Электронлă вулавăш

Ваттисем ĕлĕк çап-çамрăк хĕре çапла вĕрентнĕ: пуян качча кайма чипер ӳс, тутăрна лайăх çых, качча тухсан, упăшкуна пăхăн, вăл санăн аллуна çапса хуçсан, çынсене ан кăтарт — алсиш тăхăн. Ленин хĕрарăма турчăка кăна тытма мар, упăшкине урине çуса ларма мар, патшалăха ертсе пыма, халăх умĕнче хисеплĕ çын пулма, тăшмансене хирĕç кĕрешме вĕрентет, вĕренме тум та, çăкăр та, укçа та парать. Пирĕн хушăра хăйне ытла ăслă текен арçынсем сахал мар, вĕсем хĕрарăма апат пĕçерме, чашăк-тирĕк çума кăна çуралнă теççĕ, ăна хĕвелпе уйăх ăс паман, теççĕ. Нихçан та, пĕр ĕмĕрте те хĕрарăм ăссăр чун пулман, унăн ĕнси çинче пĕтĕм йывăр пурнăç пынă. Вăл пурне те тӳснĕ, ачи-пăчисене ӳстернĕ, тăхăнтарнă, тăрантарнă. Хĕрарăм яланах паттăр пулнă, анчах асап самани ăна лӳчĕркенĕ, пăртакçă вĕренме те çул уçман. Акă кунта Чинук аппа ларать. Эпĕ ăна мĕн ачаранах пĕлетĕп. Хальхи пек самана, Ленин вĕрентнĕ пек самана, пĕр вунă-вун пилĕк çул маларах пуçланса каяс пулсан, илемĕпе те, ăсĕпе те ĕçĕпе Йĕлмекассине тĕлĕнтерекен Чинук аппаран кам пулĕччĕ-ши? Вăл ялти шкул кăна мар, Питĕр хулинче е Хусанта аслă шкул пĕтернĕ пулĕччĕ, хăй халăха вĕрентĕччĕ.

Чинука сасартăк сывлама йывăр пулса кайрĕ, пыр тĕпне чăмакка кĕрсе ларнă пек туйăнчĕ, куççуль сăрхăнса тухрĕ. Вăл куçне чĕрçитти аркипе шăлас тесе пĕшкĕнчĕ, халăх умĕнче аван пек пулмарĕ, вăл сĕтел умне тайăнчĕ те пуçне çĕклемерĕ.

— Халĕ Чинук аппан хуçăлсах ӳкмелле мар, — тесе Николай калани ăна таçта аякра пек илтĕнсе тăчĕ. — Хальхи самана Чинук аппана та, ытти чăваш хĕрарăмĕсене те тертлĕ пурнăçра аманнă çан-çурăмне тӳрлетме вăй парать, çĕнĕ самана çамрăк, эсир те, инкесемпе аппасем, çамрăкланăр, вĕренме тытăнăр, турчăка тĕпелĕнчен кĕнеке тĕнчине куçăр.

Чинук Николайăн пĕр сăмахне те сиктерсе хăварасшăн мар, анчах та сăмахсем ун чĕрине хĕлхемсем пек пыра-пыра кĕреççĕ, шухăшра вут-кăвар кăларса яраççĕ. Чĕре те, чун та, пĕтĕм ӳт-тир те пуçран пуçласа ура патне çитичченех ялкăшсах çунаççĕ, тĕтĕм тухни çеç сисĕнмест. Чăнах та, вăл ача чухне таçта инçете кайса вĕренме ĕмĕтленетчĕ, хулăн кĕнекесенче мĕн çырнине пĕлме хыпăнатчĕ, тĕлĕкре Чĕмпĕр хулине кайса çӳретчĕ, анчах ашшĕ-амăшĕ ăна шкула пĕр кун та ямарĕç. «Вĕренесси, ачам, пирĕн ĕç мар, пуянсен ĕçĕ», — тетчĕ ашшĕ. Вара ашшĕнчен вăрттăн Лисукпа иккĕшĕ кӳршĕ Николай кăтартнипе вулама, çырма вĕренчĕç...

— Пуянсене хĕстерсе çитермесен, хуçалăхсене аркатса тăкмасан, эсир хамăр власть аталанасса ан шанăр, халăх вĕренесси те пулмĕ, — илтĕнет Чинука Николай сасси.

— Çапла çав, — тет ăшĕнче Чинук, — Варлам Йĕлмекассинче хуçа чухне манăн Вирук ачам та, Иркка та вĕренӳ çулĕ çине тухаймĕç, хам пек мĕскĕн ĕмĕр ирттерĕç.

Пуянсем чухăнсене хăш-пĕр чухне премĕксем параççĕ, — тет Николай, — премĕкпе йăпатаççĕ те çурăм тирне саламатпа та, чĕрĕ хулăпа та сĕвеççĕ, хăйсен ĕçне ĕçлеттерсе юнлă тар юхтараççĕ. Пуянсемшĕн ĕçлени çитмест, вĕсемшĕн салтака та каймалла, вилмелле, ача-пăчана тăлăха хăвармалла.

Николай сăмахĕсем Чинука хĕр чухнехине аса илтерчĕç, чĕрине йĕп пек чиксе кайрĕç. Варлам ачи Мĕтри кĕсйисене премĕк тултарса тухатчĕ, хĕрсене витлесех: «Ыраш салми яшки лĕрккенĕ хыççăн премĕк тутанса пăхăр!» — тесе мухтанатчĕ. Чинук Мĕтри паракан премĕксене илмен, анчах илекен чухăн хĕрсем тупăнатчĕç. Качча кайни те телейлĕ пулмарĕ. Унăн упăшки, юратсах кайнă мăшăрĕ, патша вăрçинче пуçне хучĕ, пĕртен пĕр хĕрачине, Вирука, тăлăха хăварчĕ, çав вăхăтрах Варлам ачи, Мĕтри, пуйнăçем пуйса кайрĕ, пальти çине ахаль тӳмесем мар, кĕмĕл тӳмесем ларттарчĕ.

Николай Хăвалăхри Тилли Куçми çинчен те, Çатрари пуянсем çинчен те питĕ вирлĕ калать, анчах вăл Варлам çинчен калани Чинук хăлхине сăпса пек кĕрет, ыраттарса тăрать.

— Пуянсем хăйсен ăсĕпе мухтанаççĕ, — тет Николай сасси, — хамăрăн пурлăх, хамăрăн укçа, хамăрăн çăкăр, хамăрăн юрату, теççĕ. Тĕрĕсех-и вăл? Калăпăр, Варламăн хăйĕн пурлăхĕ-и? Çук, халăхăн! Варлам анисем çинче халăх юхтарнă тара пухсан, пысăк тăварлă кӳлĕ пулĕччĕ. Унта Варлампа ун ачисене чăмтарсан, пĕрин те пуçĕ те курăнмĕччĕ.

— Чăмтарас пулать! — янах илтĕнсе кайрĕ пĕр сасă.

— Эпĕ санăн сассуна илтесшĕн, Паççи тантăшăм, — терĕ Николай. — Сан аслаçун Варлам патĕнче тарçăра ĕçлесех ĕмĕрĕ иртсе кайрĕ, анчах вăл Варлам пулăшнипе пĕр юпа та лартаймарĕ.

— Качака та илмен! — илтĕнчĕ Паççи сасси.

— Сан аслаçуна эпĕ халĕ те астăватăп, — терĕ Николай, — ку ĕç кĕркунне 1911 çулта пулчĕ. Сан аслаçу пĕр пĕрчĕ тырăсăр тăрса юлчĕ, тарăхнипе Варлам витинче каштаран çакăнса вилчĕ.

— Ман арăм Варлам хирĕнче куçне шăтарчĕ. Çĕр çăттăр Варлама! — кăшкăрчĕ Шерхулла.

— Варлам хăй ĕçлеман, çынсене ĕçлеттерсе те вăрăсемпе çыхăнса мул пухнă, — Николай каланă чух сĕтел хушшинчен тухрĕ те сцена хĕррине пырса тăчĕ. — Варламăн пурлăхĕ, укçи, çăкăрĕ халăхăн, ун аллинчи кулачă чĕллинчен халăх куççулĕпе юнĕ сăрхăнса юхса тăрать. Хамăрăн юрату! — теççĕ пуянсем. Вĕсен юратăвĕ пур-и? Варлам юратнă пек пулса мăшкăл кăтартнинчен Тихха пиччен пĕртен-пĕр хĕрĕ Натюк тӳссе тăраймарĕ, вилчĕ. Инкесемпе аппасем, тантăшсемпе йăмăксем, пуянсен пусмăрне эсир тӳснĕ. Тата тӳсес килет-и?

— Çук, Микулай! — терĕ Паççи, тăпах сиксе тăчĕ.

— Эпĕ хам та кунта пуян пек ĕмĕтсĕр пултăм. Сценăна ярса тытрăм та пĕр пĕччен калаçатăп, — терĕ Николай, Паççи енне пуç тайса ыйтрĕ: — Паççи, эсĕ ĕçлеме те, ташлама та ăста, кунта тух та сăмах енчен те паттăр иккенне кăтарт-ха.

Паççи сцена çине талт-талт пусса хăпарчĕ, сцена хĕрринчех чарăнса тăчĕ.

— Пуçа ӳксен пушмак, — терĕ вăл аллисемпе хăлаçлансах. — Микулай мана итлесшĕнех пулсан, эпĕ сăмах пирки кивçенех кайса тăмăп, калăп эппин. Халиччен эпĕ хамăр ялта çăл умĕнче лĕкĕрти хĕрарăмсемпе вăрçса курнă, кун пек çӳллĕ вырăнта чи малтан тăратăп, малтан сăмах купалансах тăрать пекчĕ, халĕ чĕлхе вĕçĕнче пĕр Варлам çеç юлнă, сурсан та хăйпăнмасть — çакăнса тăрать. Мана Варлам яланах, Микулай каларăшле, премĕк паратчĕ, хăйĕн шавлă ĕçкисенче ташлаттаратчĕ, пăхăр укçа парнелетчĕ. Пăхăр укçа нумай япалана пĕлтерет. Варлам яланах хăйне ылтăн вырăнне хурать, пире, Йĕлмекассинчи çĕтĕк-çурăксене, виçĕ пуслăх пăхăр укçа вырăнне çеç. Пăхăр укçа çул çине ӳкет те таптанать, йăлтăртатмасть. Эпĕ Микулай сăмахне итлесе лартăм та: «Эккей! — терĕм хама, — пуян ури айĕнче лапчăнсах пĕтмен иккен-ха, — терĕм, — санăн, Паççи, малта пурăнмалли çутă ĕмĕт пур, — терĕм. — Сана ку таранччен Варлам таптаса пурăннă, Варлама хăйне таптама вăхăт çитнĕ», — терĕм. Инкесемпе аппасем, сире пĕр суймасăрах калатăп: Микулай сăмахĕсене итленĕ чух манăн мĕскĕн чун та ылтăн пек йăлтăртатса илчĕ, куçта лайăхрах курма тытăнчĕ.

— Тавах сана, Паççи! — Николай ура çине тăчĕ те алă çупрĕ.

Пĕтĕм халăх шăпăр-шăпăр алă çупса ячĕ, урасемпе тĕпĕртетсе илекенсем те тупăнчĕç, Шерхулла вырăнта ларма пĕлмерĕ:

— Урра Паççие! — тесе хытах кăшкăрчĕ.

Паççи çавра сцена çинчен анса тарас патнех çитрĕ, Николай куç хĕснине курчĕ те вырăнĕнчех тăчĕ.

— Юлташсем, — терĕ вăл, хĕрелсе кайнă пит çăмартисене аллипе сăтăркаласа илчĕ. — Алă çупнă хыççăн, ваттисен йăлине сума суса, манăн ташламалла ĕнтĕ. Сирĕн кунта, Çăкалăхра, халăха пухăнма лайăх çурт пур. Пирĕн Йĕлмекассинче хур йăвинчен те пĕчĕк хурал пӳрчĕ çеç. Унта пĕтĕм халăх пухăнать, шăнăçайманни урамра тăрать. Кунта килес умĕн эпир çав шăршлă кивĕ пӳрте çуса хăшкăлтăмăр, унтан кермен пек хӳхĕм пӳрт тума тăрăшрăмăр, анчах пӳрт пире итлес темерĕ, çаплах пĕчĕк юлчĕ. Микулай кунта пуянсене хĕстерме, Совет влаçĕ мĕн иккенне кăтартма чĕннĕ. Сăмахĕ пыл пек тутлă пулсан та, Йĕлмекассинче пурнăç çаплах йӳçĕ, çаплах Варлам хăнк та тумасть. Кунта, Çăкалăхра, пуян çын çуртне туртса илнĕ те халăх çурчĕ тунă. Питĕ те тĕрĕс тунă!

Халăх каллех хытă алă çупрĕ..

— Эсĕ, Микулай, ахаль çын мар, вулăс пуçлăхĕ. Эсĕ Ленина та курнă, тет, — çапла сăмах çӳрет халăх хушшинче. Эсĕ пирĕн ялта Варлам çуртне тытса илме, халăха пама хуш, пирĕн ялта та çапла пухăнса калаçма вырăн пултăр.

Паççи сцена çинчен анмарĕ, тӳрех халăх умне сикрĕ. Алă çупни те, кăшкăрни те нумайччен кĕрлесе тăчĕ.

 

4

Пӳртрен халăх кĕрлесе тухнă чухне шăхăрса вĕрекен çил пĕлĕтсене хӳтерсе пĕтернĕччĕ, тӳпе кивелнĕ улача пир пек кăвакрахчĕ. Николай Вавилов, президиумра Чинукпа юнашарах ларсан та, унпа калаçаймарĕ. Пуху питĕ шавлă пулчĕ, халиччен упăшкисемпе урлă калаçма именекен хĕрарăмсем те сцена çине хăпарма хăюлăх тупрĕç. Виçĕ хĕрарăм — хăй пасар. Кунта çĕр хĕрарăм ытлаччĕ, калаçмалăх чĕлхе тупăнчĕ. Мĕнле чĕлхесем тата! Пĕри пуянсенчен хăраса хĕрĕх çул пурăннă, тепри — вăтăр çул; тата тепри, çамрăкки, ачаранах пуянсене ылханса вĕчĕ тытнă, анчах ниçта та каласа парайман. Çăкалăхри халăх пӳртĕнче вĕсем пурте хăйсен чунĕсене уçса кăтартрĕç — чунĕсенче пурнăçа илем кĕртекен ылтăн нумай, ĕмĕртенех пĕр ăруран тепĕр ăрăва куçса пынă хаяр çилĕ те пур. Улангин арăмĕ, Анна, патша самани çинчен сăмах тапратсан, хăйĕн ăсĕпе Николай Вавилова тĕлĕнтерсех ячĕ: «Эпир патша саманине чыхма тырă, вăрçăра çапăçма кил-йышри арçынсене те панă, ыр сăмахне илтмен, çăмăллăхне курман», — терĕ вăл.

— Чинук аппа, эпĕ эсĕ тухса каласса кĕтрĕм, — терĕ Николай, урама тухсан.

— Паççи питех пултарчĕ, — терĕ Чинук. — Паянлăха вăл та çитĕ-ха.

Çав самант Шерхулла икĕ лаша çавăтса тĕттĕмрен килсе тухрĕ, такан айĕнче юр кăчăртатрĕ.

— Каюра Тимахви лаши санпа туслашсах кайрĕ-им, Шерхулла пичче? — терĕ Улангин арăмĕ Анна.

— Эх, Аннакайăм, кĕмĕл пĕрчĕм, тăванăм! — каларĕ Шерхулла. — Кевришпе тĕк тӳшек çинче выртса пурăнатăр, çапах та эсĕ классен кĕрешĕвĕ мĕн иккенне ăнланса çитейместĕн.

— Ман упăшкам Кевришке халĕ вулăсра сĕтел çинче выртса пурăнать, киле те килсе тухмасть. Сана, Шерхулла пичче, ман упăшка çинчен мар, лаша пирки каласа пама ыйтрăм, — терĕ Улангин арăмĕ.

— Лаша пирки эппин. Ку лаша халĕ Каюра Тимахвин лаши мар, — вăл ăна пуçĕнчен лăпкаса илчĕ. — Хамăрăн, вулăсри влаçăн. Ку ырă чун совет сĕллине çиет, ыраш улăмне те тиркемест, сывласса та совет сывлăшĕпе сывлать. Эпир Николай Петровичпа иксĕмĕр Хăвалăх урамĕпе иртеттĕмĕр, Тилли Куçмине тĕл пултăмăр та, лаша кулак шăршине тиркесе хартлатса илчĕ.

— Вăл апла кулаксене тапма та пултарать, — кулса ячĕ Варкки.

— Вăл йĕркене пĕлет, саккунсăр хăтланмасть.

Пурте ахăлтатса кулнă чухне Зоя Тимофеевна пӳртрен хашкасах чупса тухрĕ:

— Кайрăмăр! — терĕ.

Çуркунне, çул путса кĕнĕ пирки, пурте пĕрне-пĕри алран тытса утаймарĕç, умлăн-хыçлăн танккарĕç. Шерхулла, лашасене çавăтса, вĕсемпе тутарла та, чăвашла та, вырăсла та: «Чипер ут! Син кая! Шагай смело!» — тесе пычĕ. Çутăлас чухне ялта çутăсем йăлт та ялт тăваканччĕ, халăх ура çине сиксе тăраканччĕ, халĕ мăчи куç лампăпа пĕр каç çунтармалăх краççын вăрçăчченхи пĕр витре краççын хакне тăнă чухне пӳрт чӳречисем хура. Таçта тăмана кăвиклетсе илчĕ, ялта урăх сас-чĕвĕ илтĕнмерĕ. Ялтан тухса кĕперпе каçсан, чăнкă сăрт çине хăпарсан çеç, шурăмпуç çутипе кăвакарнă уй-хирте çурхи тĕнчен тапса тухакан нӳрлĕ шăрши сисĕнчĕ, çул хĕрринче ларакан пĕлтĕрхи армутисем çил çинче кашларĕç, тӳпере тăрисем пин хĕлĕхлĕ кĕсле каланă пек яланах хаваслă та çап-çамрăк çутçанталăкăн вилĕмсĕр юррине янратса тăчĕç.

Этем чĕри яланах çутçанталăкпа çыхăнса, туслашса тăрать. Ушкăнпа пыракан хĕрарăмсем çĕр çине хĕпĕртесе килекен çурхи тĕнче умĕнче тӳссе тăраймарĕç, юрласа ячĕç. Ку юрă чи малтан камăн кăмăлне килни сисĕнмерĕ, пурин те пĕр вăхăтрах юрласси килчĕ.

 

Уя тухрăм, çӳрерĕм,

Уйра сар ут курмарăм.

Яла кĕтĕм, çӳрерĕм,

Хам савнине курмарăм.

Манăн савнă тусăма

Вилĕм килсе çураçнă.

Пилеш пекех пӳ çине

Тăхăнтарнă шур шупăр,

Сăрлă хапха тăррине

Çакса хунă шур тутăр.

Хапха çине пăхнă чух

Çамрăк чунăм çурăлать.

Тăри кăна пĕлĕтре

Кĕсле калать, савăнать.

 

— Юррăр хурлăхлă сирĕн, — терĕ Николай. — Тăри те хаваслă, çил те вăштăр-вăштăр вĕрет, мĕншĕн эсир çеç çĕр çинче хурлăхлă?

— Эх, Николай шăллăм! — Чинук Николая хул хушшинчен тытса утрĕ. — Тем пекех савăнăçлă пулас килет, ав, çавă уй варринче ларакан хурама тавра ташласчĕ те, ура пымасть, чĕре çĕкленмест. Арçынсем савăнăçа, пĕлетĕн-и, хăш-пĕр чухне Çеркки лавккинчен илеççĕ, эрех ĕçеççĕ те тăррăс-тăррăс сиксе çӳреççĕ, вĕсене вара çӳлти хĕвел те хăйсен умне ӳкес ылтăн чăмакки пек курăнать. Пирĕн, хĕрарăмсен, савăнăç халлĕхе çук, ăна, Николай шăллăм, йăран çинче çарăк пек лартса ӳстереймĕн. Пăртакçă пурăнар-ха, ырлăх курар, ачасене тăрантиччен çитерер, вара эпир те савăнăçлă юрлăпăр.

— Эпĕ акă сирĕнпе утатăп та, — терĕ Улангин арăмĕ, — кил çинчен шухăшласа пыратăп. Ман Кевришке кăмиссар пулса кайрĕ, пысăк çын, теççĕ ăна халăх хушшинче, çапах та килте ачасем çăпатасăр лараççĕ, пӳрте хутма вут çук. Çĕрле ыйăх таçта хамран çичĕ çухрăмра çӳрет. Ыран-и, паян-и çурта вут тĕртесрен, хама вĕлересрен, ачасене тăлăха хăварасран хăратăп, чун ура тупанĕнчех тăрать. Пуянсем Ямшăк Михалин арăмне вĕлерчĕç, çуртне çунтарса ячĕç. Ман инкене, Ваçка арăмне, тĕп турĕç. Тавах Чинука, вăл Ваçкан ачисене пăхса пурăнать. Чĕрем çуннипе пыр типсе ларать. Эсĕ, пур, Николай шăллăм, чечеклĕ те уйăх çутиллĕ юрăсем ыйтатăн. Çапла-и, Чинук?

— Çапла ара...

— Халь ĕнтĕ ман киле уттарас, — терĕ те Улангин арăмĕ арçын пекех шĕвик шăхăрчĕ.

Унччен курăнмастчĕ, сасартăк пысăк та çăмламас йытă хура кашлинчи хушшинчен вирхĕнсе тухрĕ. Улангин арăмĕ умĕнче кайри урисем çинче сиккелерĕ, вара ун умне лап выртрĕ.

— Эх, чĕлхесĕр чунăм, — Улангин арăмĕ йытта çурăмĕнчен ачашларĕ. — Тем каласшăн ху, калаймастăн çав, турă усал çынсене чĕлхе панă, сана, ырă чуна, паман. Кашлинчи тĕмĕнче кушаккайăксем тытрăн-и, тăрантăн-и? Тăрăш, янаварăм, тăпра чав, апат шыра, килте сан валли пĕр çăкăр татки те çук.

Йытă калаçнă пек йынăшса илчĕ, Улангин арăмĕн кĕрĕк аркине тяпписемпе шăлкаларĕ, Хăвалăх еннелле пăхса сывлăша шăршларĕ.

— Килне çитичченех ăсатса ярăпăр, — терĕ Николай. — Пĕччен хăюллă çыннăн та чунĕ шикленет.

— Сирĕнпе каяс пулсан, çул тавра, — терĕ Улангин арăмĕ. — Эпĕ тӳрех вар урлă каçатăп. Ман шанчăклă тус пур, маншăн шыва та, вута та сикме хатĕр.

— Эх, паттăр та эсĕ, Анна! — терĕ Чинук, хулпуççинчен çапрĕ, ыталаса пăчăртама тăнăччĕ, çăмламас йытă ăрр! туса илчĕ, сиксе ӳкес пек хăтланчĕ.

— Сан хуçуна пӳрнепе те тĕртме юрамасть иккен, — Чинук йытă çине пăхса илчĕ, умне пыма хăрарĕ. — Эпĕ пуян таврашĕ мар, çăмламас тусăм, хамăн тантăша юратса кăна ыталас терĕм.

— Эсĕ, Николай тусăм, алă та ан пар, — терĕ Улангин арăмĕ. — Ял тулашĕнче йытă пушшех усал. Сывă пулăр-ха!

Улангин арăмĕ тепре шăхăрчĕ те хир тăрăх утрĕ, чупнă пекех кайрĕ, тĕтрепе хутăшса кайнă тĕттĕмре ун мĕлки ирĕлнĕ пекех çухалчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн