Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Ылтăн сăрăпала сăрламашкăн пуçларĕ

ман умри шур хута тараватлă хĕвел.

Уçăлать пек ăшчик: йывăр тунсăх, шĕвел!

Сан пăрна шарт! çурса, халь утать сăвă çарĕ.

Çыхăн, ылтăн кĕлте, хывăн, ылтăн çĕмел:

йăлкăшинччĕ пĕрмай ĕçлĕ кăмăл кăварĕ.

Чĕрере çуркунне ахальтен-им юрларĕ?

Ĕçĕм пытăр ăнса, пурнăç пултăр тĕкел.

Чи хавас ĕмĕтрен вăй илен сăмахсем

кĕлтуни пек анчах илтĕнсен, хăш чухне

шухăша сӳлетен туйăмсем çуралаççĕ.

Тĕлĕнетĕп шалтах тепĕр чух, тăвансем:

кам пытарнă хĕвел савнă тусăн чунне?

Сивĕре те ачаш чечексем çурăлаççĕ!

Халăхран вĕренмелли вара сахал мар. Тикаш халăхĕ мĕн ĕлĕкрен хастар пулнă. Ирех тăрса вăрмана кайнă. Вĕсем сунара, пулла çӳренĕ. Çырла, мăйăр, кăмпа татнă. Хăмла татнă, пыл пухнă. Хупа сӳсе мунчала туна. Ку йала–йĕрке хăш–пĕр килте паянхи кунччен те упранса юлнă. Мунчалана Куславккана илсе кайнă, унтан вара шăрпăк, тăвар илсе килнĕ. Ялта ХIХ ĕмĕр вĕçĕчченех улăмпа витнĕ хура пӳртсем пулнă. 2-3 çемйене пĕр мунча пулнă. Краççинпа усă курма пуçличчен хăйăсем çутнă. Сĕрĕмĕ сахалтарах тухтăр тесе вĕсене çăкапа ăвăсран хатĕрленĕ. Хăйă çуннă вăхăтра арçынсем çăпата хуçнă, хĕрарăмсем — тĕрленĕ, çыхнă.

Хĕллехи вăхăтра çамрăксем улах ларнă.

Çуркунне улăха тухса вăйăсем вылянă. Вĕсенчен пĕри — «Çерем пăсса вир акрăм».

…Çуркуннехи вăхăтра кĕтӳ кăларасси — пысăк ĕçсенчен пĕри пулнă. Пĕрремĕш кунĕнче выльăхсене хăваласа вăрман патнех çитнĕ. Каялла килне чух никам патне кĕмесер тӳрех киле килнĕ. Киле килмесен выльăхсем киле таврăнмаççĕ тенĕ.

Çăварни ирттересси те тикашсен йăли–йĕркинче пулнă. Çăварни пĕр эрнене пынă. Пĕрремĕш кунне Тушкиле кайнă, юлашки кунĕнче вара тушкилсем Тикаша килнĕ. Ку ялсем туслă пурăннă. Хальхи вăхăтра та вĕсем пĕр–пĕрин патне ял уявĕсенче çӳреççĕ. Шкул ачисем те хăйсем хушшинче тĕрлĕ ăмăртусем ирттереççĕ.

Малалла

Ах, шухăшăм, эс — шухăш,

Таçта çитсе килен.

Ытла та эсĕ шухă,

Мана та хирĕçлен:

Куласшăн эп — эсĕ йĕретĕн,

Йĕресшĕн эпĕ — эс кулан,

Манмаллине — кĕтетĕн,

Кĕтмеллине — манан.

Виçесĕр эсĕ пысăк,

Виçесĕр хăвăрт эс.

Алăк умне пырсассăн

Ыйтмастăн: «Тен, кĕрес?»

Кĕрĕтĕн те — сăнатăн,

Хуçа! — тен пуль хăвна.

Пĕлеп, хăш чух суятăн,

Лăплантăр тен мана.

Хура Шурра калать:

«Мана тав ту,

Эп пулмасан —

Хăв шуррине туймастăн!»

Суя Чăна калать:

«Мана тав ту,

Эп пулмасан —

Хăв чăннине туймастăн!»

Каçĕ Куна калать:

«Мана тав ту,

Эп пулмасан —

Хăв çуттуна туймастăн!»

Ман мĕн калас?

Хам камне пĕлсессĕн,

Кама тав тăвас?

Урана çӳле çĕклетĕп,

Старшина кăтартнă пек,

Пач тунмастăп, хĕпĕртетĕп:

Эпĕ пăсмăп строя тек.

Çук иккен. Янрать команда

Чарăнма. Пĕр маншăнах.

Хам шутпа — чипер утсан та

Старшина урăхларах

Хаклани асрах-çке юлĕ,

Манас çук çак ирхине

Плац çинче салтак кун-çулĕ

Нарядран пуçланнине.

Ялтан инçех мар пысăк вăрман сарăлса выртать. Унта тем тĕрлĕ чĕрчунсене тĕл пулма пулать: мулкачран пуçласа упа таранах. Эпир, ача-пăча, пысăк вăрмана хамăр çеç кайма хăратпăр — темле чĕрчунпа тĕл пулăн. Ял çывăхĕнче шĕшкĕлĕх пур, ăна ял çыннисем Милла вăрманĕ теççĕ. Эпĕ те мăйăр нумай пулнă çул çавăнта мăйăр татма ачасемпе кайкаланă. Мĕншĕн çапла ят панине пĕлес тесе эпĕ ялти чи ватă çын патне кайрăм. Вăл манна çакăн пек халап каласа пачĕ.

Ĕлĕк пĕр çын — ăна ял çыннисем хытă Милла тенĕ — вăрман хĕрринчи пысăк уçланкăна хăйне валли çĕр касса илет. Çавăнта шĕшкĕ йывăççисем ларттарать. Хăйĕн çемйипе ăна пăхса тăрать. Вăл çын чухăнах пулман, унăн темиçе тарçă та пулнă. Вĕсене те нумай ĕçлеттернĕ тет çав вăрманта. Ял çыннисем тивесрен хураллаттарнă.

Шĕшкĕсем çитĕнсе мăйăр пама пуçличчен пайтах вăхăт иртет. Милла мăйăр сутса укçаллă пулма шутланă тет. Анчах хăй те ватăлса пынă, çемйи чирлесе вилнĕ тет. «Кам валли пуçтарас ман укçа, — тесе шутланă. Вара мăйăр сутса пуяс шухăша пăрахнă. Ял çыннисем мăйăр пуçтарса савăнччăр хуть тесе вĕсене текех чарман тет. Хăй çав вăрмантах ватăлса вилнĕ.

Малалла

«Тапранчĕ çил-тăман. Хуп çенĕк алăкне», —

Тесе каларăн эс пит шухăшлăн, асаплăн.

Тулта çил ачисем кĕсле калатчĕç чаплăн:

мĕскер хускатнă-ши ун чух çанталăкне?

Касатчĕ сĕм ултав. Кала: мĕнпе-ши саплăн

эс çĕтĕк чĕрӳне? Эс юрату хакне

йӳнетрĕн те пачах çухатрăн сăвапне,

малта — килес куну. Вăл çывхарать хăватлăн.

Çав кун ури айне пулатăп эпĕ те:

вăл маншăн та кăра! Çук, ӳкĕнмĕп

пĕртте кĕлленнĕ шанчăксен çути тек йăлкăшманшăн.

Эп саншăн та пулман çиçсе тăран сăнар!

атя çул юппинче, эппин, халь уйрăлар —

пăтранчăк шыв пĕрех шерпет пулаймĕ маншăн.

Юр сĕлкĕшленчĕ... Сарăлать ейӳ

çырмасенче. Юр кĕрчĕсен шап-шурă

ĕмĕлкисем шыва ӳкни — ыр курăм:

умра ларать пек авалхи Кейӳ.

Хирте шыв капланса килет каçкӳлĕм,

Çулне шырать вăл тĕрлĕ еннелле.

Кăвак витĕнкеçне шарт! çурчĕ кӳлĕ,

йăл-йăл! кулса пăхать пек хĕвеле.

Çуркуннене саламласа кашлаççĕ

ват йăмрасем сĕвек çыр хĕрринче.

Ĕмĕлкисем авкаланса ташлаççĕ

çил хăвалан кăвак хумсем çинче.

Çурхи ӳкерчĕк — куç тулли илем,

ăна çак пĕчĕк сăввăма пиллем.

Эс тупнă теççĕ тĕлĕнтермĕш юрă

(Ăна пĕлмен çын çук та таврара).

Хир чечекне çут кăмăлпа чуптурăн,

юрларăн юрруна та пĕр çавра.

Савăнăçна туятăп эп, тăванăм, —

юрру вĕçсе саланĕ хир-вăрманăн.

Эс утрăн вăрманти сукмаксемпе,

Вуншар шыв урлă ӳркенмесĕр каçрăн.

Çухатрăн канăçна çав чечекпе —

эс хĕвелпе, çилпе, вутпа калаçрăн.

Вăл пычĕ сан патна, темрен хыт кулчĕ:

Вылятпăр-и тесе мана ал сулчĕ.

Вăл утнă чух, эп куртăм чĕмсĕр уйăх —

Именчĕкскер — кăвак юманлăхра

кашни çулçа хăю тытма хăюлăх

çитернине: çак ырă вăхăтра

сирень садне эп питĕ шăппăн кĕтĕм —

чӳхенчĕ кăн-кăвак чернил пек тĕтĕм.

Ун сăн-питне ирхи хĕвел пек, теççĕ —

нумайăш куç хываççĕ ял хĕрне.

Ун сассинче ирхи çилсем кĕрлеççĕ,

чĕнеççĕ кайăксем те пĕр-пĕрне —

сĕм вăрманта шывсем шăнкăртатаççĕ,

çап-çамрăк йăмрасем пăшăлтатаççĕ.

Эх, çирĕмри пуçтах ăссен тĕнчи,

мĕскершĕн-ши вылянчăк, тĕркĕшӳллĕ?

Малалла

Пьесăра вылякансем:

Павăл

Матюк — унăн арăмĕ

Уля — кӳршĕ хĕрĕ

Мăтя — Улян ашшĕ

Марче — Улян амăшĕ

НКВД ĕçченĕсем:

Жеребцов

Пиманов

1-мĕш милиционер

2-мĕш милиционер

Михалкка, Элюç, Энтепе ял çыннисем.

Ĕçсем 1920-30-мĕш çулсенче пулса иртеççĕ. Таврара Шакур атаман алхасать. Мухаметжанов следователь Шакур атаман шайккине арестлес енĕпе тăрăшса ĕçлет. Елчĕк, Комсомольски, Патăрьел тăрăхĕсенче милиционерсем Шакур çыннисене йĕрлеççĕ. Энтепе ялĕнче пурăнакан Вăрă Павăлăн та пурнăçĕ япăхланать.

1-мĕш курăну

Пӳлĕм. Сĕтел, икĕ пукан. Сулахайра кровать. Хăй чикки çунать. Пӳлĕмре Уляпа Матюк алă ĕç тăваççĕ. Улах юрри юрлаççĕ.

Йăранĕ-йăранĕ ешĕл сухан —

Илемлĕ-çке ешĕл вăхăтра.

Тантăш, эс те çамрăк, эп те çамрăк,

Илемлĕ-çке çамрăк вăхăтра.

Иртсе кайрĕ улах сăри,

Малалла