Электронлă вулавăш

— Ан пăшăрхан, хĕрĕм, ку саманара пирĕн урама уяв кĕрлесе килĕ, вĕсен урамĕнче куршанакпа мăян ӳсĕ. Вĕсен пурнăçĕн тымарĕ хăрса пырать, пирĕн пурнăç тымар ярать, — Алтаккин хĕрачана хулпуççинчен лăпкаса каларĕ.

Алтаккин хăвăртрах туса пĕтерме тăрăшсах ĕçлерĕ, выçăхса çитсен те пуп ăна апат çиме чĕнмерĕ, алăкне хупнă пӳлĕмĕнчен какай яшки шăрши тухрĕ, Алтаккинăн чĕлхине кăтăкларĕ. Тĕттĕм хуллен-хуллен карăнчĕ. Пуп майри таврăнчĕ, кăмака маччине хыпаласа юсакан Алтаккине уринчен турткаларĕ.

— Кăмака ыран ирхине хатĕр пулать-и? Кукăль пĕçерме чуста лартма юрать-и? — тесе кăшкăрчĕ вăл.

Алтаккин, месерле выртаканскер, ӳпне çаврăнчĕ те кăмакаран тухрĕ, сăмси шăтăкĕсене ларса тулнă хăрăма сирпĕтсе чыхăнчĕ.

— Турă сывлăх патăр! — терĕ пуп майри.

— Ĕçлесси, кăмака пулать ĕнтĕ, — терĕ Алтаккин. — Турри сире пулăшать те пирĕн енне çаврăнса та пăхмасть, таçти çӳлти çиччĕмĕш пĕлĕт çинче ура усса ларать.

— Ир валли туса пĕтересех пулать, çĕрле те ĕçлемелле, — эй, лампă çут кунта! — тесе кăшкăрчĕ вăл.

Алтаккин кил картине тухрĕ, хăйне пуп патне килсе кĕнишĕн ятласа çамкаран аллипе çапса илчĕ: «Тăр ухмах!» — терĕ, пит çăмартисене те, ĕнсине те сивĕ юрпа нăтăртаттарсах хырса çурĕ, кĕпе аркисем хăрăмланнă пулсан та, вĕсемпех шăлăнчĕ те каялла пӳрте кĕчĕ. Кăмака умне пĕр пукан çине мăчăлти куç лампа лартнă, ытти икĕ пӳлĕмре хĕвел анас чухне хăйĕн татăкĕсене пăрахса хăварнă пек пысăк лампăсем ялкăшсах çунаççĕ.

— Çĕрле те ĕçлетĕн-и? — тесе, пуп майри каллех килсе çулăхрĕ. — Эпĕ чуста лартма хушрăм ĕнтĕ.

— Эпĕ туссем патне каятăп, апат çиетĕп те çывăратăп.

— Пĕр кайсан, килмест вăл, — пуп пӳлĕмрен хыпаланса тухрĕ.

— Эсĕ ăна çитермерĕн-им, — ыйтрĕ пуп майри.

— Хăй ыйтмарĕ-çке.

Алтаккин алăк патнелле утма туртăнчĕ, анчах пуппа майри иккĕшĕ те ун умне тухса тăчĕç.

— Эпĕ сана, ырă çыннăм, яланах хăна тума хатĕр. Манăн пӳлĕме кайăпăр та сĕтел хушшине ларăпăр, — терĕ пуп, чăнах та, Алтаккина аллинчен сĕтĕрсех çап-çутă пӳлĕме çавăтса кĕчĕ, хыçлă пукан çине лартрĕ.

Нумаях та вăхăт иртмерĕ, пуп майри пысăк хырăмлă, кĕске мăйлă кĕленче савăта сĕтел çине лартрĕ.

— Эй, какайпа çăкăр илсе кил! — кăшкăрчĕ вăл.

Хĕрача такăнса ӳкес пекех вирхĕнсе кĕчĕ, çăкăрпа какай татăкĕсем хунă подноса сĕтел çине лартрĕ.

— Эсĕ чăвашла чиперех калаçатăн-çке, — тĕлĕннĕ пекех пăхса илчĕ Алтаккин.

— Эпĕ ӳсĕр чухне вырăсла мансах каятăп, — терĕ вăл, — чăвашла вара шыв пекех юхтаратăп. Манăн анне вырăс майри пулнă, атте — чăваш çынни, тиечук.

— Апла эсир, аçупа иксĕр, питĕ те ăнăçлă вырăнсене пырса ларнă, суха тытса тертленмен. Пуп кушакки пулă тытать, тиечук йытти тилĕ тытать, теççĕ чăвашсем, — Алтаккин юрланă пекех каларĕ.

— Атте ман питĕ чее пулнă, хура халăхшăн кĕл тусах пуйса кайнă, чăвашсем хушшинче çăмарта пухса çӳренĕ, пыра-киле Хусанта икĕ хутлă кирпĕч çурт лартнă.

— Эсĕ ху чăваш пулсан, мĕншĕн вара сан, Варфоломий атте, хушамату Иорданский? — терĕ Алтаккин, екки ярсах калаçакан пупа хăй черкке тултарса пачĕ.

— Мĕншĕн манăн хушамат çаплах чаплă-и? — пуп черккине ĕçсе ячĕ те какайлă шăмă кăшларĕ. — Манăн çамрăк чухне, семинарире вĕреннĕ вăхăтра, хушамат Ивановчĕ, ят Ваçлейччĕ. Мăчăлти куçлă чăвашсем Иванов хушаматпа çӳреççĕ. Ун пек намăс курас темерĕм, хама хитре янракан хушамат тупрăм. Иорданский!.

Алтаккин хăй ӳсĕрĕлсе пынине, çан-çурăмĕ вĕриленсе кайнине, чĕркуççисем лĕнчĕрккеленсе пынине сисрĕ, алăк патĕнчи пăтаран хăй кĕрĕкне ялсе кăмака хыçне кайрĕ, урайне кĕрĕк сарчĕ, пĕр кирпĕч çине çĕлĕк хучĕ те выртрĕ, хăй куç хупнине те астуса юлаймарĕ.

Вăл тĕттĕмре вăранса кайсанах, пыр тĕпĕ типсе кайнине, чĕлхе çăвар маччине çыпçăннине, пуçелĕк вырăнне çемçе мулкач тир çĕлĕкне хунă пулсан та, хăлха кирпĕч çинче лапчăнса выртнипе ыратнине сисрĕ тата пĕр пӳлĕмре пуп, тепĕр пӳлĕмре майри харлатнине илтрĕ.

Вăл ура çине тăчĕ, пĕчĕк пӳлĕмре мăчăлти лампа çуннине курчĕ те пӳлĕме кĕрсе кайрĕ. Хĕрача ывăс çине сарса пăрахнă чустана йĕтĕрпе унать, тăрăхла кукăльсемпе çаврака хуплусем туса сĕтел çине хурса тултарнă.

— Эсĕ çĕр хута куç хупман-и, хĕрĕм? — Алтаккин хĕрачана хăлхинчен пăшăлтатса каларĕ.

— Хытăрах калаçсан та, вĕсем илтмеççĕ, — терĕ хĕрача. — Сана, Алтаккин пичче, мухмăр кастарать пулĕ-ха. Эпĕ пуп сĕтелне пуçтарнă чухне ирхине сан пуçу анрасса сисрĕм те кĕленчерен сан валли пĕр черкке ярса хутăм. Ĕç! — терĕ хĕрача, Алтаккина черкке тыттарчĕ, пĕр татăк какай пачĕ.

— Ĕмĕрӳ хитре, çурту хăвăн пултăр, ачам! Сана ырă чунушăн тавах! — тĕрĕ те Алтаккин, ĕçрĕ. — Халăх урамра çӳреме тытăниччен манăн пӳрт тăррине хăпарса каясчĕ те мăрйине юсаса пĕтересчĕ. Эсĕ мана тăмпа кирпĕчсем парса тăраймăн-ши? — терĕ вăл хĕрачана.

— Чусталлă алăсене çăвăп та халех пырăп, — терĕ хĕрача.

Алтаккин килкартинче унта-кунта пăхкаларĕ, икĕ пысăк сысна пашкаса выртакан витере утă купи айĕнчен пусма туртса кăларчĕ те ăна пӳрт айккине пырса тăратрĕ. Пӳрт тăррине хăпарса кайсан, ун умĕнче ирхи кăвак çутăра Атăл пăрĕ кăнтăрлахинчен кăвакрах курăнчĕ, ваксем шурă тĕтрепе сывласа выртаççĕ. Чăнах та, хĕрача нумаях та тăмарĕ, васкаса тухрĕ, пусма тăрăх çăмăллăн хăпара-хăпара, кирпĕчсем пачĕ, пĕр витре тăм та Алтаккина тыттарчĕ.

Алтаккин темле айван чавка йăва тума хунă çапăсемпе çӳп-çапсене мăрьерен кăларса вăркăтрĕ, тăватă-пилĕк кивĕ кирпĕче те вăтăрса кăларса урам варринех ывăтрĕ.

Урампа пĕр çын мĕлки шунине асăрхаса илчĕ, вăл пуп çурчĕ патнерех çитнĕçем хĕрарăм иккенни палăрчĕ.

— Тупата, ку Чинук-çке, — терĕ Алтаккин, мăрье хыçне йăпăрт-япăрт пытанса ларчĕ, вăл иртсе кайнă хыççăн тата ик-виçĕ кирпĕч хучĕ те: — Ирхине пуп пӳрчĕ тарринче каçăрăлса тăма эпĕ кушак мар, ăста Алтаккин-çке, — терĕ вăл, кăçаттисен тĕпĕсене йĕпе тăм лексе шăнса кайнипе вăл месерле сирпĕнетчĕ, анчах мăрьене ыталаса тытма ĕлкĕрчĕ, картлашкаллă хăма тăрăх утмарĕ, хырăмпа шурĕ, пусма карлăкĕсем çине аран-аран хăраса пускаласа анса кайрĕ: — Пуп майрине менелник тутарасшăнах вилеттĕм эпĕ, апăрша, вилме çырман иккен. Телейĕм пурах! — тесе савăнчĕ, шăнсах кайнă тăмлă аллисене юрпа çурĕ. Аллисем пĕçерсе вĕриленчĕç, типрĕç.

— Кăмака хутăр! Эсир тĕлĕкре кукăль курасшăн çывăратăр-и? — кăшкăрсах каларĕ вăл, пӳрте кĕрсен.

Кăмакара вут кĕрлени илтĕнсе кайсанах, пуп пӳлĕмне тухрĕ те кăшкăрса ячĕ.

— Тĕтĕм тухмасть, вутă пăшал персех çунать. Илтетĕн-и, матушка?

— Илтетĕп, батюшка, — юнашар пӳлĕмрен майра сасси çинçен-çинçен илтĕнчĕ.

Çак вăхăтра хапхана кĕрĕс-мерĕс уçса хупса пуп килкартине Чинук çил-тăвăл пек пырса кĕчĕ, пӳрт умĕнче шăмă кăшлакан йытă ун çине чăрр пăхса ялчĕ те вĕрме хăяймарĕ. Крыльца айне кĕрсе кайрĕ, унта ăрлатрĕ. Чинук пӳрте кĕрсенех какайпа кишĕр, панулмипе иçĕм шăршисем кĕрлесе сăмсана çапăннине сисрĕ. Пуп майри сарлака шурă чĕрçитти çыхнă та кăмакаран çатма тулли сысна çурисем пек шап-шурă кăпăш кукăльсем кăларнине курчĕ.

— Мĕн тума кунта килсе тухрăн эсĕ? — вырăсла ыйтрĕ пуп майри.

— Ача çуртĕнче çĕрĕк купаста шăршипе мăй таранах тăрантăм та тутлине шăршласа пăхас терĕм. Вулăс ялĕнче ытти çуртĕнчен, кăмакасене хутса ярсан та, техĕм шăршă çапмасть, сирĕн çуртран кăна тухса пĕтĕм тавралăха хуплупа кукăль шăрши сарăлнă, — Чинук йĕкĕлтесе каласшăн пулчĕ, анчах сăмахĕсем тутисене пĕçертсе тухрĕç, шалта вучах чĕртсе янă пек ăш вăркарĕ.

— Санăн шухăшна пăхăнсан, Совет саманинче те çынсем выçăхса лармалла-и, уяв чухне те мăян çăкри çимелле-и? — пуп майри тепĕр çатмана кăларчĕ, Чинук çине хулпуççи урлă куç хӳрипе пăхрĕ.

— Эсĕ Совет влаçĕ ачасене тăрантма панă апат-çимĕçе ан тив, ан вăрла! Ачасем выçă пирки хăва карçинккасенче тапалана-тапалана выртаççĕ те сивĕ пӳртре кукăрăлаççĕ, вилсе каяççĕ, — Чинук тарăхнипе чĕтрекен пулчĕ.

— Манăн та айăп пур-тăр, — лăпкăн калаçрĕ пуп майри, — чăкăлташса кĕрсе кайиччен иккĕн ларар та канашлар. — Вăл Чинук умне пукан лартрĕ.

Чинук мĕн пĕчĕкренех пуян килсене кайма хăранă, — йыттăн хӳри кукăр, пуянăн алли тенине вăл ашшĕ-амăшĕ вĕрентмесĕрех ăнланса илнĕ, анчах пуп хаяр пулассине пĕлмен. Вăл Макарпа венчет тунă чухне кăна чиркӳре пулнă.

— Эсĕ манăн та айăп пур-тăр тесе кăна лăпкă калаçса ирттерсе яратăн, — терĕ Чинук, пуп майри ытла çилленсе кайнă чух урсах каясран шикленчĕ. — Ача çуртĕнче кăмакасем хутма вут та çук, сирĕн килкарти тавра шаршан ларать. Сирĕн хырăм тăрансан та, куç тăранмасть-и?

— Ытла шала кĕрсе каяс мар, турă хушнă пек, пĕр тăван пек калаçар, — пуп майри çатма хыççăн çатма кăларса пысăк сĕтел çине лартса тултарнă хыççăн Чинук умне пырса тăчĕ. — Манăн менелнике хисеплесе иксĕмĕр пĕрер татăк кукăль çиер-ха, — терĕ вăл, кĕтесре ларакан çатма çинчи кукăле аялтан çĕçĕпе хăйпăтрĕ, вĕрискере, ывăс çине хурса пиçеймен, турчăка лексе ваннă кĕтессе касса уйăрчĕ.

— Халĕ чăхсем çăмарта тăва пуçларĕç те, риспа çăмарта кукли тăвас терĕм. Ку йывăр саманара çынсемшĕн тăрăшмалла, анчах ху та выçă лармалла мар. Сана ман пирки усал сăмахсем каласа панă-тăр. Пĕчĕк ачасен çуртĕнче питĕ тăрăшатăп, икĕ алă пур çĕре те пырса çитеймест. Мана халĕ питĕ çăмăл уткалакан повариха кирлĕ, чăвашран илесчĕ, итлекен çын пултăрччĕ. Ме-ха, çи, тыт! — Пуп майри кукăль татăкне алăран алла куçаркаласа Чинука тыттарчĕ, калаçма чарăнмарĕ. — Ку чухне пурнăç çинчен хытă шухăшламалла, тутăрах пурăнмалла, сывлăха упрамалла. Эсĕ ача çуртне поварихăна пыр-ха.

— Кĕççе пит! Намăссăр! Çĕнĕ самана курмалли, унта савăнмалли ачасем выçă вилеççĕ, эсир упăшкупа иксĕр вĕсен пайне чыхатăр… — Чинук татах та каласшăн пулчĕ, анчах çилленсе çитни чĕлхине тăлласа лартрĕ, вăл шăл çыртрĕ, пуп майрине алла пĕçерсе тăракан кукăль татăккипе питĕнчен лаплаттарчĕ.

Пиçерех çитмен кукăль сăмси чустарах тулĕпе пуп майрин шĕвĕр сăмсаллă питне çыпçăнсах ларчĕ, сирпĕнсе тухнă рис пĕрчисем хăлхи шатăкне те, кăтралатнă çӳçĕ ăшне те, хĕвне те кĕчĕç.

— Ай, пĕтерчĕ! — пуп майри тискеррĕн çухăрса лапчăнса ларчĕ.

Чинук алăка туртрĕ те хăй хыçĕнчен шатлаттарса хупса хăварчĕ, каллех шăмă кăшлама тухнă йытă куçĕнчен хаяррăн пăхса илчĕ те çирĕппĕн утса хапха патне çитрĕ. Чинук йывăр хапхана хупнă хыççăн тин йытă, хуçисен умĕнче ырă пуласшăн тенĕ пек, калама çук хаяр вĕрме пуçларĕ. Çӳлĕ сапура çапăнса ун сассин ахăрăмĕ килкартине тултарчĕ.

— Ăсси ăна, ăсси, Жигай! — тесе пуп майри кăшкăрни таçта çитиех янраса тăчĕ, Атăл хĕрринчи йăмрасем тăрринче ларакан хура кураксене хăратрĕ.

Чинук вулăс ĕçтăвкомне çитрĕ, тӳрех председатель кабинетне кĕрсе кайрĕ, кăритурта тăракан Шерхуллапа та калаçмарĕ, председатель пӳлĕмне вĕçтерсе кĕчĕ.

— Хĕл сиввинчех, Чинук аппа, сана сăпса хăваламарĕ пулĕ? — юптарса калаçма тытăнчĕ Вавилов, анчах Чинукăн куç айĕсем чĕтренине курсан: — Мĕн пулчĕ? — терĕ.

— Ача çуртĕнче пуп майрипе кулач купси майри ачасене чирлеттерсе те, выçăхтарса та вĕлереççĕ. — Чинук ассăн сывласа илчĕ, хăй мĕн курнисене каласа пама тытăнчĕ, Анăхвис вилсе кайнине те сиктерсе хăвармарĕ.

Вăл татах каласа пама хатĕрленнĕччĕ, кабинета пуп майри çĕмĕрттерсе пырса çитрĕ, тăп-тăп пусса урай хăмисене сиктерчĕ. Ун пит çăмартисем хăмпăланса хĕрелнĕ.

— Эсир, Николай Петрович, мĕншĕн пирĕн ача çуртне тĕрĕслеме йĕркеллĕ çынна ямастăр? — хăйĕн пысăк чапне пĕлекен çын пекех каларĕ вăл.

— Йĕркеллĕ çынах-çке, — терĕ Николай.

— Мĕн йĕрки? — кăшкăрчĕ пуп майри. — Çак хĕрарăм-и? Вăл хулиганка!

— Эпĕ сире капла калаçнă хыççăн урăх Анна Павловна теме пултараймастăп, — татăклăн каларĕ Николай, пуп майри çине тинкеррĕн пăхрĕ. — Иорданская гражданка, ку хĕрарăм Зинаида Станкова ятлă çын, ăна ялта Чинук тесе чĕнеççĕ. Упăшки ун вăрçăра вилнĕ, йăмăкĕ те халĕ Хĕрлĕ Çарта. Эпĕ сиртен ун умĕнче ӳкĕнме ыйтмастăп, мĕншĕн тесен пирĕн çынсем хăйсен тăшманĕсенчен ӳкĕнĕç кĕтмеççĕ.

— Эпĕ тăшман-и вара? Эсир ăна мана хĕнеме хушнă-и? — Икĕ аллине те çĕклесе тулашрĕ пуп майри.

— Сире хĕнерĕ-им?

— Хĕнерĕ çав.

— Мĕнле çапрĕ, — ыйтрĕ Николай, Чинук çине çилленнĕ пек те, хĕрхеннĕ пек те пăхса илчĕ.

— Вĕри кукăльпе, — терĕ пуп майри, — акă пит çăмартисем те, хăлха çуначĕсем те пĕтĕмпех хăмпăлакса кайрĕç.

— Кукăльне мĕнпе пĕçернĕччĕ? — ыйтрĕ унран Николай.

— Риспа, çăмартапа. Паян манăн менелник, хĕрĕхе çитрĕм, ватăлса пыратăп.

— Хĕрĕхе çитме хĕн мар, Иорданская гражданка, рис тупма хĕн. Эпир ăна Хусан урлă аран-аран илтĕмĕр, тăлăха юлнă ачасем валли кăна. Темле майпа ку таранах эс унта заведующи пулса ларатăн, ачасене выçăпа вĕлеретĕн. Пирĕн алă çитеймерĕ пулмалла.

— Вĕсем шăнса вилеççĕ. Çурта хутма вутă çук. Кунта эсир, начальниксем, ларатăр та ăшăнатăр, ачасем пирки шухăшламастăр та, — пуп майри хăйне илемлĕ кăтартас тесе пуçри калпакне тӳрлетрĕ, пĕр пайăрка кăтралатнă çӳçне çамки çине кăларчĕ. Хĕрĕхе çитнĕ хĕрарăм çамрăк арçын кăмăлне каясшăн пулчĕ.

— Ача çурчĕ валли сире касса вакланă вут патăмăр, турттарма икĕ лаша уйăртăмăр. Ăçта хутăр?

— Турттартăмăр та çунтарса петертĕмĕр.

— Эсир ăна ача çуртне мар, хăвăр киле турттарнă та пĕтĕм килкарти тавра шаршанласа хунă, — Чинук сиксе тăчĕ. — Эсир Совет влаçне ĕненместĕр те, юратмастăр та, анчах турра ĕненетĕрех пулсан, унтан хăрăр! Çук, эсир пуппа иксĕр турра та ĕненместĕр, çаратма кăна нӳхреп куçпа пăхса тăратăр.

— Эсĕ мана çапла каласа хăртма чĕлхӳне çавăрма пултаратăн-и, ялти çăпата! Мĕн пĕлетĕн эсĕ, мĕнле шкулта вĕренсе курнă çын эсĕ! Эсĕ нимĕн те пĕлместĕн, тĕттĕм чăваш...

— Эпĕ пурнăç шкулĕнчен вĕренсе тухнă, — пачăшкă майри татах та тем калассине пӳлсе хыттăн каларĕ Чинук.

Ик чышкине чăмăртаса темтепĕр çухăрма пуçланă Иорданскаяна чарма ВИК председателĕ çапла татса каларĕ:

— Сăтăр тăвакансене пирĕн хупма тĕрме пур; эсĕ, Иорданская гражданка, ача çурчĕн заведующийĕ урăх пулмастăн, сдачăна хатĕрлен.

 

14

Тем пек куçа хупса выртсан та, Тарье инке çĕрĕпе ыйха путса чунне кантараймасть. «Ах! — кулянать вăл. — Тырă акма тухас вăхăт çывхарса килет, кăçалхи çул çуракинче тĕркĕшӳ пуçланасса патшалăх ĕçне хутшăнман çынсем те чухлатпăр... Çĕре çĕнĕ йĕркепе валеçме пуçлаççĕ ĕнтĕ, ялсем чухăнланса юлнă, хресчен çыннин акма вăрлăх çук, пур пек тырă пĕтĕмпех пуянсен аллине пухăннă, тарăн шăтăксенче пытанса выртнă, вăрттăн, хура çĕрле хаклă хакпа хуласене ăсанать... Чухăн çынсен çĕрне те шуратса хăварассишĕн пуçлаççех ĕнтĕ вулăсрисем пуянсене тустарма. Пуянсем вара алла усса лармĕç... Ах, каллех юн юхмасăр иртмĕ... Камшăн мĕнле пулĕ, мана, вулăс пуçлăхĕн амăшĕ тесе, ыррăн тăратса хăвармĕç... ах, çав Микулая, ĕмĕр тăршшĕпех ăш пиççи... Ах, капла кулянса выртнипе нимĕн те пулас çук...»

Тарье, Вилюка вăратас мар тесе, ерипен тăчĕ, çăпатине сырчĕ те пӳртрен тухрĕ. Сарайĕнче вăл тимĕр кĕреçе илчĕ, лаша витине кĕчĕ. Тахçанах шухăшласа хунă ялти ăслă хĕрарăм çак ĕçе; çавăнпа ун-кун пăхкаламасăр вăл витерен пахчаналла тухса тармалли шăтăк турĕ. Стена айĕнчен пахчана упаленсе тухрĕ. Ку тĕлте çăп-çăра чие çырли. Çулçăсăр чухне те çынна пытарма пултаракан йывăçсем çулçăпа çăралансан, калама çук шанчăклă хӳтлĕх пулĕç.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн