Электронлă вулавăш

— Кăларсан тухас пулать, — тавăрать хуралçă. Вăл чунĕ пăтраннипе çаврăнса утать, хăй ăçта каяссине те пĕлмест. Малтан каллех вите тăррине хăпарма шутлать. Анчах мĕн ыйхи пултăр халь? Çынсенчен пытанса выртсан кăна. Общежитие каяс — мĕн тăвас унта? Хăйне ĕçрен кăларни çинчен ферма хĕрĕсем палканине итлесе ларас-и?

— Парамун, тăхта-ха, — чарать ăна Иван Иванович.

Хуралçă халь те чарăннăччĕ-ха. Хĕрсех шухăшлать вăл. Анчах ферма заведующийĕ енне çаврăнмасть ĕнтĕ. Уншăн халь кирек кам чĕнсен те пурпĕрех.

— Эс унта, правлени ларуне чĕнсен, ан турткалаш. Сывлăху çине пер. Эп сан айăпна пĕлтермĕп. Хăйма тăкса янине те шарламăп.

Парамун чĕнмест. Вăл çак хăрушă хыпара пĕлтерекен çынран хăвăртрах хăпасшăн çеç. Анчах ăна çак самантра такам ферма заведующийĕ çумне сăнчăрпах кăкарса лартнăн туйăнать. Çав сăнчăр тăлли чунра чанкăртатать, ăша пăтратать. Хăпăнмаллах, хăпăнмаллах унран мĕнле те пулсан.

— Юрĕ, юрĕ, — терĕ вăл, малалла утса.

Васкасах пĕве урлă каçрĕ, пĕр хушă пӳлĕмне кĕрсе ларчĕ.

Çапах та ниепле те ăш лăпланмасть, хуралçă вара каллех тула тухать.

— Эй, пуçана! Аçа çапасшĕ! — илтет вăл хăй çумĕнче Хветĕр сассине.

Ак ĕнтĕ тата. Йĕпе çине сапа. Тупăнать таçтан муртан асар-писер вăхăтра тепĕр ăш хыптармăшĕ.

— Мĕн кирлĕ сана? — çилĕллĕн тавăрать Парамун.

— Эс арлан пек ан харлат, — тавăрать платник. — Чирлемерĕн пулĕ те? Йăлтах шурса кайнă.

— Сана çавах мар-и?

— Шеллетĕп, — йĕкĕлтерех тавăрать Парамун, хăй васкасах каялла çаврăнса пӳрте кĕрсе каять.

Тепĕр чухне пулсан, йĕркеллех калаçатчĕ пулĕ-ха. Чун капланса килнĕ вăхăтра епле лĕпĕртетсе тăрайăн? Ахаль те хуйхă-суйхă мăшăрăн килет, теççĕ.

Хуралçă пӳрт алăкне çаклатсах лартать. Çӳрет-çӳрет те утса, вырăнĕ çине тăсăлса выртать. Çывăрма мар-ха халĕ, чĕре çурăлса каять, пуç çăвăр янă вĕлле пек кĕрлет. Пуçана та пуçана Хветĕрĕн, анчах Парамун айăплă-и уншăн? Çавна та ăнланмасть-ши Хветĕр?

III

Вунçиччĕреччĕ ун чух Парамун. Çынсемпе пĕрле кунĕпех колхоз çаранне çулчĕ, киле таврăнсан, уйран ĕçсе çывăрма выртрĕ. Ĕшеннипе-ши, апат анмарĕ. Ирхине, вăраннă çĕре, унăн сулахай ури те, сулахай алли те хускалми пулнă. Вĕçем, çывăрса кайнă пек, чĕпĕтсен те туймаççĕ. Чăвашсем пек каласан, ие чăмларĕ ăна, тухтăрсем паралич çапнă терĕç. Çур çул еннех больницăра выртма лекрĕ. Ури утакан пулчĕ ун, сулахай алли типсе, хăрса пычĕ.

Инкек çемьере чи кĕçĕн Парамунтан пуçăнчĕ. Пилĕк ывăлччĕ вĕсем. Асли те çирĕм виççĕре кăна. Амăшĕ çулсерен тенĕ пек ача çуратнă.

