Электронлă вулавăш

Çырма-çатра таврашĕнчи çĕрсем эрозие пула çултан-çул вуншар гектар юрăхсăра тухаççĕ. Юлашкинчен çав вырăнсенче путек çыртмалăх курăк та ӳсейми пулать. Колхозăн çĕрĕ ахаль те хĕсĕк. Малашне те кун пек киревсĕр пăхсан, чунсăр хуçалансан, пуçĕпех çĕрсĕр тăрса юлăпăр. Çуллен хире тăкакан тислĕкпе минералсем те пĕр усăсăрах юхса пĕтеççĕ.

«Тăпра юхăннине чарасси» темăпа Николай Шангин пĕлтĕр «Правда» колхозра дипломлă ĕç çырнăччĕ. Çав япала халь ăна ача вăййи пек çеç туйăнать. Шаларах кĕмелле, ĕçе тарăнрах илсе пăхмалла. Çĕре çиелтен çеç шăйăрттарса сухаласан, тăпрари тутлăхлă çимĕçсем шывпа ытларах юхса каяççĕ. Тарăн сухаласан, шыв тăпрана сăрхăнать. Эппин, Микулай тусăм, суха кассине тарăнрах илтер! Хирте те, пурнăçра та тарăн суха кирлĕ.

Пуçĕпех ĕçе парăннă май, Микулайăн кун иртни те сисĕнми пулчĕ. Пиншак кĕсйинче, чĕре çумĕнче çӳрекен Нина çырăвĕ те ăна ĕнтĕ темĕнле талисман пекех туйăнать. Кăмăла çĕклентерет вăл, ĕçре вăй хушать, ӳлĕм телей кĕтмелĕх шанчăк парать. Апла пулин те, Микулайшăн мĕнпур çул çинчи тумхахсем тасалчĕç, кăлтăк-сăлтăксем пĕтрĕç теме çук-ха. Пурнăçра савăнмаллипе пĕрлех такăнмалли тупăнса пырать. Ыррипе юнашар — усалли, ăшшипе хутăш — сивви...

Пĕррехинче çамрăк агроном колхоз правленине яланхинчен иртерех пырса çитрĕ. Паян унăн колхоз председателĕпе юнашар ларсах калаçмалла. Кăшт каярах юлса пыратăн, лешне кабинетра курса ĕлкĕрейместĕн: е района тухса вĕçтерет вăл, е бригадăсемпе фермăсене каять. Хăйĕн мăранлăхне кура мар, пӳлĕмре ларма юратмасть.

Паян, агроном пырса кĕнĕ чухне, председатель сĕтел хушшинче хăй вырăнĕнчех ларатчĕ. Алăк патĕнче тăракан Хветуç инкене вăл темĕнле ĕç хушатчĕ пулас.

— Юрĕ-çке, юрĕ, — текелет инке темĕнле çĕткелешнĕ сасăпа. — Халь ăнлантăм ĕнтĕ... Ара, çĕркаç унта тем кăшкăрашаççĕ... Кĕçех хăлха çурăлса каятчĕ... Кăлихвонĕ лайăххăн ĕçлемест...

— Кăлихвон мар, телефон, — тăрăшсах тӳрлетет инке чĕлхине председатель. — Миçе каламалла сана!.. Районтан е Шупашкартан килнĕ пĕр-пĕр çын умĕнче персе ярсан, кулса вилĕç. Вăт «Маяк» колхозра культура еплерех, тейĕç! Эх, эсĕ те çав, кăлихвон!.. Авă, агроном кулать...

— Кулĕçин тата! — аллине сулчĕ Хветуç инке. — Кулаканнине куршанак çыпăçтăр. Эпĕ чупам-ха, Уруковне пĕлтерем эппин. Паян вуниккĕ тĕлне çитмелле терĕç-и-ха? — инке стена çумĕнчи сехет çине пăхса илчĕ те икĕ аллине лăштăрах усрĕ. — Турăçăм! — хыпăнса ӳкрĕ вăл. — Сехет чарăннă!.. Сăватить тума маннă!.. Нихçан та манакан марччĕ. Ырра марах ку, ырра мар...

Хайхи Хветуç инке пукан çине йăпăр-япăр улăхса тăчĕ те, пысăк сехете пысăк уçăпа пăра-пăра, самантрах хута ячĕ.

— Миçе çитнĕ-ши халь? — ыйтрĕ инке, çамрăк агроном еннелле çаврăнса.

Агроном аллинчи сехечĕ çине пăхса илчĕ.

— Çиччĕ çитесси вунвиçĕ минут, — терĕ вăл. Хветуç инке пукан çинчен аннăччĕ ĕнтĕ. Темшĕн-çке Микулай стена çинелле куçне çĕклерĕ те сехет чалăш çакăнса тăнине асăрхарĕ. Чалăш кăна та мар-ха, пуçĕпех хăяккăн. Ăна Хветуç инке пăркаласа чалăштарчĕ пуль тесе, Микулай тӳрлетме шутларĕ. Анчах вăл пукан çине улăхса аллине сехет патнелле тăссан, Хветуç инке шариех çухăрса ячĕ.

— Айтурух, ан тĕкĕн!..

Ăна-кăна чухлайман агроном председатель еннелле питех те тĕлĕннĕн çаврăнса пăхрĕ.

— Сехечĕ çав йышши пирĕн, — терĕ Сармаев кулкаласа. — Хăяккăн анчах ĕçлет. Эпĕ хам пыма та хăратăп ун патне. Сехет хуçи — Хветуç инке. Вăл çеç пĕлет тухатмăш механизмăн майне-шывне.

— Мĕн тухатмăшĕ унта! — мăкăртатса илчĕ Хветуç инке. — Чип-чипер сехет... Çĕрле те хама юлташ... Хветуç, Хветуç! тесе чĕннĕ пек шаккать.

— Ну, çитĕ! — пӳлчĕ ăна председатель. — Уруков патне хăвăртрах чуп!..

Хветуç инке тухса кайрĕ.

— Мĕн пулнă? — кăшт шуйхăнарах ыйтрĕ çамрăк агроном. — Пĕлме юрасан...

— Нимех те пулман, — терĕ председатель. — Урукова Шупашкара чĕнеççĕ. Парторганизаци секретарĕсен семинарне. Вунă кунлăха. Ĕнер каç райкомран телефонпа пĕлтернĕ. Пирĕн Хветуç инке нимĕн те ăнланайман.. «Семинари... Кăлихвон... Уруков... Шупашкар...» — çуйхашать кăна хăй... Юрать-ха каçхине райком секретарĕ патне хваттере шанкăравласа пăхрăм... Уруковăн паян вуниккĕ тĕлне Шупашкара çитмелле... Вăт сана «кăлихвон»!

Ку хыпара илтсен, Микулай хытах пăшăрханчĕ. Епле-ха капла? Парторганизаци секретарĕ «Нина Ювашева ĕçне» тĕпĕ-йĕрĕпе хăй тĕпчесе тухасшăнччĕ. Пĕркун садра куçа-куçăн калаçнăранпа вĕсем урăх тĕл пулаймарĕç. Мĕн туса ĕлкĕрнĕ-ши Уруков? Микулай нимĕн те пĕлмест. Паллах, кунашкал чăркăш ĕçĕн тупсăмне хăвăрт шыраса тупма çук-ха. Вăхăт кирлĕ, тӳсĕм кирлĕ. Микулай кĕтме хатĕр. Анчах вăл сисет: юлашки вăхăтра комсомол комитечĕн секретарĕ Кариньков ун çине тата сивĕрех куçпа пăха пуçларĕ. Ахăртнех, Шангина хирĕç тем ырă мар япала хатĕрлет...

Колхоз председателĕ патне агроном паян хăйне канăç паман чи кирлĕ сăмахпа килнĕччĕ. Уруков Шупашкара каясси çинчен пĕлсен, агрономăн сăмах-юмах ваклас кăмăлĕ сасартăках пĕтсе ларчĕ. Çакна председатель те асăрхарĕ.

— Эсĕ мĕн, Николай Степанович, тĕксĕмлентĕн? — ыйтрĕ вăл, агронома куçĕнчен тинкерсе. — Санăн та Шупашкаралла вĕçес килет-им? Çавă ĕнтĕ, хула хыççăн ялта тунсăхрах...

— Çук-ха, Александр Васильевич, ун пирки мар, — хуравларĕ агроном, вара кăшт шухăшласа тăчĕ те хăй мĕн сăмахпа килнине тӳрех каларĕ. — Эпĕ питĕ лайăх çурт тупрăм, — терĕ вăл. — Унта агрохими лабораторийĕ уçма пулать. Лаборатори валли мĕнпур хатĕр-хĕтĕре «Союззооветонаб» урлă туянатпăр. Эпĕ çыру ярса пăхрăм, ответне те илтĕм. Акă, — Микулай кĕсйинчен хут татăкĕ кăларса çавăнтах председателе тыттарчĕ. — Хаклă мар... Пирĕн ĕçре лабораторисĕр те май çук. Вуçех май çук.

— Апла-а-а, — вăраххăн сывласа илчĕ председатель. — Лаборатори... Питĕ аван япала... Анчах, агроном юлташ, эс мана сĕтел çине план хурса пар-ха. Тыр-пул пухса кĕртмелли ĕç планĕ... Пĕркунах каланăччĕ... районтисем ыйтаççĕ... Ĕçе, кулленхи ĕçе тимлĕрех тытăнмалла. Вăхăт çитсен, лаборатори мар, академи филиалĕ те уçса парăпăр.

Сармаевăн яланхи тӳрккесрех сăмахĕшĕн çамрăк агроном кӳренмерĕ. Хаçатпа чĕркенĕ хут тĕркине сӳтрĕ те сĕтел çине шăпах председатель кĕтнĕ ĕç планне уçса хучĕ.

— Акă, Александр Васильевич, — терĕ агроном. — Халлĕхе проект... Бригадирсемпе канашланă... Правленире пăхса тухмалла...

— Юрать, питĕ аван, — чăнласах хĕпĕртенĕ пек пулчĕ председатель. — Пăхса тухăпăр... Халь каймалла-ха... Ĕне витине витмелли шифер пирки райсоюза çитмелле. Хам каймасан — пулмасть. Пур çĕре те хамăн ĕлкĕрмелле!

Вăл вара хăй хистесе-васкатса çыртарнă плана тытрĕ те, сĕтел сунтăхне чиксе, шăкăр-шакăр питĕрсе илчĕ.

— Пăхса тухăпăр... Тармасть...

Çамрăк агрономшăн кунтан та ытларах кӳренмелли мĕн пултăр-ха ĕнтĕ? Колхоз председательне вăл чи усал сăмахсем каласа хăтăрса тăкма хатĕрччĕ: «Пĕлевленнĕ пĕрене!.. Бюрократ!.. Чул чĕре!.. Малтан васкатать хăй. Халь акă...» Анчах Микулай тарăхнă кăмăлне пусарчĕ, шăлне çыртрĕ. Мĕн тăвăн, çавнашкал çын ĕнтĕ вăл Сармаев. Çур яла вут хыпсан та, хăй хыпăнса ӳкекенниех мар. Тырпул пухса кĕртмелли план та ăна, тĕрĕссипе, «çӳлтисене» кăтартма çеç кирлĕ. Хурми пултăр. Ытти — çăкăр хытти.

Агроном çав план пирки шухăшласа çĕрĕ-çĕрĕпе çывăрман. Кашни жатка мĕн чухлĕ вырассине, кашни комбайн мĕн чухлĕ тырă çапса пуçтарассине тĕплĕн шута илнĕ. Мĕнпур агрегатсем сехет пек тĕрĕс ĕçлемелле. Вăл пур, плана тытрĕ те сĕтел сунтăхне пĕтĕрсе чикрĕ. Унăн каймалла имĕш. Вăл хăй каймасан, ĕç пула пĕлмест. Унăн пур çĕре те ĕлкĕрмелле. Вăл кабинетра ларма юратмасть, анчах вăл çӳренинчен усси те курăнсах каймасть-ха.

