Чӑваш Енре тепӗр пысӑк ӗҫ тӑвасшӑн. Мускав режиссерӗ пирӗн республикӑра документлӑ фильм ӳкерме хатӗрленеҫҫӗ.
Картина чӑваш наци мӗнле пулса кайнине, вӑл авалхи патшалӑх Атӑлҫи Пӑлхар вӑхӑтӗнче мӗнле аталаннине ҫутатса памалла. Малтанлӑха палӑртнӑ тӑрӑх, картинӑна чылай ҫын курма пултарӗ.
Хальлӗхе Чӑваш Енре малтанлӑха «Аслӑ халӑх историйӗ» ят панӑ документлӑ илемлӗ фильмӑн юлашки сценисене ӳкерсе пӗтернӗ. Фильма историксемпе, археологсемпе, лингвистсемпе пӗрле хатӗрлеҫҫӗ.
Сценарие хутшӑннисенчен пӗри — Юхма Мишши. Фильма хатӗрлекенсем каланӑ тӑрӑх, ӑна иккӗленӳрен хӑтӑлма хатӗрлеҫҫӗ: камсем вӗсем — чӑвашсем, ӑҫтан вӗсем тухнӑ тата мӗнле аталаннӑ?
Фильма шкулсенче тӑван ен культурипе историйӗн урокӗнче кӑтартма палӑртаҫҫӗ.
Чӑваш Енӗн обществӑлла палати пӗлтернӗ тӑрӑх ҫитес вӑхӑтра Чӑваш наци музейӗнче ҫавра сӗтел иртмелле, унта сӑваплӑ Гурие Шупашкар никӗслевҫи пек асӑмра хӑварассине сӳтсе явма палӑртаҫҫӗ. Мероприяти 16:00 сехетре пуҫланмалла.
Историре палӑртнӑ тӑрӑх 1555 ҫулта, 460 ҫул каялла, сӑваплӑ Гурий Шупашкар хулин вырӑнне тасатса кунта хула-карман тума пулӑшнӑ.
Археологсем чавса тупнӑ материалсем тӑрӑх пирӗн тӗп хуламӑрӑн вырӑнӗнче XII–XIII ӗмӗрсенчех пӑлхарсен хули пулнӑ. Карттӑра «Вӑта Сӑвар» тесе ҫырса хуни те тӗл пулать. «Чебоксары» тесе вара вырӑс ҫулҫырӑвӗсенче пӗрремӗш хут 1469 ҫулта асӑнни пур. Официаллӑ майпа Шупашкара никӗсленине ҫак датӑпа ҫыхӑнтараҫҫӗ.
Обществӑлла палата сӗнӗвӗпе Шупашкар ҫыннисем кӑмӑлсӑр пулни паллӑ пулнӑ. Игорь Михайлов кӑна провокаци шайӗнче туни пирки палӑртнӑ, Сергей Щербаков шухӑшӗпе вара кунашкал хӑтланни Шупашкар историйӗнчен чӑваш тапхӑрне хуратма хӑтланни курӑнать.
Паян, юпа уйӑхӗн 30-мӗшӗ — политика репрессийӗнче шар курнисене асӑнмалли кун.
1920-мӗш ҫултан пуҫласа 1950-мӗш ҫулчченхи тапхӑра Раҫҫейӗн ҫӗнӗ историйӗн инкеклӗ страници тесе хаклаҫҫӗ. Елчӗкри вулавӑшра ӗҫлекенсем калашле, «миллион-миллион вӑйпитти арҫынпа хӗрарӑма, яшпа хӗре, сӑпкара выртакан пепкене те ашшӗ-амӑшӗпе пӗрле тӗрмесемпе лагерьсене илсе кайса пӗтернӗ».
Айӑпсӑр шар курнисем 10 миллион ытла, вӗсене халӑх тӑшманӗ вырӑнне хурса вӗлернӗ.
Айӑпсӑр шар курнисене асӑнса Елчӗк районӗн «Сирӗн ят вилӗмсӗр. Политика репрессийӗнче шар-терт тӳснисен астӑвӑм кӗнеки» кун ҫути курнӑ.
Районти тӗп вулавӑшра нумаях пулмасть ҫав кӗнеке тишкерӗвӗ иртнӗ.
