Хӑшӗ-пӗри питех те чӑваш халӑхне катӑк тесе кӑтартма тӑрӑшать. Ун пеккине сахал мар курнӑ. Хамӑр чӑвашсем те «ахах»-па «мерчен» шырама ютталла ытларах тӗмсӗлеҫҫӗ. Ытти халӑхсенчен вӗреннинче ним япӑххи те ҫук, кӑна ырламалла кӑна. Анчах та ҫав хушӑрах хамӑра ыттисенчен катӑкран теме хӑтланни ман шутпа киревсӗр япала.
Сӑмахӑм ман паян «Илемлӗ, илемлӗ…» чӑваш халӑх юрри пирки пулӗ. Нумайӑшӗ, вӑл илемлӗ юрӑ тесен, хирӗҫ пулмӗҫ ӗнтӗ. Ку чӑнах та ҫапла. Пӗр енчен ансат юрӑ. Анчах ҫав хушӑрах питӗ илемлӗ вӑл. Августа Уляндина шӑрантарниех епле ҫепӗҫ янӑрать:
Чи малтан юрӑ текстне илсе парар:
Илемлӗ, илемлӗ...
Илемлӗ чӑваш юрри.
Илемлӗ чӑваш юрри те —
Юрлама пӗлсен кӑна.
Илемлӗ, илемлӗ...
Илемлӗ чӑваш ташши.
Илемлӗ чӑваш ташши те —
Ташлама пӗлсен кӑна.
Илемлӗ, илемлӗ...
Илемлӗ чӑваш пики.
Илемлӗ чӑваш пики те —
Сӑпайлӑ пулсан кӑна.
«Доктрина Cоздателя» кӗнеке кун ҫути курнӑ.
Нумай пулмасть ҫӗртме уйӑхӗнче вулакансем валли ҫӗнӗ кӗнеке пичетленсе тухнӑ. «Доктрина создателя» (чӑв. Пултаракан доктрини; Тӑвавҫӑ доктрини) ят панӑскерте автор эпир курма хӑнӑхнӑ тӗнче курӑмне ҫӗнӗлле пӑхма вӗрентет. Унӑн иккӗмӗшле ячӗ — «Этемлӗхӗн Чун Интернационалӗ е пирӗн цивилизацине ыран мӗн кӗтет».
Кӗнеке авторӗ — техника ӑслӑлӑхӗсен докторӗ, профессор, РФ АТН, РАЕН академикӗ, ОАЕГН президенчӗ Маслов Леонид Иванович Аслӑ Тӗнче уҫлӑхӗн Ӑс-тӑнӗ тивӗҫтернӗ информацие кӗскен каласа панӑ. «Доктрина Создателя» кӗнекере халӑх пӗрлӗхӗн аталану ҫулӗн ҫӗнӗ модельне сӗннӗ. Кунта ӑнланмалла чӗлхепе ҫынпа Уҫлӑх хушшинчи ҫыхӑну епле йӗркеленни пирки каласа панӑ. Тӗнче уҫлӑхӗ мӗнле йӗркепе — Канонсемпе — аталанса пынине уҫса панӑ, кӗнекери шухӑшпа этемлӗх вӗсене тӗпе хурса аталанма.
Ҫамрӑксемшӗн кӗнекери «Ҫӗнӗ ӑру валли ҫырнӑ халал» юлашки сыпӑк кӑсӑклӑ пулӗ. Пултаракан паракан пӗлӳ ҫын кам иккенне тӗпренех улӑштарать.
Кӗнеке кӑҫал ҫӗртме уйӑхӗнче 5 пин тиражпа тухнӑ пулнӑ, анчах вулакансем ӑна пит хӑвӑрт туянса пӗтернӗ.
(«Чӗрӗ чӑваш. Чӗрӗ мар чӑваш» кӗнекерен)
2019 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 20-мӗшӗнче Горький ячӗпе хисепленекен МХАТ-ра А.Г. Дугин «Метафизика Синей Птицы» лекци вулать (14 лекцирен тӑракан «Онтология и антропология театра» ярӑмран). Ӑна 1905 ҫулта ҫырнӑ бельги ҫыравҫын тата философӗн Морис Метерлинкӑн «Сенкер Кайӑк» пьесине халалланӑ. «Пьесӑсен пьеси. Кайнисен тӗнчи пирки, ӗмӗр чӗрӗ архетипсен тӗнчи пирки, хӑватсен чӗмӗсем вӑранни пирки каланӑ тарӑнран тарӑн, философилле, неоплатоникла халай/сӑмах» («Пьеса пьес. Глубинное, философское, неоплатоническое послание о мире мертвых, о мире вечных архетипов, о пробуждении духов стихий». – Дугин А.Г. Формирование нашего сознания через русский театр. Студия «Аврора», 2020 г.).
«Вилнисем ҫук, вилӗм те ҫук», — тесе ӗненнӗ Метерлинк.
А.Г. Дугин лекцийӗнчен:
«Тильтильпе Митиль вилнисен тӗнчине ҫитеҫҫӗ. Ку вӑл шаман тӗнчен тӗрлӗ сийӗсене ҫул ҫӳренин классикӑлла пуҫламӑшӗ. Малтан ачасем аслашшӗпе асламӑшӗ пурӑнакан ҫӗре лекеҫҫӗ. Кунтах ҫут тӗнчерен уйрӑлнӑ пиччӗшӗ-шӑллӗсем, аппӑшӗ-йӑмӑкӗсем.
(«Чӗрӗ чӑваш. Чӗрӗ мар чӑваш» кӗнекерен)
«Чӑваш ҫӗрӗ ҫинче ӗлӗкхи Турӑ чӑваша халаланӑ сӑмахсене чӑваш халӑхӗ упраса пурӑнать паянхи кун та, — тет Муркаш районӗнчи Шашкар ялӗнче ҫуралса ӳснӗ филологи ӑслӑлӑхӗсен тухтӑрӗ Галина Алексеевна Ермакова «Шкул тата чӑваш чӗлхи чӗрӗлӗвӗ» ҫавра сӗтел/конференцире (Муркаш районӗнчи Калайкасси шкулӗ. 28.02.2016.). — Эсир ӑна упрама пулӑшатӑр. Ҫавӑнпа эп сире вилсе кайса юрататӑп. Чӑваш чӗлхи вӗрентекенне курсассӑн ман пӗтӗм чун пӑлханса, хӗрсе каять (тарӑн шухӑша каять), мӗншӗн тесен сире питӗ йывӑр. Эсир чаплӑран та чаплӑ Турӑ ӗҫне туса пыратӑр. Мӗн-ха вӑл Турӑ ӗҫӗ? – Чӑвашлӑха сыхласа хӑвармалли ӗҫ. Тӗшши мӗнре? – Ҫураҫтараулӑхра. «Ҫураҫтарулӑхра чӑваш чӑвашлӑха сыхласа хӑварнӑ», –тесе калать В.Г. Родионов. Килӗшсе пурӑнмалла, юратса пурӑнмалла, пӗр-пӗрне пулӑшмалла. Хӗвеле курмалла… Чӑваш Турри сире ан пӑрахтӑр. Эсир те Чӑваш Туррине ан манӑр…».
Александр Марсович Степанов йӗркеленӗ «Ҫавра сӗтеле» эп хал ҫитерсе (чӑвашпа ҫыхӑннӑ официаллӑ шайри япаласем, петӗмӗшле илсен, питӗ кичем: креативлӑх ҫукки пирки вӗсем астармаҫҫӗ, илӗртмеҫҫӗ) ик-виҫ хут пӑхрӑм.
Шупашкарти В.С. Чаплина ячӗллӗ вулавӑшра Геннадий Трифонов философа асӑнса «ҫавра сӗтел» иртнӗ.