Хĕлле ашшĕ вилсе кайрĕ. Вилĕмĕ те элчел вилĕм пулмарĕ, вăрмантан колхоз валли пĕренесем тиесе таврăнсан, апат та çиеймерĕ, вар пăрса килнипе аптрарĕ, йăванчĕ-йăванчĕ те ир енне хытса выртрĕ.

Вăрçă пуçланас умĕн, шăп эрне маларах, иртнĕ çулта салтакран таврăннă Петькăна витнĕ йĕтем айĕнчех аçа çапрĕ. Колхоз ун чухне пĕрремĕш автомашина туяннăччĕ, унпа Коля ятлă шофер çӳретчĕ. Вăлах машинăпа Петя виллине тиесе таврăнчĕ.

Тупăк турĕç. Парамун хĕрес çине çĕçĕпе касса çырчĕ: «Иванов Петр Петрович, 1918 çулта çуралнă, 1941 çулхи июнĕн 15-мĕшĕнче вилнĕ».

Петяна пытарма Коля каллех машинăпа пычĕ. Уярччĕ ирхине çанталăк. Килтен тухсан, чĕреслетсе çумăр çуса ячĕ. Юлашки çула ăсатма пухăннă тăван-пĕтенсем те, машина çине лартнă тупăк та йĕп-йĕпех. Çумăртан çын патне вилепе тарса кĕрейместĕн. Машина çаплах малалла пырать, ун хыçĕнче — çынсем.

Масар патне çитесси те инçех марччĕ. Хырлăх текен айлăмра машина пылчăк ăшне кĕрсе ларчĕ.

— Çавăнта, çырма пуçĕнче, чул пур. Кустăрма айне пăрахма йăтса килĕр-ха, — тенĕччĕ Коля.

Парамун пĕрремĕш чупнăччĕ. Ыттисем те йăтса килчĕç. Коля вĕсене урапа айне хурать. Тапранма хăтланса пĕр метр пек кайнăччĕ те — каллех кĕрсе ларчĕ. Тахăшĕ кустăрма айне татах чул пăрахрĕ. «Ах!» — терĕ те Парамунпа юнашар тăракан Йăван пиччĕшĕ çавăнтах татăлса анчĕ. Малтанах никам та нимĕн ăнланмарĕ. Йăван шуса ӳкрĕ пулĕ тесе шутларĕç. Парамунăн чĕри усала сиснĕн картлатрĕ, вара вăл пиччĕшне çĕклерĕ. Йăван пиччĕшĕн тăнлавĕ автомашина кустăрми ывăтса янă чулпа пылчăкланнă, шĕвĕр кĕтесси касса кĕнĕ вырăнтан юн сăрхăнать. Çапла, пĕр вилене пытарса, тепĕрне каялла тиесе таврăнма тиврĕ. Йăвана çĕклесе кĕрсенех, амăшĕ тăнне çухатрĕ. Ухмаха ерсех кайрĕ çавăн хыççăн. Тăрать те сив шыв ĕçет, каллех тăнне çухатса выртать. Тăна кĕрсен каллех шыв ĕçет. Йăвана пытарсан, шăпах пĕр эрне пурăнчĕ. Вăрçă тухнă куна каллех вилепе кĕтсе илчĕ Парамун çемйи.

Кайран икĕ пиччĕшне çара илчĕç, иккĕшĕ те таврăнаймарĕç. Качча тухнă аппăшĕ тухтăрччĕ ун, вăл та вăрçа хăй ирĕкĕпе кайрĕ, каялла çулĕ пулмарĕ.

Тăр-пĕччен тăрса юлчĕ Парамун. Ăна салтака илмерĕç. Хуралçа кĕчĕ вара. Чăлах алпа унтан ытла ĕç тупаяс та çук. Кам пĕлет: пĕр сăлтав пулман пулсан, Парамун паян кун та киллĕ-çуртлă çынах пулмаллаччĕ-и, тен, анчах сăлтавĕ тупăнчĕ…

 

Кĕркунне çывхаратчĕ. Вăрçăн чи йывăр çулĕччĕ ĕнтĕ. Фермăна пĕррехинче Хветĕр арăмĕ Санюк пычĕ. Хветĕрри вăрçăччен вăрманпромхозра платниксен бригадине ертсе пыратчĕ. Укçа нумай илнĕ-и вăл, мур-и, яла кермен пек çурт лартрĕ, хăй çара кайиччен пĕр уйăх маларах авланчĕ. Ялти чи хитре хĕр Санюк тăлăха тăрса юлчĕ.

— Параму-ун, — тенĕччĕ вăл ун чухне, — пырса вут татса пар-ха.

Пĕтĕмпех вутăран пуçланчĕ. Карта юсаса пачĕ. Санюк Парамун валли çĕнĕрен те çĕнĕ ĕç тупса пычĕ, Парамунĕ хурала кая юлса çӳре пуçларĕ.

Халиччен туйман, халиччен курман юрату пулчĕ вăл уншăн. Каç пулсанах — Санюк патне. Алăк патĕнче кĕтсе тăрса мăйран ыталаса илетчĕ салтак арăмĕ йĕкĕте. Çĕклет те ăна Парамун — тĕнче хĕррине йăтса кайма та хатĕр. Тĕнчере те Парамунран телейли çук: ăна ялти чи хитре хĕрарăм савать. Вĕсем çинчен ял калаçать, Санюк вăтанмасăр, çын сăмахĕнчен хăрамасăр, Парамун юратăвĕпе киленет.

Тахăшĕ Хветĕр патне хыпар çитерчĕ пулмалла, лешĕ çыру çырми пулчĕ. Хĕлле вара хут килчĕ. Парамунпа Санюк пĕрлешрĕç. Хветĕр салтака кайиччен мунча лартайманччĕ, Парамун хăй мунчине куçарса килчĕ, çулла кил-çуртне сутса ячĕ, вара хуралран тухсах çамрăк арăмпа пурăнма тытăнчĕ. Çуртне вăл çĕр çирĕм пăт тырăлла сутнăччĕ. Ун чухне укçа йӳнĕччĕ, тырăпа тем те туянма пулатчĕ. Парамун Санюка майра пек тумлантарчĕ. Тумлантарчĕ те… Тасах пулмарĕ арăмĕ, хăй пур çинченех вăрçăран аманса таврăннă Куртипе çыхăнса кайрĕ. Халăх çапла калаçкаларĕ, Парамун ăна пуш сăмах кăна тесе шутларĕ. Ахаль пулсан, Санюк епле-ха сана хăй чĕлхипе Хветĕртен ытларах, никамран та ытларах юрататăп тесе калатăр? Тепĕр хут хурала кĕрсен, вăл каçсерен киле пыра-пыра тĕрĕслетчĕ, анчах кĕвĕçме сăлтав пулмарĕ. Тепĕр çичĕ-сакăр çултан çеç ăна ӳсĕрĕлнĕ Курти, Хветĕр хăраххи, «пуçана» тесе каланăччĕ…

Санюк ача çуратса пачĕ, вилĕ пулчĕ вăл. Ачи ĕнтĕ Парамун сăнлăччĕ.

Хĕлле ураран аманнă Хветĕр таврăнчĕ. Санюк, хăй аскăнлăхĕшĕн упăшки вĕлересрен хăраса, Иваново облаçне торф кăларма тухса тарчĕ. Чăнах та, салтак нумай вăхăт шăмарса çӳрерĕ, ӳсĕрпе хуралçа та пыра-пыра çыпçăнчĕ.

Парамунăн Хветĕр пӳртĕнче пурăнма нимĕнле права та пулмарĕ. Çуртсăр-мĕнсĕр тăрса юлчĕ вăл. Мĕн пурри те юрату пулчĕ. Санюк асран тухмасть. Анчах Санюк йĕп пекех çухалчĕ. Пĕр çыру ячĕ те урăх хурав-мĕн пулмарĕ. Кĕтсе пурăнсах иртсе кайрĕ çамрăклăх, хĕрĕх виççе çитрĕ Парамун.

Хветĕрĕн те пурнăç ăнмарĕ. Тепре авланчĕ, анчах ача-пăча пулмарĕ, çавăнпа, ав, ĕçет те ĕçет. Хăй çапла калать, çавăншăн ĕçетĕп, тет. Çурт туса пĕтерет те — ĕçтереççĕ, тепĕр кунне мухмăр чĕртет. Канăç памасть вăл Парамуна, Санюкшăн тĕке-тĕке илет, пуçана тесе йĕкĕлтет. Парамун кăна мар, Хветĕр те хытах юратнă Санюка.

IV

Ах, кунĕ кун мар-çке паян! Парамуншăн вăл çулталăк евĕрлех вăрăм, çулталăк евĕрлех мĕшĕлти.

Каç пуласпа Парамун яла тухса утать. Çитет вăл хăйĕн килĕ пулнă вырăна. Тем туртать ăна çакăнта. Куляннă вăхăтра яланах кунта çитсе тухать.

Вĕсен килĕ — тăкăрлăкпа юнашар. Çур анкартинчен çырма каçса каять. Вăрçă тухас çулне пиччĕшĕпе пĕве пĕвеленĕччĕ. Халь те пур, таппи анкарти патнех хăпарнă. Анчах шывĕ темĕнле ют, катаран тикĕт тĕслĕ курăнать.

Тăкăрлăка çул хĕрри курăкĕ сырса илнĕ, çăраскер вăл, кĕштĕ-кĕштĕ. Каçăр сăмсаллă самăр сысна ăна çăвар тулли чăмлать. Çăтăрт! Çăтăрт! татса илет те Парамун çине тинкерет. Мĕн тума килтĕн эс кунта тесе ыйтнăнах туйăнать.

Парамунтан пӳрт илнĕ Захар та ватăлать ĕнтĕ. Кăçал кĕçĕн ывăлĕ авланчĕ. Пӳртне çĕнетрĕç вĕсем, кĕлечĕ-сарайĕсем вара çавсемех. Вĕсене ĕлĕк чуспа витнĕччĕ, халь шиферпа улăштарнă. Хапхи те Парамунсенех. Тăватă юпаллă. Чуспа туртнă, чусĕсене эреш-мереш тĕрĕпе тĕрленĕ.

Кĕрсе калаçса ларас килет Захар мучипе, анчах тем вăтантарать Парамуна. Урăх пурнăç халь кунта, урăх çемье аталанса Захар ăратне тăсать.

Ăш çунать. Иван Ивановича тарăхса çунать. Парамуна этем вырăнне те хумасть вăл, ĕçрен кăларса вăркăнтарасшăн. Ăçта пурăнмалла вара унăн çавăн хыççăн? Камран тепĕр вырăн ыйтмалла? Хăрах алпа тем ĕç тусах çĕмĕреес çук.

Утать каяллах хуралçă…

Ферма килхушшине çитсен, çурăлман хурама каски çине ларать. Шухăшсем, шухăшсем канăç памаççĕ ăна. Начар ĕçленĕ-и халиччен? Тăрăшман-и? Çĕр çывăрмасăр хуралланă. Тав тăвас вырăнне ăна ăçтиçук ферма заведующийĕ ĕçрен кăларать. Темшĕн юратмарĕ, темшĕн çилле хыврĕ. Сисрĕ пуль çав Парамун кăмăлламаннине. Парамунĕ ăна сăмахпа темех каламан-ха, анчах сисĕнетех çав çын кăмăлĕ мĕнли…

— Стрелка! Стрелка! — йыхăрать хуралçă. Çук сас-чĕвĕ. Чĕнмеççĕ йытăсем. Лере, ĕне вити пуçĕнче çеç, тахăшĕ хулăн сасăпа ахăлтатса кулать. Иван Иванович ĕнтĕ. Кам пултăр тата?

Илтес килмест ун сассине. Çавăнпа хуралçă хăй пӳлĕмнелле утать.

Çутă çутмасăр пĕр хушă ларать Парамун. Унтан татах тула тухать, лашасем тăракан вите патне çитет.

Юратать вăл выльăха. Лашапа йытта уйрăмах юратать, вĕсем ăна этемĕн чи шанчăклă, чи çывăх тусĕсем пек туйăнаççĕ.

Тăрать Парамун хăнăхнă йăлипе каçхи сассене тăнласа. Витери лаша йĕвен çăварлăхне чăнкăртаттарса илет. Ут тарĕн шăрши сăмсана кăтăклать. Килхушшинче: «Хветуç, эс ăна çăнăхпа илĕрт-ха, вара хăех кĕрĕ», — тени илтĕнет. Ку вăл Милани доярка сасси. Вĕсен Улайка текен ĕни, кĕтӳрен тăрса юлса кормокухня таврашĕнчи тĕрлĕ мăшкăлтăк шывсене çулама юратаканскер, каллех витене кĕмен ĕнтĕ.

Парамун кушăхнă тутине çулать, дояркăсем патне кайма тăрать — çавăнтах чарăнать.

Çук, пĕтĕмпех пăтранчăк, арканчăк ун пурнăçĕ халь. Кам кулянать уншăн? Санюка кĕтсе пурăнчĕ вăл, анчах читлĕхрен ирĕке тухнă кайăк епле тĕпĕр хут тыткăна килтĕр? Çыру та çырать теççĕ яла, качча кайнă пулать, упăшки машина айне пулнă имĕш. Хĕрачи ӳссе çитнĕ, тет. Халь Санюк хулара улпут майри пек çӳрет пуль, тутине, питне сăрлать ĕнтĕ, духи сапать. Мĕн тума килтĕр вăл Парамун патне, тислĕк шăрши шăршлама-и? Ухмах çав арçын, çав тери ухмах… Хĕрарăмшăн килсĕр-çуртсăр тăрса юлчĕ Парамун — татах Санюка кĕтет. Парамуна киле кĕртесшĕн салтак арăмĕсем сахал мар калаçу пуçарнă-ха — вăл пур çаплипех пĕрне юратать. Лешĕ ун валли салам та ямасть.

Йывăр кунсем çитессе пĕлнĕ Парамун. Кассăра кăштах укçи те пур. Унпа пӳрт илме те шутланă. Арçын-çке вăл, ĕмĕрех общежитире пурăнас килмĕ. Халь колхозниксене пенси те параççĕ ĕнтĕ. Вилессе вилмĕ-ха, çăкăр та татăк пулмĕ… Анчах кун пек усасăр пурăнса малалла мĕн курĕ вăл?

Каллех хурама каска çине кайса ларать. Халь сĕм тĕттĕмех пулчĕ, ферма çурчĕсем те аран палăраççĕ. Таврана сĕт шăрши тапса тухнă. Вăл Парамун сăмсине кăтăклать, анчах апат çиес килмест. Шухăшсем çаплах канăç памаççĕ ăна. Тăмалла-и ун хуралта, тăрас çук-и? Правление чĕнекен те пулмарĕ.

Тата ак мĕн те пулин пулса тухĕ те, ăнах сĕтĕрме пуçлĕç. Хуралтан сана кăларман, урăх çынна тупса лартман. Апла пулсан, хуралтах тăма лекет-ха… Кăларсах ярсан унта…

— Парамун, ăçта çухалтăн эс паян? — татать ун шухăшне Хветуç.

— Такам шырарĕ-и?

— Кам шыратăр сана, хам шырамасан. Ме, сĕт ĕç, — тесе доярка ăна салтак фляги тыттарать. — Паян сана апат пĕçернине курмарăм.

Парамун ассăн сывласа илет те шарламасть. Вăрттăнлăх çук-ха ун Хветуç умĕнче, ырă чĕреллĕ пулнишĕн çак дояркăна пуринчен ытларах кăмăллать вăл. Парамун пекех, Хветуç та фермăра чылайранпа ĕçлет. Шăпи те пĕрешкелтерех пулчĕ-и, тен, вĕсен. Хветуç хăй савакан Петĕре вăрçă чарăнас çул салтака ăсатрĕ. Таврăнаймарĕ йĕкĕт унтан, килеймерĕ. Вара Хветуç та качча каймасăр юлчĕ.

Ăнланать ун чунне Парамун. Вĕсем час-часах пĕр-пĕринпе шăкăлтатса калаçаççĕ, çавна пула усал чĕлхеллисем Парамунпа Хветуç арлă-арăмлă пекех пурăнаççĕ тесе те сăмах сарчĕç. Анчах тĕрĕслĕх çук кунта.

— Ĕçрен кăлараççĕ, Хветуç, — каллех ассăн сывлать Парамун. — Мĕн ĕç туса пурăнас ман малалла?

— Ан кулян, — йăпатать ăна доярка. — Фермăран ăçта кайăн эс, килӳ-çурту çук.

— Семен Васильч патне кайса тархаслас теп…

— Вăл ĕнер çеç канма кайнă. Икĕ эрнесĕр таврăнмасть, тет.

Хуралçă каллех ассăн сывлать, унтан флягăри сĕтне ĕçсе ярса каска çине хурать. Халь Парамуншăн Хветуçран çывăх çын та çук, вăл çеç ăнланать ăна, вăл кăна йăпатать. Хуралçă чĕри ăшă-ăшă туйăмпа тулса ларать. Хăй шухăшĕнчен çамрăк каччă пекех вăтанать вăл. Çапах та юлашкинчен чăтаймасть, Хветуç енне çаврăнса ларать. Лешĕ кĕтет, кĕтет. Парамуна çепĕç сăмахсем калаттарасшăн ăнтăхать.

— Эс анчах мана ăнланаканни, Хветуç, — пăшăлтатать те вара Парамун, хăйне таçтан муртан сасартăк хăюлăх пырса çапнине туять…

Хăй те кĕтменччĕ ун пек пулса тухасса хуралçă, халь акă вĕсем… вите тăрринчи утă çинче выртаççĕ. Парамун сылтăм алне Хветуç ĕнси айне хунă, сулахайĕпе дояркăн кĕлеткине ыталанă.

— Телейлĕ эп, — пăшăлтатать хуралçă. — Ят кăларни сая каймарĕ хăть. Итле-ха, Хветуç, пĕрлешер.

— Общежитинче пурăнăпăр-и?

— Пӳрт илетпĕр. Кассăра ман пилĕкçĕр тенкĕ пур. Илмен тырă та утмăл ултă пăт.

— Ун чухлĕ манăн та пур-ха вăл. Ялта çурт сутаканни çук.

Парамун халь хăйне тĕнчере çук вăйлă этем пек туять. Вăл пурне те тума пултарассăн туйăнать. Ун чĕринче каллех арçын шухăшĕ çуралать, вăл дояркăна татах та хытăрах ыталать, тути вĕçĕмсĕрех «тусăм» тесе пăшăлтатать.

V

Темĕнле урăх, çĕнĕ те ют пурнăçпа пурăнма пуçлать Парамун. Хветуçпа тĕл пулнă каçхине вăл питех те тарăн ыйхăпа мĕн кăнтăрлачченех çывăрчĕ. Вăранасса та хырăмĕ касса выçнипе вăранчĕ. Анчах апат шухăшне сире-сирех пӳлĕмне кайса çăвăнчĕ, сухалне хырчĕ. Унтан иртнĕ çулта кăна ĕнесем валли туса пĕтернĕ чул вите патне васкарĕ.

Ферма заведующийĕн пӳлĕмĕ çакăнтах, ĕне витин пуçĕнче. Пĕр пӳлĕмĕнче сĕт-çу тыткалаççĕ, тепринче Иван Иванович ĕçлет. Хĕлле ку пӳлĕме кормозапарникрен килекен пăспа хутса ăшăтаççĕ.

Парамун уçă вите алăкĕнчен кĕчĕ те пĕр хушă итлесе тăчĕ. Сас-чӳ илтĕнмест. Хуралçă алăк хăлăпне çулса тытрĕ те, пӳлĕмне питĕрнĕ пулĕ тесе, хытах туртрĕ. Уçăлса кайнă алăк ăна хăйне кăштах çамкаран çапмарĕ.

— Кĕме юрать-и?

— Уçрăн пулсан, мĕн ыйтан? — тавăрчĕ заведующи.

— Пĕлме килтĕм эп: мана ĕçрен ĕнер кăларнă-и, паян-и?

— Сан ятпа заявлени çырса правление кайса патăм. Лару пулать те — кăлараççĕ.

— Никам та кăлармасть мана, — хăюлланчĕ Парамун. — Кăларсан, эс мана хăв патра усратăн-и? Ху та эс киле кĕнĕ этем, хăвна та хуса яма пултараççĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн