«Ирӗклӗх» халӑх пӗрлӗхӗ ҫак кунсенче ҫӗнӗ акци пуҫланӑ — чӑвашла хӑю салатассине. Чӑвашла хӑю сарӑ тӗслӗ, хӗрлӗ йӑрӑмлӑ. Сарлакӑшӗ 2,5 см. Ҫапла май вӑл чӑваш ялавӗнчи тӗссене сӑнлать. Акцин срокӗ ҫук, ӑна хастарсем ҫулталӑкӗ-ҫулталӑкӗпех ирттерме планлаҫҫӗ.
Чӑвашла хӑю валеҫнӗ май «Ирӗклӗх» ятарлӑ конкурс та пуҫланӑ, ӑна «Хӑюллӑ пул, пурне те хӑюллантар!» ят панӑ. Чӑвашла хӑйӑва тум ҫине ҫаклатнӑ хыҫҫӑн сирӗн сӑн тумалла та «Ирӗклӗх» хастарӗсене ярса памалла (вӗсене «Контактра» халӑх тетелӗнчи ушкӑнра тупма пулать). Чи хӑюллисен йышӗнчен пӗрне суйласа мӗнле те пулин парнепе чыслама та палӑртнӑ.
Чӑвашла хӑю илес тесен «Ирӗклӗх» пӗрлӗх пайташӗсемпе ҫыхӑнӑр. Инҫетрисем ҫак хӑйӑва «СУМ» лавкка урлӑ туянма пултараҫҫӗ — хакӗ 15 тенкӗ.
Ҫак шӑматкун «Ирӗклӗх» хастарӗсем Муркаш тӑрӑхне ҫитнӗ. Ахаль мар, 174 ҫул каялла Шурча вӑрҫинче пуҫ хунӑ чӑвашсене асӑнма.
Шурча вӑрҫинче пуҫ хунисене асӑнса лартнӑ палӑк умне ҫитсе вӗсем чечек хунӑ, чӑваш халӑхӗн паттӑрӗсене асӑннӑ. Мероприятие хастарсем ҫамрӑк юман лартнипе вӗҫленӗ.
Аса илтеретпӗр, Шурча вӑрҫи — 1842 ҫулта пулса иртнӗ халӑх пӑлхавӗ. Вӗсем патша влаҫӗ йышӑнӑвӗпе килӗшменнипе пуртӑ-сенӗк йӑтса салтаксене хирӗҫ тухнӑ. Ку тӑрӑхри чӑвашсемпе ҫармӑссене тата тутарсене «обществӑлла запашка» текен саккун кӑмӑла кайман. Пурӗ 10 пин ытла ҫын патша йӗркине хирӗҫ тухнӑ. Халӗ Шурча ялӗнче обелиск тӑрать — ӑна паттӑр чӑвашсене халалласа совет саманинчен лартнӑ.
«Ирӗклӗх» чӑваш халӑх пӗрлӗхӗ хула администрацийӗ патне ҫӗнӗ ҫырупа тухнӑ, унта вӑл чӑвашсене Мускав патшалӑхӗпе пӗрлештерес тӗлӗшпе ҫула тухнӑ чӑваш кнеҫӗсене сӑнлакан пилӗк юланутран тӑракан монументаллӑ композици ытла та япӑхланса кайнипе пӑшӑрханнӑ.
Хастарсем ҫырура пӗлтернӗ тӑрӑх, палӑк кивелсе кайнӑ, ун ҫумӗнче строительство ӗҫӗсем пыраҫҫӗ. «Ирӗклӗх» Шупашкар хула администрацине монументаллӑ композицие ытла та япӑхлантарса янӑшӑн яваплисене палӑртма тата кӳлепен малашлӑхӗ пирки пӗлтерме ыйтать.
Композици авторӗ паллӑ чӑваш кӳлепеҫи Фёдор Мадуров шутланать. Маларах ҫак кӳлепе Шупашкара Етӗрне ҫулӗпе кӗнӗ вырӑнти ункӑра вырнаҫнӑ пулнӑ. Каярах ӑна влаҫрисен йышӑнӑвӗпе Шупашкарӑн 500 ҫулллӑхӑн паркне куҫарнӑ. Кӳлепе авторӗн шухӑшӗпе, унӑн хальхи вырнаҫӑвӗ ытла та килӗшӳсӗр, Шупашкар ҫыннисен шухӑшӗпе юланутсем халь Мускава мар, Шупашкарӑн 500 ҫуллӑхӑн паркӗнчен анӑҫарах вырнаҫнӑ мунчана каяҫҫӗ имӗш.
«Ирӗклӗх» пӗрлӗх ҫак кунсенче ҫӗнӗ ҫыру шӑрҫаланӑ — хастарсем ӑна Чӑваш Республикин Элтеперӗ Михаил Игнатьев патне, ҫавӑн пекех Патшалӑх Канашӗн Председателӗн Юрий Поповпа ЧНК президенчӗн Николай Угаслов ячӗпе янӑ. «Ирӗклӗхе» Федераци Канашӗн экономика политикин председателӗн ҫумӗн сӑмахӗсем килӗшмен. Сергей Вячеславович Калашников нумай пулмасть ҫапларах каланӑ: «… Унсӑр пуҫне наци тӗсӗсӗр административлӑ субъект йӗркелесе Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи хӑш-пӗр наци республикисене пӗрлештерме пулать, сӑмахран Чӑваш Ене, Мӑкшӑ Республикине, Мари Эле е ыттисене. Ку питӗ пӗлтерӗшлӗ. Ун хыҫҫӑн ҫак регион экономика тӗлӗшӗнчен вӑйлӑ аталанса кайма пултарӗ».
Хастарсем пирӗн республика патшалӑх пулнине (кӑна Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ ҫирӗплетет), пирӗн республикӑран ыйтмасӑр ытти тӑрӑхсемпе пӗрлештерме юраманнине пӗлтернӗ. «Ирӗклӗх» пӗрлӗх ӗҫтешӗсем уйрӑммӑн Сергей Калашников сӑмахӗсене Чӑваш Республикин Конституцийӗн гаранчӗ шутланакан Чӑваш Республикин Элтеперӗ, республикӑн Патшалӑх Канашӗ, Чӑваш наци конгресӗ нимӗнле те хак паманнине тата сивлеменнине палӑртнӑ.
Хастарсен шухӑшӗпе экономика ыйтӑвне мала хурса Сергей Калашников социаллӑ тата культура ыйтӑвӗсене, наци факторне шута илмест.
ЧР Патшалӑх Канашӗн профильлӗ комитечӗ ҫӗнӗ саккун проектне хатӗрлет. Унта палӑртнӑ тӑрӑх, республикӑра чӗлхе саккунне пӑснӑшӑн административлӑ майпа явап тыттарӗҫ. Кун пирки ЧР Патшалӑх Канашӗ «Ирӗклӗхе» панӑ хуравра каланӑ.
Хурав айне ЧР Паташлӑх Канашӗн социаллӑ политика тата наци ыйтӑвӗсемпе ӗҫлекен председателӗ Петр Краснов алӑ пуснӑ. Петр Краснов ку ыйтӑва 2014 ҫулхи юпа уйӑхӗн 30-мӗшӗнчех «ҫавра сӗтелре» калаҫнине палӑртнӑ. Ун чухне чӗлхе саккунне пӑснӑ тӗслӗхсемшӗн явап тыттармаллине сӳтсе явнӑ.
Республикӑри общество организацийӗсем, экспертсем республикӑри чӗлхе саккунне пӑхӑнманнине чылай ҫул каяллах асӑрханӑ. Саккунра ҫырнине пӑхӑнманнисене явап таттармалла тесе ҫырнӑ-ҫке-ха. Анчах текстра нимӗнле санкцие те палӑртман. Хастарсем ҫӗнӗ саккун ку ӑнланмалла мар лару-тӑрӑва уҫӑмлатасса шанаҫҫӗ.
Ҫӗнӗ ҫул ячӗпе чӑвашла саламлани сахал тесе Чӑваш Енри наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Шупашкар хула администрацине ҫыру янине эпир пӗлтернӗччӗ.
Аса илтеретпӗр, «Ирӗклӗхе» Шупашкар хула администрацийӗн пуҫлӑхӗн экономика аталанӑвӗ тата финанс енӗпе ӗҫлекен ҫумӗ М.Л. Семёнов ҫынсен шухӑшне тӗпе хурса чӑвашла май килнӗ ытларах саламлама тӑрӑшнине пӗлтернӗччӗ. Малашне ҫак енӗпе тата та ҫине тӑрас шухӑшлине асӑннӑччӗ ҫав ҫырура хулари ҫав тӳре-шара.
Шупашкар хула администрацийӗнче тӑрӑшакансем хӑйсен сӑмахне тытаҫҫӗ теме те юрать пулӗ. Иртнӗ шӑматкун Шупашкарта Пӗтӗм тӗнчери хӗрарӑмсен кунӗ ячӗпе чӑвашла саламлакан афишӑсем тухнӑ. Кун пирки Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче ӗҫлекен Эктор Алос-И-Фонт ҫулталӑк каялла ун пеккисем пулман тесе ӗнентерет.
Чӑваш хастарӗсен «Ирӗклӗх» пӗрлӗхӗ ҫак кунсенче ҫӗнӗ ҫыру шӑрҫаланӑ — хальхинче Чӑваш Республикин информаци политикипе массӑллӑ коммуникаци министерствине ҫырнӑ.
Информаци политикин министерствинчен чӑваш хастарӗсем Чӑваш наци телерадиокомпанийӗн анлӑшне сарма ыйтаҫҫӗ, хальхи вӑхӑтра чӑваш телекуравне сахал ҫын курма пултарни пирки асӑнаҫҫӗ. Ку ӗҫе тума информаци политикин министерствинче укҫа-тенкӗ пӑхса хӑварма ыйтаҫҫӗ. Хӑйсен ҫырӑвӗнче «Ирӗклӗх» наци телерадиокомпанине спутник урлӑ пӑхма майсем тума пулӑшма та ыйтнӑ.
Аса илтеретпӗр, хальхи вӑхӑтра чӑвашла кӑларӑмсемпе виҫӗ телекомпани тивӗҫтерет: «Чӑваш Ен» ПТРК, Чӑваш наци телекуравӗ тата «ЮТВ» телеканал. Шупашкарта ҫавӑн пекех хальхи вӑхӑтра «21+» канал ӗҫлет, анчах унӑн программинче чӑвашлисем ҫук.
«Пӗр вырӑнта Чӑваш Республикин патшалӑх чӗлхисемпе ҫырсан, ҫумрах тепӗр вырӑнта вара вырӑсла ҫырсан та ҫителӗклӗ, чӑваш чӗлхипе усӑ курма кирлех мар тенине Шупашкар хула администрацийӗ ӑҫтан тупнӑ?» — тесе пуҫ ватать «Ирӗклӗх» наципе культура чӗрӗлӗвӗн халӑх пӗрлешӗвӗ «Контактра» тӗнче тетелӗнчи хӑйӗн ушкӑнӗнче.
«Ирӗклӗх» Шупашкар хула администрацине республикӑн тӗп хулинчи чарӑнусенчи электрон таблосене чӑвашла ҫырмалли пирки ҫыру янӑ. Ку ҫырӑва хула администрацийӗнчи тӳре-шара епле хуравлани «Ирӗклӗхе» тивӗҫтермен. «Чӑваш чӗлхипе мӗнле сӑлтавсемпе ҫырма кирлӗ мар пулнине ӑнлантарса паракан хурава «отписка» тесе калама та йывӑр», — тесе пӗтӗмлетнӗ хурав илнӗ хыҫҫӑн «ирӗклӗхҫӗсем».
«Шӑпах Раҫҫей Федерацийӗн тата Чӑваш Республикин саккунлӑхӗпе килӗшӳллӗн республикӑра географи объекчӗсен ячӗсене ҫырма тата ҫырса хунисене, ҫул ҫинчи паллӑсене, ытти кӑтарту паллисене хатӗрлеме вырӑс тата чӑваш чӗлхисемпе усӑ курмалла. Пӗр вырӑнта патшалӑх чӗлхисемпе ҫырсан, ҫумрах тепӗр вырӑнта вара вырӑсла кӑна ҫырсан та ҫителӗклӗ, чӑваш чӗлхипе усӑ курма кирлех мар тенине Шупашкар хула администрацийӗ ӑҫтан тупнӑ?
«Ирӗклӗх» халах пӗрлӗхӗ тӗрлӗ карас операторӗсене хӑйсен пулӑшӑвне чӑвашла та туса пыма ыйтни пирки эпир унччен пӗлтернӗччӗ. Халь вара нумай пулмасть «Мегафонран» хурав ҫитнӗ. Вӗсем хӑйсен ӗҫӗнче чӑваш чӗлхипе те усӑ курма хирӗҫ мар имӗш, анчах... «Ирӗклӗх» ыйтнине туллин пурнӑҫлас тесен укҫи-тенкине чылай пӗтермелли пирки пӗлтернӗ. Кӑҫалхи плана унашкал тӑкаксене кӗртмен тесе хуравланӑ.
Ҫавах та «Мегафон» хуравӗнче вӗсен килес ҫулсенчи укҫа-тенкӗ планне ҫак тӑкаксене кӗртме шухӑшласа пӑхасси пирки пӗлтернӗ.
Аса илтеретпӗр, «Ирӗклӗх» карас ҫыхӑнӑвӗн операторӗсене тӗрлӗ информаци хучӗсене чӑвашла куҫарса, колл-центрта чӑвашла та хуравлама, автоответчиксене чӑвашла та куҫарма ыйтнӑ. Ҫак ҫырупа вӗсем «МТС», «Мегафон», «Билайн» тата «Tele2» операторсем патне тухнӑ. Тепӗр виҫҫӗшӗ хальлӗхе хуравламан-ха.
Чӑваш хастарӗсем Конституцие патшалӑх ӑнлавне тавӑрма ыйтнӑ. «Ирӗклӗх» общество ЧР Патшалӑх Канашӗн председательне кӑрлачӑн 13-мӗшӗнче ыйту ҫырса янӑ.
Хастарсем ҫырура 2012 ҫулта Чӑваш Республикин ӑнлавӗнчен «патшалӑх» сӑмах ҫухалнине аса илтернӗ. Пӗр сӑмахпа, Чӑваш Ен Раҫҫейре республика ҫеҫ. Хастарсен шухӑшӗпе, ку регионти Конституци тытӑмне пӑсать. Ҫавӑнпа «Ирӗклӗх» Конституцие «патшалӑх» сӑмаха тавӑрма ыйтать.
Ҫырура РФ Конституци сучӗн 2000 ҫулти определенине палӑртнӑ. Ун чухне суд «республика (патшалӑх)» субъектсен патшалӑх суверенитетне палӑртнине пӗлтерменнине, Конституципе право статусне ҫеҫ кӑтартнине каланӑ.
Ҫавӑн пекех хастарсем ытти 17 республика Раҫҫейри демократиллӗ патшалӑх пулнине палӑртнӑ. Ҫапла Алтай, Хакас, Калмӑк тата Чӑваш республикисем ҫеҫ палӑртман.
-5.7 °C