Комсомольски районӗнчи Ҫӗнӗ Мӑрат шкулӗнчи пултаруллӑ ачасем (вӗсене хавхалантарса тӑракан педагогсем пурри пирки эпир иккӗленместпӗр) ҫинчен Чӑваш халӑх сайчӗ унччен те пӗлтернӗччӗ-ха. Кӑрлач уйӑхӗнче, сӑмахран, унти «Ҫӗнӗ хум» пресс-центр «Морошка» юмаха чӑвашлатнине хыпарланӑччӗ.
Халӗ ачасем пластилинран чӑвашла мультфильм ӳкернӗ. Сӑнарсене пластилинран ачасем хӑйсем ӑсталанӑ. Аслисем мар. Шӑпӑрлансем. 2-мӗш тата 4-мӗш классенче вӗренекенсем. Пластилинран тӗрлӗ япалана вӗсем хаваслансах тунӑ. «Йӑнӑшсене куратпӑр. Тӳрлетӗпӗр. Ытла ҫирӗп ан хаклӑр, вӗренетпӗр ҫеҫ», — тесе ҫырнӑ Ҫӗнӗ Мӑратри шкул ачисен юхӑмӗ тӗнче тетелӗнчи халӑх ушкӑнӗсенчен пӗринчи хӑйӗн страницинче.
Чӑваш ачисен клубӗ шāматкун, пуш уйӑхӗн 7-мӗшӗнче, тӑван чӗлхене вēренес шухӑшлā шӑпӑрлансене хӑй патӗнче пуҫтарнӑ.
Ҫакӑн пирки эпир «Аталану» ассоциаци пуш уйӑхӗн 6-мӗшӗнче «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче пӗлтернӗ. Унта ҫырнӑ тӑрӑх, икē ушкāнāн та занятийē Шупашкарти Ленин проспектēнчи 15-мӗш ҫyртра, тепӗр майлӑ каласан, Чӑваш Ен наци вулавӑшӗнче иртнӗ. Заняти вулавӑшри 212-мēш пулēмре пулассине пӗлтернӗ. «Шкул ҫулне ҫитмен ачасен ушкāнē 14 сехетре, аслā ушкāнāн вара 13 сехетре занятийēceм пуҫланēҫ», — хыпарланӑ «Аталану» ассоциацире.
Тӗплӗнрех ыйтса пӗлмелли телефон номерӗсене те кӑтартнӑ унта.
Занятие хӑш ҫулхи тата миҫе ача пухӑнни пирки хыпарланине каярах пӗлтерменччӗ.
Эпир час-часах чӑваш халӑхӗн «чӑваш» текен этнос ячӗ хӑҫан пулса кайни ҫинчен калаҫатпӑр. Тата мӗншӗн-ха Атӑл тӑрӑхӗнчи пӑлхар халӑхӗн этнонимӗ Хусан ханлӑхӗ вӑхӑтӗнче «чӑваш» этнонимпа улшӑнни ҫинчен е кун пек улшӑну пулман та-ши, текен ыйту та нумай ҫынна канӑҫ памасть. 19 ӗмӗр вӗҫӗнче – 20-мӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнче пурӑннӑ Н.И.Ашмарин паллӑ историк-тюрколог авалхи пӑлхарсене ҫак «пӑлхар» ятпа ытти халӑхсем чӗннӗ, пӑлхарсем хӑйсене хӑйсем «чӑвашсем» тени ҫинчен каланине нумайӑшӗ пӗлетпӗр. Урӑхла каласан, ӑсчах ҫырнӑ тӑрӑх, ҫакна ӑнланмалла: 10-мӗш ӗмӗрте мӑсӑльман тӗнне йышӑннӑ пӑлхарсемпе кунта 13 ӗмӗрте килнӗ монгол-тутарсем тата кипчаксем 13–15 ӗмӗрсенче пӗр тутар этносне пӗрлешнӗрен, 10-мӗш ӗмӗрте мӑсӑльман тӗнне йышӑнман, хӑйсен тӑван чӗлхине ҫухатман пӑлхарсене 15 ӗмӗрте вӗсен авалтан килекен ячӗпе ҫӗнӗрен «чӑваш» тесе палӑртма тытӑннӑ иккен.
Н.И. Ашмарин каланипе тавлашма май ҫук, мӗншӗн тесен, «чӑваш» текен этнос терминӗ Хусан ханлӑхӗ тата Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗ умӗнхи вӑхӑтсенчех пулни ҫинчен нумай истори факчӗсем калаҫҫӗ.
Чӑваш Енӗмӗр кӑҫал хӑйӗн 100 оҫулхине асра юлмалла палӑртма хатӗрленет. Сумлӑ уява халалланӑ Шупашкарти мероприятисене пуш уйӑхӗн 10-мӗшӗнче 15 сехетре савӑнӑҫлӑ лару-тӑрура уҫӗҫ.
Ку пулӑм ячӗпе Шупашкарти Пӑр керменне пухӑнӗҫ. Унта районсемпе хуласен парачӗ иртӗ. Театрализациленӗ кӑтартура тӑван республикӑмӑр аталанӑвӗн тӗрлӗ ҫулти тӗп тапхӑрӗсемпе паллаштарӗҫ. Чӑваш Ен аталанӑвне самай витӗм кӳнисене ҫав кун чыслама палӑртнӑ. Кирек епле уяври пекех юрӑ-ташӑ ӑстисем те пулӗҫ, вӗсем хӑйсен пултарулӑхӗпе мероприятие илем кӳрӗҫ.
Уява Чӑваш Ен Наци телекуравӗн тӳрэ эфирта кӑтартӗ.
Чӑваш Енӗн Информполитика министерствинче пӗлтернӗ тӑрӑх, мероприятин телеверсине ҫав кунах, пуш уйӑхӗн 10-мӗшӗнче, 20 сехет те 30 минутра кӑтартӗҫ.
Чӑвашсен «Хавал» пуҫару ушкӑнӗ чӑваш чӗлхин 11-мӗш уйлӑхне хутшӑнма чӗнет. Кӑҫал вӑл утӑ уйӑхӗн 1–8-мӗшӗсенче «Сурские зори» кану базинче (вӑл Чӑваш Республикинчи Етӗрне районӗнче вырнаҫнӑ) иртӗ.
«Хавал» уйлӑх Раҫҫейӗн тӗрлӗ регионӗнчен тата ют ҫӗршывран килнисене чӑваш чӗлхине ӑша илтерет. Унта опытлӑ вӗрентекенсем пулӗҫ. Семинарсем, лекцисем, ҫавра сӗтелсемпе тренингсем йӗркелӗҫ. Чӑваш, миноритарлӑ ытти культурӑпа чӗлхесене аталантаракан кӑсӑклӑ ҫынсемпе паллашма май килӗ. Сӑр юханшывӗ хӗрринче пӗччен е ҫемьепе пӗрле канма та май туса парӗҫ.
Чӑваш чӗлхине хальхи коммуникативлӑ тата грамматика меслечӗсене тӗпе хурса вӗрентӗҫ. 3-10 ҫулсенчи ачасем валли уйрӑм программа пулӗ, 11 ҫултан аслӑраххисем валли те ятарлӑ программа йӗркелӗҫ.
Уйлӑха Мускаври урал-алтай чӗлхисен ӑслӑлӑх ӗҫченӗ, филологи ӑслӑлӑх кандидачӗ Александр Савельев (Сантӑр Савкилта), Эктор Алос и Фонт (Шупашкар-Барселона) социолингвист, Айрат Тухватуллин (Хусан) истори факультетӗн доценчӗ, истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ; Арцём Федоринчик (Тимукка) (Шупашкар-Кейӳ) чӗлхеҫӗ-типолог, филологи ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ килсе ҫитӗҫ.
«Хавал» чӑвашсен пуҫару ушкӑнӗ чӑвашла ҫыракан лавккасене халӑх ытларах ҫӳренипе ҫӳременнине пӗлесшӗн.
Тӗнче тетелӗнчи «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче «Хавал» ушкӑн ыйтӑм ирттерет. Унта сӑмах «Пятёрочка» сеть пирки пырать.
«Пятёрочка» ҫӗнӗ лавккасенче вырӑнти чӗлхесемпе те ҫырма пуҫларӗҫ. Ҫав шутра чӑвашла та! Паллах ӗнтӗ чӑвашла ҫырни пӗлтерӗшлӗ, анчах та Сирӗн суйлава чӑваш чӗлхипе усӑ курни витӗм кӳрет-и? Эсир ытларах «Пятёрочкӑна» ҫӳреме пуҫларӑр-и?» — тесе ҫырнӑ «Хавал».
Чӑн та, Кӳкеҫре Совет урамӗн вӗҫӗнче уҫӑлнӑ лавккара та чӑвашла ҫырнӑ. Чӑвашра чӑвашла ҫырнишӗн, пӗр енчен, тӗлӗнмелле те мар-ха. Ҫапах та пурте апла туманран чӑвашла ҫырнисене курсан савӑнатпӑр.
Чӑвашла ҫырнӑ лавккасене «Хавал» ыйтӑмне хутшӑннӑ 24 ҫынран 10-шӗ ытларах ҫӳреме пуҫланине пӗлтернӗ. 8-шӗ ҫук тесе пӗлтернӗ.
Чӑваш патшалӑх оперӑпа балет театрӗн ятне чӑвашла ҫырса хунӑ. Ҫакна чӑваш халӑх поэчӗ Валери Туркай асӑрханӑ, ҫавна сӑн ӳкерсе Чӑваш халӑх сайтне ярса панӑ.
Чӑвашлӑха упракан тата упрама тивӗҫ организацисен ячӗсене чӑвашла ҫырманни, шел те, тӗл пулать. Сӑмахран, Шупашкарти К.В. Иванов ячӗллӗ Литература музейӗн, Хусанкай ячӗллӗ культура керменӗн ячӗсене вырӑсла ҫеҫ ҫырнӑ тесе пӗлтерчӗҫ.
Халӑх шавӗ хыҫҫӑн Чӑваш патшалӑх ҫамрӑксен театрӗн ятне чӑвашла та, вырӑсла та ҫырса хунине Чӑваш халӑх сайчӗ хыпарланӑччӗ. Аса илтерер: театр ҫуртне ҫӗнетнӗ хыҫҫӑн ятне малтанласа вырӑсла кӑна ҫырнӑччӗ. Ҫавна асӑрханисем тӗнче тетелӗнчи ушкӑнсенче кӑмӑлсӑрланма тытӑннӑччӗ. Каярах театр ятне икӗ чӗлхепе шӑрҫаласа хунӑччӗ.
Пушкӑртстанри Пелепей районӗнчи «Илем» ушкӑн хӑйӗн 25 ҫулхине паллӑ тунӑ.
«Урал сасси» хаҫатра Юрий Михайлов журналист пӗлтернӗ тӑрӑх, «ҫак коллектива йӗркелес ӗҫе ытти чӑваш хастарӗпе пӗрле иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗн варринче» вӑл хӑй те хутшӑннӑ. Малтанхи вӑхӑтра пухӑнма вырӑн та пулман. Хулари типографин хӗрлӗ кӗтесӗнче, медицина училищин акт залӗнче (директорӗсем хамӑр чӑвашсем пулнӑран ирӗк панӑ), каярах ӳнер шкулӗнче пуҫтарӑннӑ. 1996 ҫулта Пелепей хулинче наци культурисен центрне уҫсан вӑл «Илемӗн» тӑван килӗ пулса тӑнӑ. Ҫав вӑхӑталлах Шупашкартан чӑваш тумӗсем илсе кайнӑ, ансамбль ятне те тупнӑ. Ушкӑна йӗркелесе яраканни тата 15 ҫул хушши ертсе пыраканни Владимир Гордеев юрӑ-кӗвӗ ӑсти, хӑй тӗллӗн вӗреннӗ композитор пулнӑ. Вӑл педагогика училищинче кунӗпе ӗҫленине пӑхмасӑр каҫсерен «Илем» хастарӗсем патне васканӑ, репертуара ҫӗнӗрен те ҫӗнӗ юрӑсем кӗртнӗ. Унпа пӗрле Чӑваш Республикинчи Етӗрне районӗнчи Ачак ялне кайса А. Русков ӑстаҫӑран чӑваш халӑх кӗвӗ инструменчӗсем илсе килнӗ.
Чӑваш Ен Патшалӑх Канашӗн депутачӗ Григорий Данилов республикӑн Правительство ҫуртӗнчи паянхи канашлу пирки Фейсбукра пӗлтернӗ. Унта пухӑннисем, вӑл ҫырнӑ тӑрӑх, республика парламенчӗ ячӗпе Чӑваш Ен Элтеперӗн тивӗҫӗсене вӑхӑтлӑх пурнӑҫлакан Олег Николаев патне ҫырупа тухасшӑн. Вӗсем чӑваш чӗлхине сыхласа хӑвармалли тата упрамалли патшалӑх программи хатӗрлеме сӗнесшӗн.
Халӑх ушкӑнӗнчи хӑйӗн постӗнче Григорий Данилов ЮНЕСКО чӑваш чӗлхине пӗтекен чӗлхесен списокне кӗртнине аса илтернӗ.
Григорий Данилов депутат пӗлтернӗ тӑрӑх, паянхи канашлура МИХсен пӗр пайташӗ те пулман. «Патшалӑх Канашӗн аппарачӗ пӗлтермен-ши е ку темӑна хускатма ҫӳлтен хушман-ши?» — тесе пуҫ ватнӑ парламентари.
Чӑваш чӗлхипе ҫыхӑннӑ ыйтӑва Раҫҫей Федерацийӗн Коммунистсен партийӗн чӑваш парламентӗнчи фракцийӗ Чӑваш Ен Патшалӑх Канашӗн нарӑс уйӑхӗн 28-мӗшӗнчи сессийӗнче хускатнӑ.
Муркаш районӗнчи Мӑн Сӗнтӗрте пурӑнакан Юрий Туринке Чӑваш Ен Элтеперӗн тивӗҫӗсене вӑхӑтлӑх пурнӑҫлакан Олег Николаевран ыйтса ҫырнӑ. Ӑна вӑл Олег Алексеевичӑн Фейсбукри страницинче шӑрҫаланӑ.
Юрий Туринке Чӑваш Енре Раҫҫей Конституцийӗн 14-мӗш статйине пӑснипе ҫыхӑннӑ ыйту тесе палӑртнӑ. Ыйту авторӗ чӑвашсен чӑн тӗнне хӗсӗрлени пирки сӑмах хускатнӑ. Ҫӗрпӳре православи чиркӗвӗ ыйтнипе чӑваш юпине ишнине асӑннӑ, Муркаш районӗнче те ҫавах-мӗн. Юрий Туринке чӑвашсен йӑли-йӗркине ирттермелли вырӑн тума Шупашкарта ҫӗр уйӑрма ыйтнӑ.
2017 ҫулта Юрий Туринке хуҫалӑхӗнче чӑваш юписен комплексне (сӑнӳкерчӗкре) уҫнӑччӗ.
-5.7 °C