те вăтанать? — терĕ вăл, кăмăллăн кулкаласа. — Э-э, ку Санюк-çке! Мĕнле пурăнатăн, Санюк?— Микулай хĕрĕн аллине шыраса тупрĕ те ăшшăн пăчăртарĕ. — Ташлăпăр-и?

— Ун пек ташăсене вĕренмен çав эп, — халь ĕнтĕ Санюкăн кăмăлĕ те сасартăках уçăлчĕ. — Такăнса ӳкесрен хăратăп, — терĕ вăл.

Çав вăхăтра тĕпĕрти ташă кĕвви шăпланчĕ. Каччăсемпе хĕрсем, шăкăл-шăкăл калаçкаласа, унталла та кунталла саланчĕç, стена çумнелле кая-кая тăчĕç, зал варри пушанчĕ.

Унччен те пулмарĕ, клуба Мурсук Петĕрĕ килсе кĕчĕ. Кĕрнеклĕ, хитре, яштака. Çийĕнче — хура бобрикран çĕлетнĕ çурма пальто, пуçĕнче — çăмламас хура çĕлĕк, : уринче — çап-çутă хром атă.

— Мĕншĕн шăп? —мăнаçлăн ыйтрĕ вăл хăйĕн хулăн сассипе. — Шăпчăк чĕпписем мар-и эсир? Шăппăн-шăп-пăн ларатăр...

Никам та хирĕç чĕнмерĕ. Петĕр йĕри-тавралла пăхса çаврăнчĕ — куçĕпе такама шырать. Унтан салтак уттипе купăсçă патнелле шарт-шарт утса пычĕ те:

— Çунтар хамăр ял çеммине! — терĕ. — Ташласа кăтартам пĕрре...

Санюк чери тем ырă мара сисрĕ: питех хăюллă пулсан та, Мурсук Петĕрĕ çын хушшинче кун пекех пуçтахланакан марччĕ. Апла вăл кĕçĕр клуба ĕçсе килнĕ. Халь ĕнтĕ кампа ĕçни те паллă. Чăнласах вĕсем Санюк ашшĕпе хĕр çураçнă иккен. Санюка Санюксăрах çураçнă. Хĕрĕн халех, çак самантрах клубран таçта тĕнче вĕçне тухса тарасси килчĕ.

— Эп киле каятăп, — терĕ вăл Микулая шăппăн. — Ман каймалла...

— Халех-и? - тĕлĕвчĕ Микулай. — Тин çеç килтĕн те вара... Мурсук Петĕрĕ ташланнне курар-ха, тен, хамăр та ăмăртмалла ташлăпăр…

Клубра ялти ташă çемми янраса кайрĕ. Петĕр тумтирĕпе çĕлĕкне сцена çине хывса хучĕ те зал варрине тухса тăчĕ. Хăйĕн кĕрнеклĕ пӳ-сине кура мар, унăн çутă хром атă тăхăннă урисем çăмăллăн вылянма тытăнчĕç. Зал варринчен пуçласа, вăл пĕр çаврăм, чĕрне вĕççĕн тенĕ пек, пĕр сассăр ташласа çаврăнчĕ, Унтаналăк патĕнчи кĕтесре Санюкпа юнашар тăракан Эриван Микулайĕ тĕлне çитсе, ун умĕнче атă кĕлисемпе хыттăн тăпăртаттарса илчĕ. Ку ĕнтĕ Микулая ташлама чĕнни пулчĕ.

Микулай нумай кĕттермерĕ. Çавăнтах, такмак каласа, Петĕре хирĕç тухрĕ.

 

Чуптармасăр пымашкăн

Кӳлнĕ лаши начар мар;

Ташламасăр тăмашкăн

Эпир хамăр начар мар!

 

Икĕ каччă пĕр-пĕринпе ăмăртса ташлама тытăнчĕç. Пĕр çаврăм Петĕр ташлать, тепĕр çаврăм — Микулай. Кашнинчех иккĕшĕнчен пĕри мĕн те пулин çĕнĕ çаврăм туса катартать. Ура пусăмĕ те урăхларах, хул-çурăм хусканăвĕ те. Эриван Микулайĕ, çинçе те йăрă пӳ-силлĕскер, ташă çеммипе шыври пулă пек выляса пырать, ури те çĕре тивмест. Ташланă май, пĕр вĕçĕм такмаксем шăрантарать.

 

Тăпăр-тăпăр тăпăртăк,

Пар ăшшине тепĕртак!

Ташша тухсан, хамăртан

Никама та култарман.

 

Мурсук Петĕрĕн ташши вара йăлтах урăхла. Петĕр çӳллĕ, яштак, хитре. Пӳ-сине тӳп-тӳрĕ тытса ташлать. Тăваткăлрах пуçне мăнаçлăн кăшт каялла каçăртать. Хăй кулать, анчах унăн питĕнчи кулă темĕнле яланлăхах шăнса хытнă пек туйăнать. Ăшă кулă мар, сивĕ кулă, тен, хаяр кулă тесен, тĕрĕсрех те пулĕ. Эриван Микулайĕ вара шав хăйĕн такмакĕсене хĕмлентерет.

 

Ярса тытрăм аллăма