Мыскаран мăйраки кукăр, теççĕ. Кулăшла пулса тухрĕ-ха паян правленире... Чалăш сехет — хăех пĕр мыскара. Хăяккăн çеç ĕçлеме пултарать иккен, тӳрлетсен — чарăнать. Епле сиксе ӳкрĕ Хветуç инке: «Айтурух, ан тĕкĕн!..»

«Çук, председатель юлташ, — хăй ăссĕн тавлашса пычĕ Шангин, хирелле утнă май, — эсир тепле чарсан та, пурпĕрех тĕкĕнĕпĕр! Чалăш сехетсене те тӳрлетĕпĕр! Пирĕн васкавлă вăхăт хăяккăн чупма пултараймасть. Эпĕ те академи филиалне уçасса кĕтсе лармăп. Манăн лаборатори пулатех. Сире те плансене хисеплеме вĕрентĕпĕр. Саккунлă! Ха эсĕ, тупăннă чалăш сехет!..»

Çак самантра Шангин куçĕ умне председателĕн çутам пӳ-сийĕ стена çумĕнчи чалăш сехет евĕрлĕрех тухса тăчĕ. Сехет хашакине юман йывăçран тунă тăрăхларах тăваткал ещĕк. Шалта вара — чалăш май кăна ĕçлекен механизм...

Хирте çав кунхине сахăр кăшманĕпе кукуруз калчисен речĕсем хушшине малтанхи хут кăпкалатма тытăннăччĕ. Калчасем вăйсăр-ха. Питĕ асăрханса ĕçлемелле. Механизаторĕсем çамрăк, иртнĕ хĕлле çеç курсран вĕренсе килнĕ. Агрегатсене тикĕссĕн тытса пыраймаççĕ.

Ермолаев механик та кукуруза пуссинчеччĕ. Вăл текех тӳссе тăраймарĕ.

— Яснă-ясмăк! — терĕ те пĕр тракторĕ çине хăй улăхса ларчĕ.

Агроном сахăр кăшманĕ акнă пусса çитме васкарĕ. Кунта та ĕç чалăш-чĕлĕш пырать. Çавăнпа тепĕр «Беларусь» рульне агрономăн хăй аллине илме тиврĕ. Хăй çумне çамрăк тракориста тăратрĕ: пĕр ларкăч çине иккĕн ларма çук, хыçалта та пулин тăрса пыр, кур, вĕрен! «Эх, çакăнта Нина пулсанччĕ! — пăшăрханса шухăшларĕ Микулай. — Вăл хăй мана вĕрентĕччĕ...»

Ĕçре вăхăт иртни сисĕнмерĕ. Механизаторсем валли хире кăнтăрлахи апат илсе тухрĕç. Агроном та вĕсемпе пĕрлех ларса апатланчĕ. Кун хыççăн тепĕр хушă татах тракторпа ĕçлерĕ. Хăйĕн кулленхи йĕркепе медпункта каймаллине те маннăччĕ ĕнтĕ вăл. Шăп çав вăхăтра ялтан Хветуç инке талкăшса çитрĕ. Анчах агронома медпункта мар, комсомол комитетне чĕнеççĕ иккен. Кариньков чĕнет!..

Шангин тӳрех ăнланчĕ: ырра мар ку япала. Колхозри парторганизаци секретарĕ Уруков Шупашкара тухса кайнă. Вунă кунлăха. Халь, авă, Кариньков çав вăхăтпа усă курса юласшăн. Вăл пĕркунах Шангина комитета чĕнтерессипе хăратнăччĕ. Пăхăр та курăр, Кариньков хăй сăмахне çирĕп тытать, пĕр пунктне те сиктерсе хăвармасть: Шангин юлташ, тархасшăн, комитета! Сана ответ тытма вăхăт имĕш.

«Анчах курăпăр-ха, кам кама ответ тыттарĕ! — шухăшлать çамрăк агроном, клубалла пырса кĕнĕ май. — Тытăçас-тăк тытăçас!.. Лачакара çăрăниччен ту çинелле хăвăртрах чупса улăхас!..»

