Тутарстан Республикинчи Анат Камӑри 34-мӗш номерлӗ чӑваш гимнази-интернатӗнче нумаях пулмасть асра юлмалла курнӑҫу йӗркеленӗ.
Гимназире вӗренекенсем патне нарӑсӑн 6-мӗшӗнче нимӗҫсен концлагерӗнче асапланнӑ Альбина Дыранована хӑнана йыхравланӑ.
Альбина Павловна пограничник хӗрӗ пулнӑ. Унӑн ашшӗ чикӗ патӗнчи ҫапӑҫура хыпарсӑр ҫухалнӑ. Дырановсен ҫемйи тыткӑна лекнӗ.
Альбина Павловнан амӑшӗ, пиччӗшӗсем тата аппӑшӗ бюргер (хулара пурӑнакана Германире ҫапла каланӑ) патӗнче тӑватӑ ҫул тар тӑкнӑ. Альбина пӗчӗк пулнӑ, ӗҫлеймен, анчах унне юн илсе пурӑннӑ. Нуша-тертне пайтах курнӑ хӗрарӑм аса илӗвне гимнази-интернатра аслӑ класра вӗренекен ачасем чунтан ӑнланса та шеллесе итленӗ, куҫӗсем те шывланнӑ вӗсен.
Нарӑс уйӑхӗн 4-мӗшӗнче, кӗҫнерникун, Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗнчи «Чӑваш кӗнеки» центрта тӑван халӑхӑмӑрӑн тата тӑван тӑрӑхӑмӑрӑн историне тата культурине юратакансен клубӗн черетлӗ занятийӗ иртмелле.
Ку клуба вулавӑшра 2013 ҫулта пуҫарса янӑ. Унӑн тӗллевӗ пирки ӑнланма йывӑр мар: вӑл тӑван халӑхӑмӑрӑн кун-ҫулӗпе кӑсӑкланакансене — историксене, тӗпчевҫӗсене, таврапӗлӳҫӗсене, студентсене, шкул ачисене — пӗрлештерет.
Клуб занятийӗсем кӑсӑклӑ иртнине пӗлтернӗ май унӑн пайташӗсем ҫивӗч тӗрлӗ ыйтӑва хӗрсе сӳтсе явни пирки ӗнентерет республикӑн Культура министерстви.
Черетлӗ заняти ыран 18 сехетре пуҫланмалла. Унта истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ, «Государственные символы Чувашской Республики: история создания, проекты, документы и материалы», «Национальное самоопределение чувашского народа в начале XX века: идеологический аспект» кӗнекесен авторӗ Сергей Щербаков 20-мӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнчи наци юхӑмӗн аталанӑвӗ пирки калаҫу пуҫарӗ.
Чӑваш республикин пӗрремӗш конституцине йышӑннӑранпа паян 90 ҫул ҫитрӗ. Чӑваш АССРӗн пӗрремӗш тӗп саккунне 1926 ҫулхи кӑрлачӑн 31-мӗшӗнче йышӑннӑ.
«Ирӗке тухас тесе чӑваш халӑхӗ нумай ҫул кӗрешнӗ. Темиҫе ӗмӗр хушши чӑваш ӗҫчен халӑхӗ патша пусмӑрӗ айӗнче пурӑннӑ. Хӑйӗн экономикӑри тата наци ирӗклӗхне, культурине, йӑли-йӗркине тата чӗлхине упраса хӑварас тесе чӑваш халӑхӗ пусмӑрҫӑсемпе паттӑрла кӗрешнӗ», — тесе палӑртнӑ пулнӑ ҫав саккунра. 1926 ҫулхи конституци пурӗ 13 сыпӑка кӗрекен 87 статьяран тӑнӑ. Хальхи вӑхӑтпа пӑхсан тӗп саккунра демократиллӗ шухӑшсем сахал мар пулнӑ. Ӗҫленине яваплӑх шутне кӗртнӗ, вӗренӳ тӳллевсӗр пулмалла пулнӑ. Конституци тӑрӑх чӑваш тата вырӑс чӗлхисем официаллисен шутне кӗнӗ, пур учрежденисемпе организацисенче те чӑваш чӗлхипе анлӑ усӑ курма пуҫлама тӗллев ларнӑ пулнӑ.
РСФСР аслӑ органӗсем ку конституцие ҫирӗплетме килӗшмен. 1926-мӗш ҫулхи тӗп саккун 1937 ҫулччен ӗҫленӗ.
Паян кун, кӑрлачӑн 27-мӗшӗнче, шӑп та лӑп 72 ҫул каялла Ленинград хулине 900 кун хушши блокадӑра тытса тӑнӑ фашистсен 18-мӗш ҫарне ҫапса аркатнӑ. 2 миллион та 544 пин ҫын 900 кун хушши вӑрҫӑ нушисене тӳссе ирттернӗ. Пӗрремӗш ҫулхинех 252 пин Ленинград ҫынни выҫса, бомба-снаряд айне пулса вилнӗ.
Етӗрнери культура ҫурчӗ ҫумӗнчи Пичугина И.Г. ертсе пыракан театр ушкӑнӗ паян ҫак куна халалласа «На стульях» (чӑв. Пукансем ҫинче) ятлӑ спектакль лартса панӑ. Спектакльте ачасемпе танах аслисемпе те вылянӑ. Чуна тивмелли спектакльте Кирилл Назаров (Шурик), унӑн йӑмӑкӗ Серебрякова Юля (Таня) выляҫҫӗ.
Шурикпе Таня вилмен иккен, ватӑсем хӑйсем мӗнешкел хурлӑх тӳссе ирттернисене мӑнукне каласа параҫҫӗ. Юрий Тищенко (аслашшӗ), Анастасия Пичугина (Наташа мӑнукӗ) та спектакльти сӑнарсене чуна тивмелле сӑнарлаҫҫӗ.
Темӗнле йывӑр пулсан та Ленинград халӑхӗ ҫӗнтерӗве шаннӑ. 1944 ҫулхи кӑрлачӑн 27-мӗшӗнче халӑх темиҫе ҫул кӗтнӗ ирӗклӗхе кӗтсе илнӗ! Ку спектакльпе ушкӑн республикӑра иртнӗ «Эхо Победы» (чӑв. Ҫӗнтерӳ ахрӑмӗ) фестивальте 2-мӗш вырӑн ҫӗнсе илнӗ.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче сайра тата кӑсӑклӑ кинолентӑсем упранаҫҫӗ. Ытларах пайне сассӑр фильмсем йышӑнаҫҫӗ.
Нумай пулмасть вӗсем ҫак паха архива Чӑваш Республикин электронлӑ тата кинодокументаци патшалӑх архивӗпе пӗрле хальхи электронлӑ формӑна куҫарма пуҫланӑ. Хальхи аппаратурӑпа пӑхма май тунӑскерӗсемпе гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ халаха паллаштарма та ӗлкӗрнӗ. Чи малтанах институт каналӗнче «Иван Яковлевич Яковлев» кинолента вырнаҫтарнӑ.
1928 ҫулта ӳкернӗ «Иван Яковлевич Яковлев» фильм вӑрӑмах мар, икӗ ҫеккунт та тӑсӑлмасть. Ҫавах та ҫак кӗске вӑхӑт хушшинче куракан Иван Яковлевича тата XX ӗмӗр пуҫламӑшӗнчи Кӑнна Кушки ялӗн сӑнне курма пултарать.
Ҫывӑх вӑхӑтра институт каналӗнче ытти фильмсене те вырнаҫтарма палӑртнӑ. Шел те, пурин те пахалӑхӗ чаплах маррине пула хӑш-пӗрине ҫеҫ куракан патне ҫитерӗҫ. Институт ӗҫченӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх 1927 ҫулта ӳкернӗ «Страна Чувашская» (чӑв. Чӑваш тӑрӑхӗ) кинолентӑпа, 1976 ҫулта тухнӑ «На Волге широкой» (чӑв. Аслӑ Атӑл хӗрринче) киножурналӑн ленттипе паллашма май пулӗ.
Ржев хули патӗнче Хӗрлӗ Ҫарӑн пилӗк салтакӑн шӑммисене тупнӑ. Вӗсемпе пӗрле чӑвашла ҫырнӑ ҫыру пулнӑ. Ҫыру ҫинче адресӗ те, адресачӗ те ҫук. Хальлӗхе палӑртнӑ тӑрӑх салтак виллисем 139-мӗш дивизи шутне кӗнӗ. Вӗсем 1942 ҫулхи ҫурла уйӑхӗнчи ҫапӑҫусенче пурнӑҫран уйрӑлнӑ.
Ҫак ял патӗнче 609-мӗш тата 718-мӗш стрелок полкӗсем ҫапӑҫнӑ.
Obd-memorial.ru сайтри информаци тӑрӑх ҫак вырӑнта 20 яхӑн чӑваш вилнине тата 20 яхӑн чӑваш салтакӗ хыпарсӑр ҫухалнине пӗлме пулать.
Ҫырӑва ачи ашшӗ патне янӑ пулмалла. 70 ҫул ытла ҫӗр айӗнче выртнипе хучӗн хӗррисем ҫӗтӗлнӗ. Таса хут пулманнипе ҫырӑва тырӑ валеҫнӗ списокӑн тепӗр енне ҫырнӑ. Унти хаш-пӗр хушаматсене вулама пулать.
Тӗплӗнрех солдат.ру канашлура ҫырнӑ. Тӑванӗсене тупса пулӑшма ыйтаҫҫӗ.
Аса илтеретпӗр, 139-мӗш стрелок дивизийӗ Шупашкарта йӗркеленсе вӑрҫа кайнӑ. Унта 70% таран чӑвашсем пулнӑ. Халӗ республикӑн тӗп хулинче пӗр урамӗ ҫак дивизи ячӗпе хисепленет.
Чӑваш Енре истори предмечӗпе кӗнеке кӑларма хатӗрленеҫҫӗ. ЧР Элтеперӗн Хушӑвне пурнӑҫа кӗртнӗ май ӗҫ ушкӑнӗ истори енӗпе вӗренӳпе методика комплексӗн концепцине хатӗрленӗ.
Ҫакна тӗнчери истори ӑслӑлӑхӗ аталанни, чӑваш халӑхӗн историйӗ енӗпе пӗлӳ тарӑнланни, общество иртнипе кӑсӑкланни тума хӗтӗртнӗ. Ҫавӑн пекех Тӑван ҫӗршыв историйӗ енӗпе методика комплексне хатӗрлени те ку утӑма тума хӗтӗртнӗ.
Хальлӗхе учебникре 13 пай: чӑваш халӑхӗ пулса кайнин тӗп гипотезисенчен пуҫласа республикӑн 20-мӗш ӗмӗр вӗҫӗнчи пурнӑҫӗ таран.
Шупашкарти кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ районӗнче Тӑван ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫинче пуҫ хунӑ салтаксене халалланӑ астӑвӑм палли тинех хӑйӗн вырӑнне тупнӑ. Ӑна хӑйӗн вырӑнӗнчен илнӗренпе чылай ҫул хыҫа юлнӑ.
Кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ бульварӗнчи астӑвӑм паллине иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсенче, нумай хутлӑ ҫурта хӑпартнӑ чухне, илнӗ. ЧР Патшалӑх Канашӗнчи КПРФ фракцин ертӳҫи Дмитрий Евсеев хӑйӗн блогӗнче ҫырнӑ тӑрӑх, ҫулталӑк пуҫламӑшӗнче вӑл хула администрацине астӑвӑм хӑмине вырӑна лартмашкӑн ыйтса ҫырнӑ. «Ӑна нумай хутлӑ ҫурта тунӑ чухне илнӗ те ун пирки манса кайнӑ, вӑл вӑхӑтра ку модӑна кӗнӗ-ҫке», — ҫырнӑ Дмитрий Евсеев.
Астӑвӑм хӑмине вырнаҫтарнӑ чухне кӑлтӑк сиксе тухнӑ: архивра палӑк пирки ҫырнисем сыхланса юлман-мӗн. Ҫапах хӑмана хӑй вырӑнне лартнӑ. Таврари лапама хӑтлӑх та кӗртме шантарнӑ.
Паян, чӳк уйӑхӗн 11-мӗшӗнче, Чӑваш наци музейӗнче «Финн-угорсен пурлӑхӗ» курав уҫӑлнӑ. Шупашкарти Ленин район администрацийӗн пресс-релизӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, унта Чӑваш Енре II-XX ӗмӗрсенче тупнӑ хӑйне евӗр артефактсене курма пулать.
Куравра Мӑкшӑ тата Мари республикисенчи ӗлӗкхи масарсенче тупнӑ япаласем, Чӑваш ҫӗрӗ ҫинче пурӑннӑ финн-угорсен XIX–XX ӗмӗрсенчи костюмӗсем вырӑн тупнӑ. Унтах ҫар ҫыннин хӗҫ-пӑшалӗ, капӑр таврашӗ, ӗҫ хатӗрӗсем пур.
Унччен ку экспонатсене ниҫта та кӑтартман. Ҫавӑнпа пурне те курав ҫитме сӗнеҫҫӗ.
Чӑваш Енре тепӗр пысӑк ӗҫ тӑвасшӑн. Мускав режиссерӗ пирӗн республикӑра документлӑ фильм ӳкерме хатӗрленеҫҫӗ.
Картина чӑваш наци мӗнле пулса кайнине, вӑл авалхи патшалӑх Атӑлҫи Пӑлхар вӑхӑтӗнче мӗнле аталаннине ҫутатса памалла. Малтанлӑха палӑртнӑ тӑрӑх, картинӑна чылай ҫын курма пултарӗ.
Хальлӗхе Чӑваш Енре малтанлӑха «Аслӑ халӑх историйӗ» ят панӑ документлӑ илемлӗ фильмӑн юлашки сценисене ӳкерсе пӗтернӗ. Фильма историксемпе, археологсемпе, лингвистсемпе пӗрле хатӗрлеҫҫӗ.
Сценарие хутшӑннисенчен пӗри — Юхма Мишши. Фильма хатӗрлекенсем каланӑ тӑрӑх, ӑна иккӗленӳрен хӑтӑлма хатӗрлеҫҫӗ: камсем вӗсем — чӑвашсем, ӑҫтан вӗсем тухнӑ тата мӗнле аталаннӑ?
Фильма шкулсенче тӑван ен культурипе историйӗн урокӗнче кӑтартма палӑртаҫҫӗ.
+18.3 °C