Мероприятие ученӑйӑн вӗрентекенӗ, Шупашкарти коопераци университечӗн доценчӗ, философи наукисен кандидачӗ Эрбина Никитина ертсе пынӑ. Ҫавра сӗтеле философи наукисен докторӗ, профессор, Владимир Чекушкин; Виталий Станьял литературовед тата публицист, Валерий Осипов философ тата ӑсчахӑн хӗрӗ Ульяна Князева хутшӑннӑ.
Аса илтерер: Геннадий Трифонов – ӑсчах, философи наукисен докторе, геологипе минералоги наукисен кандидачӗ, профессор, Раҫҫейри философи обществин регионти уйрӑмӗн председателӗ пӗлтӗрхи чӳк уйӑхӗнче вилнӗ.
Пулас ӑсчах 1938 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 10-мӗшӗнче Шупашкар районӗнчи Етӗрнекассинче ҫуралнӑ. 1961 ҫулта Мускаври М.В. Ломоносов ячӗллӗ университетӑн геологи факультетӗнчен вӗренсе тухнӑ.
(«Чӗрӗ чӑваш. Чӗрӗ мар чӑваш» кӗнекерен)
«Чӑвашӑн малалла ӑслӑлӑх вӗренес пулать. Тӗнче пысӑк, тӗнчере темӗн те пур. Тӗнчене пӗлме тӑрӑшмасӑр, тӗнче йӗркине, пурнӑҫ йӗркине пӗлме тӑрашмасӑр пурӑнма май ҫук», – ҫырнӑ Ҫеҫпӗл 1921 ҫулта.
«Май пур!..» – теҫҫӗ пирӗн вӗреннӗ чӑвашсем. Хаҫат-журналсене, литература е ӑслӑлӑх ятпа тухакан кӗнекесене уҫкаласа пӑхӑр, радио-телевидени кӑларӑмӗсемпе паллашӑр, театрта пулӑр, чӑваш фильмӗсене курӑр. пуху-конференцисене интернетра шыраса тупӑр, паянхи чӑваш юрри-музыкине итлӗр, «Чӑваш халӑх сайтӗнчи» комментарисене/акапасарсене вулӑр… Пур-и унта ӑслӑлӑха вӗренес тени, тӗнчене, тӗнче йӗркине, пурнӑҫ йӗркине пӗлме тӑрӑшни?.. Ҫук… Ҫеҫпӗл палӑртнӑ инҫет/горизонт патне туртӑннине те ҫукрах… Телее, пирӗн Атнер Петрович Хусанкай пур, ӳнерҫӗсем пур… Вӗсем «семиосфера ахах-мерченӗсемпе» (Ю.М. Лотман ӑнлавӗ) шалти хутшӑнӑва кӗреҫҫӗ. Вӗсен пултарӑвне ҫӗн пӗлтерӗш-тупсӑмсен (смыслы) тарӑнӑшӗ патне ҫитерекен Пысӑк вӑхӑт (М.М. Бахтин ӑнлавӗ) пиелет…
Паянхи гуманитари тӗпчевӗсен тӗпри принципӗсенчен пӗри интертекст тата интертекстлӑх пулмалла пек.
(«Кайнисене тата чӑваш туррисене таврӑнма вырӑн хатӗрлекенсем» кӗнекерен)
«Йӑпӑш ӑслӑлӑх» («тихая учёность»). Мартин Хайдеггер философийӗнче ҫавӑн пек ӑнлав пур (Хайдеггер М. Исток художественного творения / Пер. с нем. Михайлова А.В. М.: Академический Проект, 2008. С. 285.). Ҫиелтен пӑхсан, ҫак ӑнлавпа Г.А. Дегтярев ӗҫ-пуҫне палӑртма пулать пек. Чӑваш лексикографийӗ, лексикологийӗ… Словарь ӗҫӗ… «Бухгалтер, счетовод ӗҫне аса илтерет», – тейӗ ҫӑмӑлҫах ӑсли. Чӗрӗ, кулленхи пурнӑҫпа ҫыхӑнман пек туйӑнать ҫак ӗҫ нумайӑшне. «Наука ӗнтӗ, мӗн тӑвӑн… Академилле темелле…». Ҫапла шухӑшлани тепришӗн (сӑмахран, ку ӗҫе ячӗшӗн тӑваканшӑн) тӗрӗс. Г.А. Дегтярев ӗҫӗ-хӗлӗн, пурнӑҫӗпе пултарӑвӗн чӑн тупсӑмӗ – урӑххинче: урӑх инҫӗшре, урӑх талккӑшра, пур-ӑ-нӑҫӑн (бытие) урӑх таппи-талпӑнӑвӗнче… Урӑххине палӑртма, ӑсласа илме янтӑласа хунӑ сӑмах ҫук. «Ку сӑмах ыйтӑва ӑсласа илес ҫул ҫинче. Ҫул ҫинче – ҫул вӗҫӗнче мар» («Это всегда слово, которое находится на пути к освоению своей проблемы – на пути, а не в окончании пути»), – ҫырать А.
(«Тарӑн чӑваш. Тарӑн мар чӑваш» кӗнекерен)
«Шухӑш ҫукки кисретет», – терӗ Н.Е. Лукианов. (Эпир унпа телефонпа хальхи чӑваш пурнӑҫӗн пӗтӗмӗшле ӗлки, туртӑмӗ пирки калаҫаттӑмӑр, 2020 ҫул).
«Вӑхӑт ҫитӗ, – тенӗ Ҫеҫпӗл («Чӑваш сӑмахӗ», 1920). – Атӑл хӗрри тӑрӑх тӗнче кӗсле сассипе янраса тӑрӗ – ҫакӑ чӑваш юрри пулӗ. Чӑваш чӗлхи кӑвар пулӗ, хӗрнӗ хурҫӑ пулӗ!»
Пуш параппан пӑнтӑртатӑвӗ тесе хакланӑ пулӑттӑм эп официллӑ чӑваш культурин юлашки вун ҫуллӑхне.
Урӑхла культура та пур паллах чӑвашӑн. Анчах та ӑна эпир пӗлсе пӗтерейместпӗр, мӗншӗн тесен ӑна хуплаҫҫӗ, сас памаҫҫӗ, ҫын ҫине кӑлармаҫҫӗ, ҫул памаҫҫӗ…
Юрий Сан самахӗсем аса килеҫҫӗ: «Эп юлташсемпе калаҫса тӑраттӑм. Пирӗн пата хӗрӗнкӗ Толя Смолин таҫтан пырса тӑчӗ те мана калать: «Эх, изгойсем санпа эпир, Юра».
– Кай-ха кунтан, эп нимле изгой та мар, – терӗм ӑна».
Н.М. Кирилловӑн та Юрий Санӑн пекех оптимизм. «Веҫех йӗркеллӗ, эп ӗҫлетӗп, кӗнекесем кӑларатӑп», – тет Надежда Мефодьевна интервьюсенче. Кӗнеке презентацийӗнче вара артистсем, театр ӗҫченӗсем ҫукчӗ, ҫукпа пӗрехчӗ…
«Хӗвелӗн кӑварлӑ хӗлхемӗ / Ҫӗре чечекленӗ чухне / Кам курнӑ ҫанталӑк илемӗ / Пӑрпа пӑрланса шӑннине?
Вӗреннӗ чӑваш (ӑна, пӗтӗмӗшле илсен, интеллигенци теме май килмест) хӑйне епле тытнине 30 ҫул ытла сӑнанӑ май пуҫра (маншӑн, чӑвашшӑн, хӑрушла) шухӑш йӑва ҫавӑра пуҫланӑччӗ: тискер (ыттисенчен катӑкран катӑк) халӑх мар-ши эпир?.. Тӗнчере этеме этем тӑвакан ӑнлавсем ҫирӗпленнӗ теме пулать. Ҫынлӑх (гуманизм), чӑнлӑх, тӗрӗслӗх, тӳрӗ кӑмӑллӑх… тавра йӗркеленеҫҫӗ вӗсем. Ҫак ыйтусем чӑваша хускатаҫҫӗ-и, канӑҫ памаҫҫӗ-и?.. Хуравне шыраса пӑхмалли мелсем ансат. Тытӑр та уҫса пӑхӑр пирӗн хаҫат-журналсене, итлӗр радио-телевидение, ҫӳрӗр пуху-митингсене… Тупатӑр-и эсир унта чӑнлӑхпа, тӗрӗслӗхпе, тӳрӗ кӑмӑллӑхпа ҫыхӑннӑ шухӑш-кӑмӑл?.. Ҫук пулӗ... «Справедливая Россия – Чувашия» хаҫатра та тӗрӗслӗх концепт/тема шайӗнче те ҫук. «Справедливая Россия – Чувашия» тӗрӗслӗхшӗн чӑнтан ҫунманнине ӑнланма контент-тишкерӳ те кирлӗ мар. Тӗрӗслӗх кунта ятӗнче кӑна, ячӗшӗн кӑна…
Мана ҫиелти питех кӑсӑклантармасть. Фрейд, тарӑнран тарӑн психологи (глубинный психоанализ) чӗлхе вӗҫне мӗн килнине те, ӑнсӑртран мӗн каласа янине те, катӑклӑх комплексӗн шалти тымарӗсене те, ҫӳлтен е таҫтан муртан килекен пулӑм-хӑватсене те… ӑнланма май параҫҫӗ.
Иосиф Александрович Дмитриевпа эпир пӗр-пӗрне пуҫран шӑлса, пӗр-пӗрне юрас тесе, алай-алай тесе калаҫман. Унпа хутшӑннӑ чух эп, М.М. Бахтин калашле, достоевскилле ҫавра ҫил кӑларма юрататтӑм, ҫуралтӑр-ха чӑн сӑмах тесе. Юлашки вун ҫулхи калаҫусене вӑл темле салхуллӑ (халь ӑнланатӑп — ыратулла, трагедилле салхуллӑ) шухӑш-кӑмӑлпа вӗҫлетчӗ: «Яваплӑх ӑҫта, яваплӑх…». Аслӑ юлташӑн («Сан хыҫҫӑн йӗм пӗҫҫи тавӑрса чупаймастӑп ӗнтӗ эп», — тетчӗ вӑл.) сӑмахӗсем маншӑн халь халал пек янӑраҫҫӗ… Чӑвашлӑх пирӗн пурнӑҫран хӑрушла кайса пынине чылай чухне яваплӑх ҫуккипе ӑнлантарма пулать. Чӗлхене, чӑвашлӑха хӗстереҫҫӗ. Чӗрӗ организмӑн (ҫутҫанталӑк йӗркипе килӗшӳллӗн) хӗстернине хирӗҫ тӑмалла пек, реакци пулмалла пек… Анчах эпӗ, шел пулин те, ҫакна Чӑвашра курмастӑп. Пирӗн чуна Улатимӗр Тяпкинла кӑмӑл («чӑваш халӑхӗ ҫухалса пынинчен ытлашши трагеди тумалла та мар»), Геронтий Никифоровла перспективизм («чӑваш чӗлхи тепӗр 50 ҫултан пӗтет») ҫулӑхмаллипех ҫулӑхнӑ пулмалла… Ӑҫта пирӗн, хамӑр пурнӑҫа, хамӑр шӑпана чӑваш ӗҫӗпе ҫыхнисен («Мӗн чухлӗ нумайрах ҫын чӑваш факультетне пӗтерет – ҫавӑн чухлӗ чӑваш пуласлахӗ шанчӑклӑрах», — тесе шутлаттӑм эп, айван пуҫӑмпа), чӗре?
+0.3 °C