Николай Шангин пырса кĕнĕ чухне Кариньков пӳлĕмĕнче çич-сакăр арçын ларатчĕ. Пурте йĕкĕтсем, пĕр хĕр чунĕ те çук. Микулая ку мар-ха, урăххи тĕлĕнтерчĕ. Комитет членĕсем хушшинче Ванька Черкалов ларать.

«Председатель района кампа кайнă-ши вара? — хăй ăссĕн тавçăрса илесшĕн пулчĕ Микулай. — Э-э, чим!.. Ахăртнех, вăл грузовикпа кайнă. Унăн шофер тиесе килмелле-çке-ха».

Черкалов — çăмăл машина шоферĕ. Черкалов халь кунта. Черкалов — комитет членĕ. Черкалов Римма Хаяркинăна савать. Савать çеç мар, çунсах юратать. Сыхлан, Микулай! Эсĕ куллен медпункта çӳренине Черкалов сăнасах тăрать. Пĕркун эсĕ Риммăпа клубалла кайнă чух Черкалов тăкăрлăкран сана куçĕпе вăрттăн ăсатрĕ. Сана вăл паян кĕвĕç чунĕ каничченех тавăрма пултарĕ.

Тепле тăрăшсан та, Микулай хăй куçне Черкалов çинчен илеймерĕ. Лешĕ темĕнле кӳлĕри шапа лĕкки тĕслĕ пиншак тăхăннă, шурă кĕпе çухине çиеле кăларса хунă. Сăнĕ тĕксĕм. Çӳхе тути хĕррисене чăп хĕссе лартнă та тути вырăнне çинçе кĕрен çип йĕрĕ çеç юлнă.

«Пĕтерет ĕнтĕ ку мана!» — йӳçеккĕн кулса илчĕ Шангин. Анчах... Тăхтăр, кун пирки кайрантарах.

Хăйĕн çӳллĕ хыçлă пуканĕ çинче Кариньков темĕнле трон çинче ларнă пек ларать. Яланхи милкемес çӳçне хыçалалла тураса хунă. Калаçасса ĕшеннĕ çын пекрех вăраххăн калаçкалать. Çав вăхăтрах хăйĕн сумлăхĕпе курăмлăхне самантлăха та манмасть.

— Паян пирĕн пĕр ыйту пăхса тухмалла, — терĕ вăл, куçне умĕнчи хут çинчен çĕклемесĕр. — Николай Степанович Шангин комсомолец çинчен... персональнăй ыйту...

Хăйне мĕн пирки «айăплассине» Шангин ахалех чухлать-ха: вăл çын килйышне сĕмсĕррĕн пырса хутшăннă имĕш, çавна пула, «чип-чипер пурăнакан» мăшăр хушшинче харкашу тухса кайнă, çемье пăсăлнă; ку çеç те мар, комсомол комитечĕ çамрăксен мораль тасалăхĕшĕн кĕрешнĕ чухне Шангин «кая юлнă элементсемпе, тĕн сĕрĕмĕнчен хăтăлайман çынсемпе çыхăнать, комитет йышăннă тĕрĕс решенисене ревизи туса çӳрет» (ах, аçа çапман ревизионист!), «çапла вара, организацири дисциплинăна хавшатать», «пĕтĕм коллектива анархизм çулĕ çинелле сĕтĕрет».

Микулай кĕтнĕ пекех, Кариньков паянхи «персональнăй ыйтăва» шăп та лăп çавнашкал сăмахсемпе ăнлантарса пачĕ. Çапах та Микулай тӳсеймерĕ, сиксе тăчĕ те ыйтрĕ:

— Кариньков юлташ, мĕншĕн тăрăнатăн эс мана? Мĕн шыратăн?

— Пĕлместĕн пулать? — тутине йĕрĕннĕн пăркаласа илчĕ лешĕ. — Пăлхатма пĕлетĕн, ответ тытма вăхăт çитсен, пăлахая перетĕн. Çук, Шангин юлташ, унашкал ĕç тухаймĕ. Каласа кăтарт хăвăн «пархатарлă ĕçӳсем» çинчен... Эсĕ «инкеке лекнисене» пулăшас тесе çунатăн-çке-ха... Колхозлă ялта темĕнле «тарçăсемпе чурасем» шыратăн... Вĕсене «пусмăртан хăтарма» хатĕр имĕш...

— Хатĕр! — терĕ Шангин питĕ шăппăн, анчах çирĕппĕн. — Эпĕ вĕçне çитичченех кĕрешме хатĕр!

— Нина Ювашевăшăн, çапла-и? — йĕкĕлтесе илчĕ Кариньков. — Ĕлĕкхи чун савнишĕн?!

— Çапла, Нина Ювашевăшăн, — пат татса çирĕплетрĕ Шангин. — Эсир...

— Каçар, Шангин юлташ, — пӳлчĕ ăна Кариньков. — Ювашева хăй ирĕкĕпе качча тухнă... Никам та ăна чĕр-çилам тытса кайман, авалхи пек вăрламан... Чиркĕве ачине тĕне кĕртме те вăл хăй ирĕкĕпе кайнă. Никам та хăваламан ăна... Эсĕ, Шангин юлташ, колхозра агроном ĕçне тытăнас вырăнне йăлтах урăххипе интересленетĕн... Урăххи илĕртет сана, урăххи!..

— Çук, урăххи мар! — терĕ Шангин. — Этем шăпи маншăн — урăххи мар! Анчах эпĕ пĕр япалана çеç ăнланаймстăп. Итле-ха, Кариньков юлташ, эсе акă — çамрăк çын... Нивушлĕ сан куçу çав териех япăхнă?.. Пĕр-пĕр çĕр çулхи мучирен те суккăртарах?.. Е хура карав карса илнĕ сан куçна?

Хĕрсе кайнă Шангина никам та пӳлме хăяймарĕ. Вăл вара хăйĕн тăвăнса çитнĕ шухăш-кăмăлне пĕтемпех комитет умне кăларчĕ.

— Эсир пурте, тĕрĕссипе, Хадаровсене хӳтĕлетĕр, — терĕ Шангин. — Иван Демьянович Хадаров — ялта ырă çын, сумлă çын, районта — пысăк чин. Эппин, çывăхарах пырса пăхăр-ха. Хадаров хăйĕн сарлака çурăмĕпе сăпса йăвине, арлан шăтăкне хӳтĕлесе пурăнать. Çав вăхăтрах хăй вăл — алла вĕрентнĕ шурă упа. Чăн-чăн хуçи — Ăçтиçук-Таçук. Шурă упана вăл, циркри пек, мĕнле кирлĕ çапла тыткалать. Усламçă, харампыр. Унăн куçĕнче те пăхăр укçа кăна сиккелесе тăрать. Пысăк хуçалăхра ĕçлеме ăна тарçă кирлĕ. Ăнланатăр-и эсир, комитет членĕсем, Нина Ювашевăна Ăçтиçук-Таçук чура вырăнĕнче тытса усрать! Лаша вырăнĕнче!.. Хадаровсен услап ывăлĕ — тĕнче янккамасĕ... Вăл имĕш ырлăх курма кăна çуралнă... Тупăннă улпут ывăлĕ!.. Вĕсем, колхоза виçĕ пуслăх та усă кӳмесĕр, колхозник ячĕпе витĕнеççĕ. Вĕсене хирĕç ялта никам та шăл шурри уçаймасть... Хадаров — ырă çын, Хадаров — пысăк чин... Çук, юлташсем, эпĕ урăххи çинчен мар, шăпах çавăн çинчен, чи кирли çинчен калаçатăп. Куçăр-пуçăра лайăхрах чармаклăр, вара мĕн курăнмалли хăех курăнĕ!..

— Демагоги! Шантаж! — вырăс сăмахĕсемпе перкелешме тытăнчĕ Кариньков. — Таса çынсене пылчăкпа варалатăн. Манăн ыйтса пăхас килет, — сассине сасартăк пусарчĕ вăл: — Эсĕ, Шангин юлташ, йытă çыртнипе таçта чăнласах урма тытăнман-и?

— Йытă çыртнипе мар, эсир çыртнипе урса та кайăн, — тӳрех тавăрчĕ Микулай.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн