Истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ Сергей Щербаков ку ҫулхи пӗрремӗш лекцине ирттерет, чӑвашсен кун-ҫулне ҫутатаканскере итлеме йыхравлать. Чӑваш халӑхӗн истори эткерлӗхӗн архивӗнче нумай-нумай ҫул ӗҫленӗ историк 1918 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗнче иртнӗ пӗтӗм чӑвашсен пухӑвӗ пирки каласа парӗ.
Совет саманинче ку пухӑва ытлашши ҫутатман, вӑл вӑхӑтра ӑна советсене хирӗҫ, шурӑ гвардеецсен мероприятийӗ тесе хак панӑ. Хӑйӗн лекцийӗнче Сергей Щербаков пӗтӗм чӑвашсен пухӑвӗн пӗлтерӗшне уҫса парӗ, вӑл вӑхӑтри Атӑлҫи тӑрӑхӗнче иртнӗ ытти унашкал пухусемпе танлаштарса кӑтартӗ.
Истори лекцийӗ 2018 ҫулхи кӑрлачӑн 18-мӗшӗнче Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнче иртӗ. Вӑл 18 сехетре 218-меш пӳлӗмре пуҫланӗ.
Тува республикинче Раҫҫей тат Швейцари археологӗсем авалхи скифсен чи пысӑк Улӑп тӑприне тупнӑ. Унӑн диаметрӗ 140 метра ҫитет. Ӑсчахсен шучӗпе ӑна пирӗн эрӑчченхи VIII-IX ӗмӗрсенче хатӗрленӗ.
Улӑп тӑпри Уюк юханшыв хӗрринче вырнаҫнӑ, ҫавна май унӑн пӗр пайне шывпа юхтарса кайнӑ. Ҫавах ӑсчахсем унӑн 3D модельне хатӗрлесе вӑл мӗнле пулнине палӑрма пултарнӑ. Улӑп тӑприн пӗр кӗтесне чавса пӑхса йывӑҫ татӑкӗсене тупнӑ — вӗсем пирӗн эрӑчченхи IX ӗмӗрхисем пулни палӑрнӑ. Ҫавах та тӗп пайне тӗпченӗ хыҫҫӑн ӑсчахсем улӑп тӑприне тата та маларах вӑхӑтра тунине тупса палӑртасса шанаҫҫӗ.
Пурӗ ку тӑрӑхра темиҫе улӑп тӑпри вырнаҫнӑ. Пурӗ — ҫиччӗ. Хӑй вӑхӑтӗнче вӗсенче чи сумлӑ ҫар ҫыннисене пытарнӑ. Сӑмахран, Аржаан-2 ятлинче 20 кило таран ылтӑн япаласем тупнӑ.
Аса илтеретпӗр, ӑсчахсен шучӗпе скифсем иран чӗлхеллӗ пулнӑ. Вӗсен тӳртен тӑхӑмӗ паянхи осетинсем шутланаҫҫӗ. Ҫав вӑхӑтрах скифсене чӑвашсен мӑн-мӑн аслашшӗ тесе шутлакансем те пур.
Ку сӑнсене ак ҫак тӗлсенчен илнӗ: 3), 2), 1).
Ӗлӗкхи Атӑлҫи Пӑлхар территорийӗнчен юлнӑ, пирӗн вӑхӑтченех сыхланса упраннӑ ҫыруллӑ чул юпасем пур. Ылттӑн Урта тапхӑрӗнчен, 13-14-мӗш ӗмӗрсем.
Юпасем ҫинчи ҫыравсенчен ытларахӑшӗ — Р,Л-сӑнарлӑ тӗрӗк чӗлхипе. Е, ансатраххӑн каласан, чӑвашла. Ҫав чӗлхене ӑслав тӗнчинче пулхӑр чӗлхи е вӑтам пулхӑр чӗлхи теҫҫӗ.
Вӑл чӗлхене паянхи ӑслав тӗнчинче пурте пит аван пӗлеҫҫӗ.
Ҫав вӑхӑтрах вӑл чӗлхен ятарласа ӑсталанӑ сӑмахсарӗ паянхи кунччен те ҫук пулас.
Ҫапла вара кирек кам та хӑй умне ҫавнашкал сӑмахсар ӑсталас тӗллев лартма пултарать. Паллах, ятарлӑ пӗлӳ, хӑнӑху тата ытти майсем пур пулсан.
Хӗрлӗ Чутайри «Ҫын тата ҫутҫанталӑк» музей залӗнче Чӑваш наци музейӗн куҫса ҫӳрекен сӑнӳкерчӗксен куравӗ уҫӑлнӑ. «Памятники истории и культуры Чувашии в фотообъективе» (чӑв. Чӑваш Енӗн историпе культура палӑкӗсем — фотообъективра) ятлӑ курав 12 планшетран тӑрать, кашнинче Чӑваш Республикин тӗрлӗ районӗсенчи паллӑ культурӑпа истори палӑкӗсене сӑнлакан 34 сӑнӳкерчӗк. Вӗсен авторӗсем — культурӑпа архив министерстви ирттернӗ ятарлӑ конкурс ҫӗнтерӳҫисем.
Курав уҫнӑ ҫӗре Питӗркасси шкулӗнчи 4–5-мӗш класра вӗренекесем те хутшӑннӑ. Шупашкар, Улатӑр, Куславкка, Сӗнтӗрвӑрри тата Пӑрачкав районӗсенчи истори палӑкӗсемпе ачасем кӑсӑкланса паллашнӑ.
Курав пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗччен ӗҫлет, историпе тата культурӑпа интереслекенсем музейри экспонатсемпе хаваспах паллашӗҫ.
Карччынкка ҫинче — Сувар Хулашӗ. Дмитрий Мадуров фотовӗ.
Суваризм тесе ят панӑ идейӑлла юхӑм пур. Вӑл чӑвашӑн вӑтам ӗмӗрсенчи тата авалхи историне пӗртен-пӗр савирсемпе-сӑварсемпе ҫеҫ ҫыхӑнтарасшӑн.
Халиччен ҫакнашкал идейӑллӑ ҫынсен пӗр нуша пекки пурччӗ: "сӑвар чӗлхи" текен ӑнлав ӑслав тӗнчинче пачах та ҫук.
Ӗнтӗ халӗ хӑшпӗр ҫынсем ку самант хыҫала юлчӗ теме пултараҫҫӗ пуль. Мӗншӗн тесен истори ӑславӗсен докторӗ Антон Кириллович Салмин "Вестник Чувашского университета" журналта (2015, 4№) "БУЛГАРСКИЙ ЯЗЫК В КОНТЕКСТЕ ИСТОРИИ ЧУВАШЕЙ" статья пичетлесе кӑларчӗ.
Унта вӑл "сӑвар чӗлхи" пирки те сӑмах тапратма хӑтланса пӑхнӑ. Вӑт пыр та калаҫ! Пултараҫҫӗ питӗрсем!
Халиччен ӑслав тӗнчи вӑтам ӗмӗрсенчи "пӑлхар чӗлхи" пирки ҫеҫ пӗлетчӗ*. Халь вара, "пӑлхар чӗлхи" тенипе пӗрлех, "сӑвар чӗлхи" пирки те калаҫма май пур имӗш.
Вӑтам Атӑл тӑрӑхӗнче Ылттӑн Урта тапхӑрӗнчи (13-14-мӗш ӗмӗрсем) ҫыруллӑ чул юпасем сыхланса юлнӑ.
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр. Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Авалхи вырӑс материалӗсене вуланӑ чухне час-часах «даруга» сӑмах курма пулать. Каярахпа ҫакӑ «дорога» сӑмаха куҫни паллӑ. Даруга — хӑйне евӗрлӗ область, халӑх пурӑнакан ен тенине пӗлтерет. Калӑпӑр, Е. Пугачев вӑхӑтӗнче Пушкӑрт ҫӗршывӗ тӑватӑ «даругӑна» пайланни паллӑ. Чӑваш ҫӗршывне те 16–17 ӗмӗрсенче «даругӑсем» ҫине пайланӑ. Чӑваш чӗлхинче ҫак сӑмах тӑрӑх тесе илтӗннӗ пулас. Ҫак тӑрӑха пӑхса тӑраканни — тӑрӑн.
Тӑрӑн вӑл патша е хан янӑ тӑрӑх хуҫи, наместник, эткертен пыракан хӗсмет вырӑнӗ мар. Пӗр тӑрӑн вилсен, ун вырӑнне патша е хан урӑх тӑрӑн, пачах малтанхипе ҫыхӑнман тӑрӑн яма пултарнӑ. Хӑшпӗр тӳрк халӑхӗсен, калӑпӑр, пӑлхар-чӑвашсен тӑрӑхӗсем эткерлӗ те пулнӑ пулас, урӑхла каласан, тӑрӑха пӑхса тӑраканӗ ҫав ҫӗре ывӑлне пама пултарнӑ. Вӗсене тӑрхан, каярахпа — турхан тенӗ пуль. Турхан вӑл пирӗн чӑвашсен, монголсенни пек, тимӗр-тӑмӑр ӗҫне тытса пынӑ ҫын е хырҫа-марҫӑран хӑтарнӑ ҫын ҫеҫ пулман пулас.
Чӑваш Енӗн тӗп хулине «Lavproductions» компанин ӳкерӳ ушкӑнӗ килсе кайнӑ. Пултарулӑх ушкӑнне Андрей Леонтьев журналист ертсе пынӑ. Тӳрех палӑртар, асӑннӑ компани Discovery Сhannel телеканал валли «Раҫҫей ҫулӗсем» ятпа кӑларӑмсен ярӑмне хатӗрлет.
Хальхинче ӳкерӳ ушкӑнӗ Шупашкарти Трактор историйӗн ӑслӑлӑхпа техника музейӗ тата унта кивӗ тракторсене епле майпа ҫӗнӗ сӑн кӗртни пирки кӑсӑклӑ телекӑларӑм хатӗрленӗ, ҫак музейӑн директорӗнчен Альберт Сергеевран интервью илнӗ.
Чӑваш Енӗн Экономика министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх, телепередача ӳкернӗ ҫӗре Шупашкарти 5-мӗш гимнази вӗренекенӗсем те хутшӑннӑ. Унсӑр пуҫне каласа хӑвармалла, хайхи журналистсем шурӑ Шупашкар тата Трактор тӑвакансен савучӗ пирки темиҫе сюжет ӳкернӗ.
Мускаври «Наука» (чӑв. Ӑслӑлӑх) издательство ҫулталӑк вӗҫӗнче чӑваш ӑсчахӗсен монографийӗсенчен пухса хатӗрленӗ кӗнекене кӑларма пикенӗ. Вӑл «Чӑвашсем» ятпа вырӑсла кун ҫути курӗ. Чӑваш Енӗн Культура министерствин сайтӗнче палӑртнӑ тӑрӑх, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсем ӑна темиҫе ҫул хушши ҫырнӑ. Ӑсчахсен ушкӑнне истори наукисен докторӗ Виталий Иванов ертсе пынӑ.
Кӗнекене вуласа мӗн ҫинчен пӗлме май пулӗ-ха? Тӗпрен илсен, унта чӑвашсен этника тата культура аталанӑвӗн ҫивӗч ыйтӑвӗсене хускатнӑ. Унсӑр пуҫне халӑхӑн этногенез тата этнодемографи лару-тӑрӑвне ҫутатнӑ. Ҫавӑн пекех чӑваш йӑли-йӗркине, хальхи культурине, ӗненӗвӗпе мифологине сӑнласа кӑтартнӑ. Кӗнекере культура тытӑмӗнчи профессионалсем ҫинчен те, наци кухнипе ҫи-пуҫӗ пирки те вуласа пӗлме май пулӗ.
Палӑртса хӑварар, пархатарлӑ проект епле пурнӑҫланнине Раҫҫейри Этнографипе антропологин наукӑпа тӗпчев институчӗ сӑнаса тӑрать.
Ҫурла уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Шупашкар ҫыннисемпе хӑнисене Чапая ыталама чӗнеҫҫӗ. Вилӗмсӗр ҫар ҫынни, паллӑ ентешӗмӗр тахҫанах ҫук ӗнтӗ. Анчах ӑна аса илтерекеннисенчен пӗри — Шупашкарти палӑк.
Республикӑмӑрӑн тӗп хулин кунне уявланӑ май ҫурла уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Шупашкарта В.И. Чапаев ячӗллӗ скверта «Чапай зовет на чай» (чӑв. Чапай чей ӗҫме чӗнет) проекта йыхравлаҫҫӗ. Вӑл 13 сехетрен пуҫланӗ, 15 сехетре вӗҫленӗ.
Уяв программи кӑсӑклӑ пуласса шантараҫҫӗ хула администрацийӗнче ӗҫлекенсем. Вӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫынсене самантлӑха 100 ҫул каялли патне тавӑрайӗҫ. Иртсе кайнӑ вӑхӑтри тумтирпе, юрӑ-ташӑпа паллаштарӗҫ, шурӑ урхамахпа ярӑнтарӗҫ. Чапаев дивизийӗнчи ҫар ҫыннисем пулӗҫ. «Чапай чей ӗҫме чӗнет» проект Чапаев палӑкӗ тавра ушкӑнпа тӑрса тухнипе вӗҫленӗ. Шӑпах ҫавна йӗркелӳҫӗсем «Чапая ытала» флешмоб ят панӑ.
+0.3 °C