Электронлă вулавăш

Шерхулла пĕр лашине утланнă, теприне çавăтнă, халăха хуса çитрĕ.

— Ман каяс, Николай Петрович, — терĕ вăл, — лашасем выçăхса çитнĕ, кĕрĕк çаннисене çыртса тăпăлтарма тытăнчĕç. Эпĕ санăн аннӳ патĕнче вĕсене çитеркелĕп, сана кĕтсех тăрăп.

— Каях, — Вавилов пăрăнса Шерхуллана иртсе кайма çул пачĕ.

— Но-о! — терĕ Шерхулла, лашисене иккĕшне те саламатпа çапас пек хăмсарса илчĕ, юрттарчĕ, тутарла юрлани илтĕнсе пычĕ:

 

Казан йăрак, йăрак,

Казандан мескев йăрак.

Кайтăр идĕм, илĕм йăрак.

Кайтмасса яна йĕрек.

 

— Шерхулла пичче тутарла юрласа чăваш сывлăшне янратать, — кăшкăрсах каларĕ Варкки. — Эпир начар-и, ăс валеçнĕ чух килте пулман-и, Паççи?

— Ара килте пулмасăр, пулнă, Варкки, — терĕ лешĕ, хăпартланса кайсах. — Эпир Çăкалăхпа Йĕлмекасси хушшинчи чăваш сывлăшне вырăсла юрласа кисретĕпĕр. — Вăл юрласа ячĕ:

 

Кастримишка кастрила

Йĕри-тавра у тебя.

 

Варкки, Паççин çинçерех сассине хуплас тесе, сивĕ шыв ĕçсе карланкине пăснă пек, хулăн сасăпа такмакларĕ:

 

Кис-кис молока,

Пакăлти старуха.

 

— Мĕнле юрă ку? — ыйтрĕ Николай.

— Вырăсла юрă, Микулай, — кулмасăрах каларĕ Варкки. — Чăн-чăн вырăсла юрă.

— Мĕн тенине пĕлтерет вăл?

— Вырăсла çапла, чăвашла мĕнле иккенне хамăр та ăнкарса илейместпĕр, — савăнсах кулса ячĕç пурте.

Кулăш пĕрчи пĕччен пырса çакланмасть, пĕри пырса кĕрсен, вара ун хыççăн купипе пырса капланаççĕ, хĕрарăмсем пурте кулса ячĕç. Уй хапхине уçса кĕрсенех урамра пĕр хĕрача чупни курăнчĕ, ăна малтанах палласа илме пулмарĕ.

— Иркка ĕнтĕ, кам пултăр урăххи, — терĕ Чинук, кĕтсех илнĕ пек чарăнса тăчĕ, ыттисене те чарчĕ.

— Чинук аппа-а-а! — тесе Иркка кăшкăрчĕ те хирĕç чупса пычĕ. Çул çинчи лакăм урлă сиксе каçнă чух хул хушшинчен саплăклă хутаçне ӳкерчĕ.

— Мĕн тума сана ку? — Николай çул çинчи хутаçа çĕклерĕ, силлесе илчĕ, хутаçран кукăр çĕçĕ тухса ӳкрĕ.

— Пирĕн, Микулай пичче, килте качака пур. Ыраш улăмĕ çиесшĕн мар, хăйне йӳçĕрех апат ыйтса макăрать, шурăмпуç килнĕ-килменех кил картинче çӳрет, хăва турачĕсем касса килме ыйтать. Эпĕ халĕ хăва турачĕсем касма Варак шывĕ хĕррине каятăп.

— Сĕчĕ тутлă-и? — кулса каларĕ Николай, хутаçа та, кукăр çĕççе те Ирккана тыттарса.

— Мĕн тутлă пултăр. Хăва турачĕсем çиет те армути пек йӳçĕ сĕт парать. Шăллăмпа иксĕмĕр тиркесех тăмастпăр, çамка тирне пĕрсе ĕçетпĕр. — Иркка, чăнах та, хăй сисмесĕрех çамки тирне пĕрсе кăтартрĕ. — Манăн сирĕнпе калаçма вăхăтăм çук, эпĕ васкатăп, — терĕ хĕрача.

— Иркка, паттăр чунлă хĕрача, ме сана кĕнеке парнелем, — терĕ Николай, салтак сăран сумкинчен кăвак хуплашкаллă кĕнеке кăларса Ирккана тыттарчĕ. — Ху та вула, ыттисене те вуласа пар.

Иркка хутаçне ури умне хучĕ, кĕнекене уçса пăхкаларĕ те хăвăрт такмакласа вуларĕ:

 

Пуш уйăхĕн вĕçĕнче

Хĕвел пăхрĕ ăшăтса...

Силпи чăваш ялĕнче

Юр ирĕлчĕ васкаса.

 

— Тавах сана, Микулай пичче! — савăннипе çуталсах кайрĕ Иркка пичĕ.

Вăл кăвак хуплашкаллă кĕнекене сăхман хĕвне чикрĕ, хутаçне ирхи сивĕре хĕрелсе кайнă аллипе çĕклесе илчĕ те тăкăрлăка чупсах кĕрсе кайрĕ, çаврăнса пăхрĕ те:

— Тепĕр хут пысăк тав сана кĕнекешĕн, Микулай пичче! — тесе кăшкăрчĕ.

 

5

Тирĕсри нăрăсене нăрăсем кăна темеççĕ — сарри, хури, мăйракалли теççĕ, вĕреннĕ çынсем вĕсен ячĕсене сума суса латинла çыраççĕ. Ялта вĕрме те пĕлсе çитеймен, лĕпĕшрен те хăракан йытăсен те хăйсен ячĕсем пур: Çăмлаккай, Улаçка, Йĕсхӳре, Шурçамки. Варлам пуян хăйĕн йыттине Зингер тесе чĕнет. Çĕвĕ машинисем çине «Зингер» тесе пысăк саспаллисемпе çырнă, çавăнпа Варлам хуçа хăйĕн усал йыттине мухтаса пĕтĕм тĕнчипе паллă нимĕçле ят хунă. Тихха арăмĕ Варлам патĕнче хăй Йĕлмекассине качча килсенех ĕçлеме тытăннă, хĕвел тухиччен пынă, хĕвел ансан тин аран-аран утса килне таврăннă, анчах Варлам Тихха арăмĕн ятне пĕлет-и? Варлам пĕлмен те, пĕлесшĕн те, мар. Ялта ытти çынсем те ун ятне пĕлмеççĕ, «Тихха арăмĕ» теççĕ. Тихха хăй те арăмне ятпа чĕнместчĕ: — Эй, апат пĕçер! Эй, кĕпе сапласа пар-ха! Эй, урай шăлса кай! — теме çеç пĕлкеленĕ.

Хурал пӳртне çуса тасатнă хыççăн тепĕр кун ирех Тихха арăмĕ хăйĕн хутман сивĕ пӳртне пăхса-туса тăмарĕ, хул хушшине виç-тăватă хăйă хĕстерчĕ, лапчăнса пĕтнĕ сăмаварне йăтрĕ те ял Советне утрĕ. Ĕнер каçхине çеç хутнă пӳрт сивĕнме шутламанччĕ, мунча пек тутлă ăшă шăршипе пăсланса тăратчĕ.

— Хĕр-Ваçка савăнтăр, йывăç урине ăшăтса лартăр, — мăкăртатса илчĕ вăл, кĕтесре выртакан тăват-пилĕк вут сыппине кăмакана хучĕ, хăййисене чĕртсе ячĕ. Вăл нумай хут касса сапланă пирки кĕскелсе кайнă кĕрĕкне пăтаран çакрĕ те кĕрĕкпе калаçма тытăнчĕ: — Сана хăçан çĕлетнĕччĕ, ăна та, мăнтарăн, пуçăм манса айнă. Тихха халăх хушшинче йăваш пекчĕ, тĕкне татса пĕтернĕ кăвакарчăн пек çĕтĕк сăхманпа çӳретчĕ, килте вара усалччĕ, йĕпе çанталăка кĕтсе вĕрекен сăмавар пек чашкăрса ларатчĕ. Пĕррехинче Натюк çуралнă çул пуçран калăппа çапрĕ те, çавăнтан вара ăн çухалчĕ. Эх, Натюкăм, сивĕ çĕр айĕнче выртатăн, мана аса илетĕн-ши? — Тихха арăмĕ пĕр сасăсăр йĕрсе ячĕ, куççуль шăрçисем пит çăмарти тăрăх шăпăртатса анчĕç.

Тихха арăмĕ хăйне ялта чи мĕскĕн çын вырăнне хурать, хăй чухăннипе вăтанать, халăх хушшинче пуплемест, çавăнпа пĕччен чухне хăйпе хăй, умĕнчи япаласемпе, урайĕнче выртакан турпаспа та калаçса хуйхăллă ăшчикне йăпатма вĕреннĕ. Турпас, хăйне вăрçсан та, чĕнмест, çын хăйĕнчен чухăн этеме ним çукран та хăртса тăкма, хĕнеме те пултарать.

— Авăс вутти çав, — тесе вăл кăмака умне пырса тăрать. — Вутпа çулăм вăрçнă пек, тулашнă пек шатăртатса çунать.

Вăл кăмака айĕнчен икĕ кирпĕч катăкки илет, вĕсене пĕр-пĕринпе сăтăрса хĕп-хĕрлĕ хăйăр кăларать. Вăл Тихха çапса лапчăткаланă сăмавара хăйăрпа сĕрсе çутатнă чухне Василипе Уçăп килсе кĕчĕç.

— Тихха арăмĕ инке, — терĕ Василий, — эсĕ хăна кĕтетĕн-и?

— Ман кĕтес хăна тĕнчере пĕр çын та çук, ачам.

— Мĕншĕн вара сăмавар?

— Сире, ачамсем, чей ĕçтерĕп. Сирĕн кунта тавлашса кайнă чухне çăварăрсем типсе каяççĕ.

— Ĕçлеме ăста эсĕ, инке, — председатель тахçанах кивелсе кайнă шинельне хывса тăмарĕ, мулкач тир çĕлĕкне сĕтел çине хучĕ, хăй сĕтел хушшине кĕрсе ларчĕ. — Инке, пирĕн Уçăппа иксĕмĕрĕн ял Советĕнче ĕçлекенсен спискине тумалла. Эсĕ пӳрте тасатса, йĕркене кĕртсе пыракан çын, çавăнпа пирĕн сана укçа тӳлесе пымалла. Санăн ятна пĕлместпĕр. Такамран та ыйтса пăхрăм, никам та пĕлмест.

— Мĕн тума сире, ачамсем, манăн ят? Тихха арăмĕ тесе çырăр, хĕрĕх пиллĕкре тесе кăтартăр.

— Хут çине апла çырма юрамасть, — сĕтел хушшине пырса ларчĕ Уçăп. — Ят та, хушамат та кирлĕ.

— Эпĕ хама ятпа чĕннине астумастăп. — Тихха арăмĕ сĕтел умне пырса тăчĕ. — Атте мана: — Телей курма çуралман çын, — тесе вăрăм ятпа чĕнетчĕ, анне: — Мĕскĕнĕм, — тесе ачашлатчĕ.

— Эпĕ кулса мар, чăннипех ятна ыйтатăп. Шухăшла-ха эсĕ, список айне манăн алă та, пичет те пусмалла. Эсĕ мана ятна кала!

— Мана сăхсăхса ĕнентерме юрамасть, ма тесен эпĕ тĕне кĕмен, иккун чуптуман.

— Эсĕ мана ятна кала! — Хĕр-Ваçка урайне йывăç урипе тапса илчĕ.

— Манăн анне тĕне кĕмен чăвашчĕ, вăл манна Карпи ят панă, ниçта та çыртарман. Атте Христоса ĕненетчĕ, мана тĕне кĕртесшĕнччĕ, аннепе хирĕçетчĕç. Çапла вара эпĕ киремет йĕркине те, чиркӳ саккунне те кĕмен, ятсăр юлнă.

— Апла, эппин, председатель юлташ, эпир ăна Карпи тесе çырăпăр. — Уçăп сĕтел çине пулă чĕркекен сарă хут хучĕ, çырма хатĕрленчĕ. — Хушамат мĕнле вара? — ыйтрĕ вăл Тихха арăмĕнчен.

— Хушамат тени мĕн тени? — ыйтрĕ Тихха арăмĕ. — Эсир мĕншăн мана, ватă çынна, аплах тĕпчетĕр? Эпĕ сирĕн пӳртĕнте нимĕн те вăрлас çук, халиччен çын япалине пӳрнепе тĕртсе те курман.

— Сапăр пул-ха, Карпи инке. Хушамат тени аслаçу ятне пĕлтерет.

— Ара, Ваçка ачам, атте-анне хăйсем çурт лартман, ялтан яла çӳренĕ, мана таçта çуратнă, ман асатте мĕн ятлă пулнă, пĕлместĕп. Аттене Тимкка тесе чĕнетчĕç.

— Ăна Тихха хушамачĕпе çырма пулать, — терĕ Василий, шухăша кайса тăчĕ, ĕнсине кĕтĕр-кĕтĕр хыçса илчĕ те Уçăпран ыйтрĕ: — Тиххан хушамачĕ мĕнле пулнă?

— Тихха ку ялта çуралман, таçтан инçетрен килсе тухнă, ун хушамачĕ пулман. Вăл ятлă çĕр те, выльăх-черлĕх те тытман.

— Куланай та тӳлемен-и вăл?

— Мĕнле астумастăн вара эсĕ? Мĕнпе тӳлеме пултарнă куланайне? Тихха ятпа ăна акă çак пӳрте чĕнтернĕ, Тихха тесе хĕненĕ те кăларса янă.

— Эсĕ тĕрĕсех каламастăн, — терĕ Тихха арăмĕ, — Тихха вăйсăр çынччĕ, хĕненĕ хыççăн çак пӳрт умĕнче ахлатса выртатчĕ. Вара эпĕ ăна хам йăтса киле таврăнаттăм, хĕненĕ чух суранланнă çурăмне курăк шывĕпе сĕрсе юсаттăм.

— Инке, аптраса ӳкрĕм ĕнтĕ, — Василий каллех ĕнсине хыçса илчĕ. — Сана мĕнле те пулсан хушамат парасах пулать. Хамăр шухăшласа кăларсан, юрать-ши, юрамасть-ши?

Ял Советне кĕтмен çĕртен Шерхулла килсе кĕчĕ.

— Эсир виççĕн, пĕр хĕрарăмпа икĕ арçын, саккун çыратăр-им? Эсĕ те, Тихха арăмĕ инке, пысăк вырăна кĕнĕ-çке, саккун çинчен вĕри чей ĕçсĕх калаçма сăмаварне те кунта илсе килсе лартнă.

— Килех, — терĕ Василий, — пукан çине лар та кала-ха...

— Ман ларса тăма вăхăт çук. Николай Петрович хăй килĕнче, амăш патĕнче, вут çурать, амăшне ăш пӳртре усрасшăн. Хăй кунта килсен, халăх килсе тулĕ те калаçма памĕ. Сире, Уçăппа иксĕре, чĕнтерчĕ. Вăрттăнра пăшăл-пăшăл калаçасшăн-и, сире вĕри кукăль çитересшĕн-и? Ăна пĕлместĕп.

— Эсĕ, питĕ хăвăрт çӳреме юратакан, пăртакçă тăр-ха, сывлăш çавăр, лар, — Хĕр-Ваçка Шерхуллана аллинчен тытрĕ те сĕтĕрсех пукан çине лартрĕ. — Тихха арăмĕн хушамачĕ çук. Хушамат тупса пар.

— Акă мĕн, Василий, — терĕ Шерхулла сĕтел умне пырса. — Ку таранччен Тихха арăмĕн ятне Йĕлмекассинче никам та пĕлмен, хăй те хăш-пĕр чухне манса кайнă пулĕ. Вĕсен килĕнче хушамат нихçан та пулман. Çапла ĕнтĕ эпир, кунта пухăннă юлташсем, ăна халĕ хушамат памалла. Ăна патша вăхăтĕнче çын вырăнне шутламан, Совет влаçĕ кăна ăна хăйĕн ĕçчен хĕрĕ тесе чĕнет, сум сăвать. Вăл Совет саманинче этем пулса çуралнă, çавăнпа эсир ăна хут çине Советова тесе çырăр. Председательпе секретарĕ пичет те, алă та пусчăр! Юрать-и?

— Питех те юрать, — терĕ Василий, сĕтел хушшине кĕрсе ларчĕ. — Ашшĕ Тимкка ятлă пулнă.

— Апла ĕнтĕ, — хавхалансах каларĕ Уçăп, ручка ярса тытрĕ. — Списока Тихха арăмне Карпи Тимофеевна Советова тесе кĕртес пулать.

— Питĕ те йĕркеллĕ пулса тухать, — Шерхулла Тихха арăмне çурăмĕнчен лăпкаса илчĕ: — Яту чăвашла, аçу ячĕ вырăсла, хушамату советла.

— Манăн ят та çынсенни пекех йĕркеллĕ-и вара? — Тихха арăмĕ тĕлĕнсе кайнă пек пăхса илчĕ.

— Тĕп-тĕрĕс, йĕркеллĕ, — терĕ Уçăп, — Карпи Тимофеевна Советова, Йĕлмекассинче, чăваш ялĕнче пурăнать тесе çырса хуратпăр.

— Кун пек хаваслă вăхăтра «Урра!» кăшкăрмалла, этсемĕрсем! — Шерхулла уткалама пуçларĕ, çав вăхăтра волисполком председателĕ Вавилов пырса кĕчĕ.

— Николай Петрович, эсĕ мана ан ятла ĕнтĕ, — кунта тытăнса тăмалла пулчĕ, — терĕ Шерхулла.

— Мĕн ĕç тупăнчĕ? — ыйтрĕ Вавилов.

— Ваçка шăллăм, мана çын йĕркине кĕртесшĕн-ха. — Пуриншĕн те сăмах хушрĕ Тихха арăмĕ, икĕ аллине те саркаласа тăрса. — Сана та, Микулай шăллăм, тем пекех тав тумалла. Халĕ шыв та кӳреймерĕм-ха. Тепрехинче чей вĕретсех кĕтсе илĕп.

Тихха арăмĕ килĕнчен кĕвентепе икĕ витре илсе килчĕ, шыв кӳчĕ те чей вĕретме шухăш тытрĕ. Вăл сăмавар трубине ялкăшса тăракан шĕл-кăвар тултарчĕ, кĕрĕк çаннине хутлата-хутлата лăпăш-лăпăш вĕртерчĕ, Зоя Тимофеевнăпа Чинук пырса кĕчĕç — иккĕшĕн те пит çăмартисем çурхи çил çинче хуралса кайнă.

— Пирĕн килес, инке!

— Килĕрех, тĕпелелле иртĕр! — Тихха арăмĕ сăмавар трубине кĕрĕк çаннипе хашкаттарсах вĕртерчĕ, вĕтĕ кăвар татăккисемпе кĕле вĕçтерчĕ.

— Сан чей пур-им вара? — ыйтрĕ Чинук.

— Пасар чейĕ çук. Халĕ, Чинук тăванăм, халăх чее вăл, ним çукран та нимĕр пĕçерме пĕлет: ыраш улăмне ярса вĕретеççĕ те, шывĕ ĕçме шерпет пек пулать.

— Мана та кĕме юрать-и? — Иркка алăка уçса хупрĕ те алăк янаххисем хушшинче тăчĕ.

— Алăка шаккаса ыйтаççĕ ăна, — терĕ Чинук. — Ху кĕрсе кайнă та: — Кĕме юрать-и? — тесе ыйтатăн.

— Килях ачам, — терĕ Тихха арăмĕ. — Сипетлĕ чей ĕçтерĕп.

— Мĕн ярса вĕретрĕн вара, инке? — Иркка сывлăша шăршласа илчĕ. — Кунта сан чей шăрши çук, сăмаварунтан пăс кăна тухать.

— Ыраш улăмĕ ярса вĕрететпĕр, Иркка ачам, Хусан купцисем ĕçсе курман тутлă чей ĕçĕпĕр.

— Эпĕ ыраш улăм шывне ĕçме лаша мар. Эпĕ мар, качака та ун пек шыва ĕçмест. Эпĕ сана питĕ тутлă шăршлă чей ĕçтерме пултаратăп, инке.

— Лавккара та çукскере ăçта тупăн-ха? — Чинук Иркка патне пычĕ. — Çук чее шыраса ан çӳре-ха. Варккипе Паççи чӳречисене кайса шакка, вĕсене вĕренме килме йыхравласа хăвар.

— Юрĕ. Калăп. Чейне те тупса килĕп. — Иркка алăка уçса тухрĕ, алăка урипе тапса хупса хăварчĕ.

— Сăмавару сан, инке, пĕлĕтрен ӳкнĕ уйăх пек пăхса ларать-çке. Уяв çитет-им? — терĕ Чинук.

— Маншăн паян кун уяв пулчĕ, Чинукăм, — терĕ çĕнĕ ят туяннă инке.

Тихха арăмĕ хăйĕн савăнăçне каласа пама хатĕрленнĕччĕ, сăмавар труби ӳхĕрме тытăнчĕ.

— Тирпейлĕ пул-ха эсĕ, сăмаварăм! Ан ӳхĕр, чарăн! Сăмавар вĕресе тухас чухне кашкăрла ӳлесен, ялта инкек пулать, тет.

— Ара, инке, — терĕ Чинук, — сăмавар ӳхĕрни инкеке кăна пĕлтермест, тăман пуласса та систерет.

— Чинук йăмăкăм, эсĕ тĕрĕссине калатăн: хура кураксем килме тытăннă, курак тăманĕ пулатех. Курак тăманĕ вăйлă иртнĕ çул тырă хĕвĕнсех пулать, тет. Ырă хыпар пĕлтерсе ӳхĕретĕн пулсан, сăмаварăм, хытă ӳхĕр!

Сăмавар хуçи каланă пек ӳхĕрме ĕлкĕреймерĕ, вĕресе тухрĕ те шурă пăспа витĕнчĕ. Çав самант Иркка пырса кĕчĕ, хытă чупса килнипе пит çăмартисем ялкăшса тăраççĕ.

— Пуринне те чӳречисене шаккаса тухрăм, — терĕ вăл, пăш-пăш сывласа. — Килте те пултăм, инке чей ĕçтĕр, терĕм. Пĕлетĕр-и, мĕн илсе килтĕм? Кала, Чинук аппа?

— Чей, — терĕ Чинук.

— Чей илме манăн укçа çук. Эпĕ паян Варак шывĕ хĕрринчен хурлăхан турачĕсем касса килтĕм. Хурлăхан турачĕсем ярса вĕретнĕ шыв питĕ тутлă. Ме, инке, тӳрех сăмавара яра пар! — Иркка сăхман кĕсйинчен виçĕ-тăватă турат туртса кăларчĕ, вĕсене Тихха арăмне пачĕ.

— Ăспаççипе, Иркка, — тăсарах каларĕ Тихха арăмĕ.

Карпи инке куркине тирпейлĕ тултарса вĕре-вĕре чей ĕçрĕ, — çамки çинчен тар пĕрчисем пит çăмартисем тăрăх йăри-яри юхса тăчĕç.

— Мунча кĕнĕ пек çанçурăм канчĕ, ура тупанĕнче шăнса çӳрекен чунăм чĕрене таврăнчĕ, — терĕ те вăл, Ирккана хулпуççинчен лăпкарĕ. — Сан, Иркка ачам, чуну ăмăрткайăкăнни пек паттăр. Эсĕ, ху пĕчĕккĕ пулсан та, хăраса тăман, Варак шывĕ хĕрринчен хурлăхан турачĕсем касса килнĕ. Чейӳ тутлă. Тавах, ачам! Хӳхĕм каччă тупмалла пултăр!

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн