Ларура / Н. Плотников тунӑ сӑн

Ӗнер, ҫӑвӑн 16-мӗшӗнче, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче Чӑваш чӗлхе комиссийӗн черетлӗ ларӑвӗ иртрӗ. Пӗлтӗр ҫак комисси пӗрре те пухӑнманнине шута илсен ку самай пӗлтерӗшлӗ пулӑм теме пулать.

Пӗтӗмӗшле 4 ыйту сӳтсе яврӗҫ. Чи малтанах институт директорӗ Юрий Николаевич Исаев Пӗрлехи чӗлхе комиссине Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн яваплӑхне куҫарни пирки пӗлтерчӗ. Унччен, асаилтерер, ку тивӗҫе икӗ министерство пурнӑҫлатчӗ — вӗренӳ тата культура министерствисем. Юрий Николаевич чӗлхе комиссийӗн малашнехи ӗҫӗ епле пуласси пирки те чарӑнса тӑчӗ. Вак-тӗвек ыйтусемпе — тӗслӗх вырӑнне ҫыравҫӑсен псевдонимӗсене епле ҫырмаллине татса панине илсе пачӗ — ӗҫлеме шутламанни ҫинчен каларӗ. Комисси малашне министерствӑсенче мар, институт яваплӑхӗнче пулнӑран вӑл ҫивӗчрех ыйтусем тӑратма шутлани пирки пӗлтерчӗ.

Иккӗмӗш ыйтура Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ пулчӗ. Геннадий Дегтярёв ӑсчах вӑл епле иртни пирки тата ҫитес ҫул ӑна мӗнлерех йӗркелеме шутлани пирки (сӑмах май, диктанта чӗлхе комиссине шантарса парасшӑн) каласа пачӗ. Ҫитес ҫул Пӗтӗм чӑваш диктантне ҫырассине районсенчи тата хуласенчи вӗренӳ пайӗсене те хутшӑнтарасшӑн иккен. Ку шухӑш кӑҫал та пулнӑ, анчах вӑхӑт ҫителӗклӗ пулманнине пула йӗркелесе ҫитереймен. Пӗтӗм чӑваш диктантне хӑш кун ҫырасси пирки те тавлашса илчӗҫ. Культура министерствинче тӑрӑшакан Казаков Сергей Димитриевич пӗлтернӗ тӑрӑх диктант ҫырасси Иван Яковлев палӑкӗ умӗнче иртекен митинга та чӑрмав кӳрет имӗш — вӗсем пӗр вӑхӑтра иртеҫҫӗ иккен. Тавлашакансем митинг шайӗ чакни пирки, Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ чӑвашсене ытларах пӗрлештерни пирки калаҫрӗҫ. Диктанта маларах ҫырма сӗнекенсем те пулчӗҫ. Ҫавах та пӗтӗмлетӳ тӑваймарӗҫ, Юрий Николаевич вара мӗнпур сӗнӳсене института килсе пама ыйтрӗ. Ку ыйтура ҫавӑн пекех диктант текстне конкурс ирттерсе суйлама сӗнчӗҫ. Пӗтӗмӗшле ку сӗнӳпе килӗшрӗҫ теме юрать, анчах тектсне никама кӑтартмасӑр ирттермелле терӗҫ. Ҫавӑн пекех вырӑссем хыҫҫӑн кайма кирлӗ марри пирки те сӑмах хушрӗҫ, уйрӑмах «Тотальный диктант» ята тата «диктатор» (чӑв. диктант вулакан) калкӑласа мар, чӑваш чӗлхи ҫине таянса йӗркелемелли пирки каларӗҫ. Ку тӗлӗшӗнчен, паллах, «Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ» ят вырӑссенче килӗшӳллӗрех пулни каламасӑрах паллӑ.

Виҫҫӗмӗш ыйтура орфографи йӗрки тавра калаҫрӗҫ. Кунта сӑмах Яковлев Пётр Яковлевич илчӗ. Вӑл орфографи ыйтӑвӗпе апла-капла выляни чӑваш чӗлхин шайне ӳстерменнине пӗлтерчӗ. Ҫавӑн пекех ку ыйту пирки калаҫнӑ чухне теорине тӗпе хурса ӗҫлемелли пирки каларӗ. Ытти тӗрӗк халӑхӗсен опычӗпе те паллашма сӗнчӗ. Пӗтӗмлетӳ тунӑ май комисси пайташӗсенчен ытларах пайӗ гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ Чӑваш Республикин Элтеперне, Патшалӑх Канашӗн Пуҫлӑхне, Чӑваш Республикин вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министрне, Патшалӑх Канашӗн социаллӑ политикӑпа наци ыйтӑвӗсен комитечӗн председателне хурав панӑ ҫырупа килӗшни пирки, орфографи ыйтӑвӗ тавра пӗр-ик конференци-ҫавра сӗтел ирттерме йышӑнчӗҫ.

Тӑваттӑмӗш ыйтура Г.И. Фёдоров хатерленӗ «Чӑваш фразеологийӗн ӑнлантару словарӗн» алҫырӑвне пичете тӑратассине сӳтсе яврӗҫ. Георгий Иосифович ҫак пысӑк ӗҫе 45 автор листи таран туса ҫитересшӗн. Хальхи вӑхӑтра — 42 автор листи. Танлаштарма: нумай пулмасть тухнӑ М.И. Скворцов хатӗрленӗ вырӑсла-чӑвашла словарь пӗр кӗнекин калӑпӑшӗ 62 автор листипе танлашать. Георгий Фёдоров ытларах литература тӗпчевҫи пек палӑрнӑ пулин те чи малтанах ӑслӑлӑх сукмакӗ ҫине чӗлхеҫӗ пек кӗме шутланӑ, темине те фразеологине суйланӑ пулнӑ. Анчах тӗрлӗ сӑлтавсене пула унӑн литература пайне суйлама тивнӗ. Хальхи вӑхӑтра вара, фразеологи словарӗ питӗ кирлӗ пулнине шута илсе, ӑҫчах 30 ҫул каялла тума пуҫланӑ ӗҫе туса ҫитерме шут тытнӑ. Чӑваш чӗлхи комиссийӗн пайташӗсем ку сумлӑ ӗҫе пичетлесе кӑларма укҫа-тенкӗ тупма йышӑнчӗҫ.

Ӗҫ планӗнчи «Тӗрлӗрен» пайра тепӗр ыйту тӑратрӗҫ. 1990 ҫулта Чӗлхе сакунне йышӑннӑранпа ӑна пурнӑҫлама уйӑрнӑ укҫана ӑҫта тӑкакланине тишкерме вӑхӑт ҫитнине палӑртрӗҫ. Ку тӗлӗшпе вӗренӳ министерстви, Чӑваш кӗнеке издательстви тата ытти учрежденисемпе ведомствӑсем информаципе тивӗҫтерессе шанчӗҫ.

Комисси ларӑвӗ вӗҫленнӗ хыҫҫӑн пӗрле тӑрса сӑн ӳкерӗнчӗҫ.

Сӑнсем (8)

#ларусем, #чӑваш чӗлхи, #чӑваш чӗлхи комиссийӗ, #ЧПГӐИ, #Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ, #орфографи