Мероприятие район администрацийӗн пуҫлӑхӗн пӗрремӗш ҫумӗ, вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин пайӗн начальникӗ Л. Левый, районти социаллӑ хӳтлӗх пайӗн пуҫлӑхӗ И. Аникина, Чӑваш Республикинчи политика репрессийӗнче шар курнисен общество организацийӗн пайташӗ, ҫак организацин Елчӗк районӗнчи уйрӑмӗн ертӳҫи А. Иванов, Александр Невский ячӗллӗ чиркӗвӗн пачӑшки Александр, район администрацийӗн культура пайӗн пуҫлӑхӗ А.
Чӑваш ССРӗн халӑх депутачӗсем 25 ҫул каялла Чӑваш ССРӗн Аслӑ Канашӗн иккӗмӗш сессийӗнче — вӑл 1990 ҫулхи юпан 24–27-мӗшӗсенче иртнӗ — республикӑри чӗлхесем пирки калакан саккуна пӗрремӗш хут йышӑннӑ. Депутатсен пухӑвӗ ӑна пӑхса тухса юпан 27-мӗшӗнче ҫирӗплетнӗ. Чӳкӗн 2-мӗшӗнче вара саккун чӑвашла «Коммунизм ялавӗнче», вырӑсла «Советская Чувашия» хаҫатсенче пичетленсе тухнӑ.
Хальхи «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» саккунпа танлаштарсан вӑл чӑваш чӗлхине самай пысӑк ирӗксем панӑ. Тӗслӗхрен, унпа килӗшӳллӗн хальхи вырӑнти ял тӑрӑхӗсенче ҫыру ӗҫне чӑвашла туса пыма тивнӗ пулӗччӗ. Ҫавӑн пекех Чӗлхесем пирки калакан саккунӑн 1990 ҫулхи вариантӗнче чӑваш чӗлхине пропагандӑлас, ӑна аталантарас тӗлӗшпе самай пысӑк ирӗклӗх панӑ пулнӑ.
Аса илтеретпӗр, хальхи «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» саккуна 2003 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 25-мӗшӗнче Николай Фёдоров Президентра ларнӑ вӑхӑтра йышӑннӑ. Унтанпа вӑл та чӑваш чӗлхине хӳтӗлес енчен ҫулран ҫул самай хавшаса пынӑ. Улшӑнусене 2008, 2011, 2014 ҫулсенче кӗртнӗ.
25 ҫул каялла Чӑваш Совет Социализмла Республикин патшалӑх суверенитечӗ ҫинчен калакан Декларацине йышӑннӑ. Ку 1990 ҫулхи юпан 24-мӗшӗнче иртнӗ Аслӑ Канаш депутачӗсен пухӑвӗнче пулса иртнӗ.
Ҫак куна паллӑ туса паян чӑваш халӑхӗн хастарӗсем темиҫе вырӑна ҫитсе чечек хучӗҫ. Чи малтан Шупашкарти Ҫеҫпӗл Мишши палӑкӗ умӗнче пухӑнчӗҫ. Чечек хурас умӗн темиҫе ҫын сӑмах тухса каларӗҫ. Вӗсен шутӗнче Николай Лукианов, Фёдор Мадуров, Тимӗр Тяпкин, Олег Цыпленков тата ыттисем пулчӗҫ. Вӑл вӑхӑтра ҫак декларацие йышӑнас ӗҫре самай вӑй хунисем те тухса сӑмах каларӗҫ. Фёдор Мадуров хӑйӗнпе пӗрле хатӗрлесе илсе килнӗ халӑх пухӑвӗн резолюцине вуласа пачӗ. Пухӑннӑ халӑх вара ӑна тӳрлетӳсем кӗртнӗ хыҫҫӑн йышӑнма килӗшрӗ. Вырӑнта тӳрех алӑ пусакансем те чылай пулчӗҫ.
Унтан чӑваш хастарӗсем тепӗр тӑватӑ вырӑна ҫитсе чечек хучӗҫ: Богдан Хмельницкий урамӗнче вырнаҫнӑ ҫӑвара, Ҫӗнтерӳ Паркӗнчи Ӗмӗр-ӗмӗр ҫунакан ҫулӑм патӗнче, Республика тӳремӗнчи Ленин палӑкӗ умӗнче тата ҫавӑнтах вырнаҫнӑ чӑваш ялавӗн флагштокӗ патӗнче.
Йӑлана кӗнӗ тӑрӑх Шупашкарта, Алькешран инҫе мар вырнаҫнӑ юпа вырӑнӗнче чӑваш хастарӗсем Паттӑрлӑх кунне паллӑ турӗҫ. Чӑваш йӑли-йӗркине тытса пыракансем ҫак кун 792 ҫул каялла пулса иртнӗ паллӑ ҫапӑҫӑва асӑнса чӳк ирттерчӗҫ.
Тутар-монголсен никам ҫӗнейми ҫарӗ Калка ҫинче кӑпчаксемпе вырӑссене ҫапса аркатнӑ хыҫҫӑн Атӑл тӑрӑх хӑпарма пуҫланӑ. Пирӗн мӑн асаттесем ҫакӑн пирки сиссен тӑшмана кӗтсе илме тухнӑ. Челпир патша ертсе пынӑ ҫар тутар-монголсене чикӗ умӗнче кӗтсе илнӗ. Хаяр ҫапӑҫура Атӑлҫи Пӑлхар паттӑрӗсем ҫӗнтерме пултарнӑ, 4 пин тӑшмана тыткӑна илнӗ. Никам ҫӗнейми тутар-монгол ҫарӗ пӗрремӗш хут ҫупкӑ ҫинӗ, вӗсене ертсе пыракан Супетей аран тарма ӗлкӗрнӗ. Хайхи вара тыткӑнрисене каялла сурӑхсем ҫине ылмаштарнӑ — кашни ҫӑрҫӑшӑн пӗр сурӑх. Ҫапла мӑшкӑлланӑшӑн ҫак ҫапӑҫӑва «сурӑх ҫапӑҫӑвӗ» тесе ят панӑ.
Чӳк тунӑ хыҫҫӑн вырӑнти фольклор ушкӑнӗ пуҫтарӑннӑ ҫынсене илемлӗ юрӑ-кӗвӗпе савӑнтарчӗ. Уяв шӳрпе ҫинипе вӗҫленчӗ.
Сӑнсем (104)
Шупашкар районӗнчи Лапсар ял тӑрӑхне кӗрекен Вӑрманкас ялӗнче ӗнер «Паттӑрлӑх кунӗ» уяв иртнӗ. Ун пирки Шупашкар район администрацийӗ «йӑлана кӗнӗ уяв» тесе палӑртать.
«Паттӑрсен кунне» пухӑннисем Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗ тутар-монголсене ҫӗнтернине халалласа пухӑннӑ. Йышра Анатолий Кипеч ҫыравҫӑ, художниксем, Тутарстанри, Пушкӑртстанри чӑваш диаспорин элчисем пулнӑ. Вӑрманкасри Фолькор ҫурчӗн «Парне» ушкӑнӗ уява йӗркелекенсене парне туса панӑ — юрӑ-ташӑпа савӑнтарнӑ.
Ку уяв пирки Чӑваш наци конгресӗн сайтӗнче, сӑмах май, кӑшт урӑхларах пӗлтернӗ. Унта «Чӳк» уявӗ иртни пирки каланӑ. Иртнӗ ӗмӗрӗн тӑхӑрвуннӑмӗш ҫулӗсенчен вара ҫӗнӗрен йӗркелесе янӑ уява Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ художникӗ, ЧНК Ваттисен Канашӗн ертӳҫин ҫyмӗ Федор Мадуров скульптор ертсе пынӑ. Шупашкар район сайтӗнче асӑннисемсӗр пуҫне Владимир Агеев художник, «Сӑвар» чӑваш культурин фончӗн ертӳҫи Владимир Тяпкин, Николай Фомиряков, Юрий Дядюков, Анатолий Павлов тата ыттисем хутшӑннӑ.
Caкӑp ҫул каялла ҫaв вырӑнта Федор Мадуров ӑсталаса вырнаҫтарнӑ Юпа умӗнче кӑвайт чӗртнӗ.
Ҫурла уйӑхӗн 14-мӗшӗнче Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ «Пӑлхарсен анӑҫри сӑваплӑ вырӑнӗсем» темӑпа автоэкскурси ирттерме шутлать, вӑл пӗр куна тӑсӑлӗ. Ҫула 18 вырӑнлӑ «Ford» автобуспа тухма шутлаҫҫӗ.
Пӗтӗмӗшле маршрут: Шупашкар — Москакасси — Хораҫырма — Вратин (выр. Воротынец) — Чӗпӗл (выр. Васильсурск) — Чалӑмсола — Йолашша — Чалӑмхола — Шупашкар. Автоэкскурси вӑхӑтӗнче музейсемпе, паллӑ вырӑнсемпе, археологи палӑкӗсемпе паллашма май пулӗ.
Ҫула гуманитари институтӗнчен ирхи 6 сехетре тухса кайма палӑртаҫҫӗ. Автоэкскурси хакӗ — 1000 тенкӗ.
Ҫӗрпӳ хулине шӑратса тунӑ кӳлепесем илем кӳреҫҫӗ. Вӗсем хулари парка тата ача пахчинче вырӑн тупнӑ. Хулари ҫул ҫавринчен инҫех мар вырӑнта тимӗртен ӑсталанӑ урам шӑлакан тӑрать. Вӑл, аллине шӑпӑр тытнӑскер, иртен-ҫӳрене тирпейлӗ пулма ыйтать. Кун пирки тимӗртен шӑратса ҫырса хунӑ. Хулара Эдуард Успенский ача-пӑча ҫыравҫин хайлавӗнчи Печкин сӑнарӗ те вырӑн тупнӑ. Тимӗр скульптурӑсене юсанмалли 9-мӗш колонире айӑплава ирттерекен тимӗрҫӗсем хатӗрленӗ.
Кӑҫалхи Ҫӗрпӳ ярмӑркки вӑхӑтӗнче Печкин патне Матроскин кушак аҫипе Шарик йытӑ хушӑннӑ.
Колонире айӑплава ирттерекенсем халӗ II Екатерина статуйине ӑсталассипе тимлеҫҫӗ. Ӑна хулари Александровски паркра вырнаҫтарӗҫ. Патша майри валли карета та тӑвӗҫ.
Аса илтерер: II Екатерина вӑхӑтӗнче чӑвашсене вӑйпа тӗне кӗртес ӗҫе ҫӗнӗрен пуҫланӑ. Шӑп та лӑп ҫак вӑхӑтра ӗнтӗ чӑвашсем тӗне кӗрес мар тесе инҫетри ҫӗрсене туха-туха кайнӑ. Катемпи сӑмах этимологийӗ те ҫак патша майрипех ҫыхӑннӑ — чӑвашсем ӑна питӗ курайман.
Сӑнсем (3)
«Коммерсантъ» пӗлтернӗ тӑрӑх Тутарстан Республикин Патшалӑх Канашӗ пӗрлехи вӗренӳ кӗнекисем хатӗрлеме сӗнекен саккуна хирӗҫ ҫыру хатӗрлет иккен. Тутарстанӑн вӗренӳ министрӗн ҫумӗ Илтар Мухаметов каланӑ тӑрӑх вӗренӳ кӗнекисен ӑшлӑхне пӗрешкел хатӗрлесен Раҫҫейри 190 тӗрлӗ халӑхӑн уйрӑмлӑхӗсене шута илме йывӑр.
Министр ҫумӗ палӑртнӑ тӑрӑх Раҫҫейри ачасем хальхи вӑхӑтра 59 тӑван чӗлхепе вӗренеҫҫӗ, анчах Патшалӑх Думине тӑратнӑ саккунра вӗренӳ планне вырӑнти чӗлхесемпе хатӗрлеме ирӗк паракан право ҫук имӗш. Тутарстанри тӳре-шара шухӑшӗпе тӗрлӗ халӑхсемпе тӗнсен уйрӑмлӑхӗсемпе историе, географие, музыкӑна тата обществопӗлӗве вӗрентнӗ чухне хатӗрлекен программӑсене кӗртме манмалла мар.
Чӑваш Енӗн вӗренӳ министерстви вара ку тӗлӗшпе Раҫҫейӗн Патшалах Думин депутачӗсемпе килӗшет пулас. Хирӗҫле нимӗнле хут та хатӗрлени пирки хальлӗхе пӗлтермен.
Математика, вырӑс чӗлхипе литература тата Раҫҫей историне пӗрлехи вӗренӳ кӗнекесемпе вӗрентме хушакан саккуна Патшалӑх Думине кӑҫал ҫу уйӑхӗнче кӗртнӗ. Ӑна Ирина Яровая депутат хатӗрленӗ пулать. Пӗлтӗр утӑ уйӑхӗнче депутатсем пӗрлехи вӗренӳ кӗнекисене вырӑс чӗлхипе литературине вӗрентме кӗртесшӗн пулнӑччӗ.
-0.7 °C