Килти ҫӳлӗк ҫинчи тахҫанхи те хальхи «Тӑван Атӑл» кӑларӑмӗсене чылай вӑхӑт ҫавӑрса лартӑм. Вуласа тухнисем ватӑлнӑ чуна ҫӗнӗрен ҫупӑрларӗҫ. Унта шухӑшламалли пайтах, унта — чӑвашӑн йывӑр кунҫулӗ, пирӗн халӑхӑн ҫутӑ ӑс-хакӑлӗ те ҫирӗп тӑн-пуҫӗ, писательсен пултару паттӑрлӑхӗ. Унта – чӑваш литературин классики, халӑх сӑмахлӑхӗ, ача-пӑча литератури, чӗлхе пӗлӗвӗ, ӑслӑлӑх ыйтӑвӗсем, истори, ӳнерсем, тӗрленчӗксемпе асилӳсем, теори, критикӑпа библиографи, ҫамрӑксен пайӗ, календарь, сатирӑпа юмор тата тӗнче литературинчен куҫарнӑ паха хайлавсем. Чухӑн пирӗн альманах, чуххӑм пирӗн журнал тесе калаймӑн.
«Трактӑрӑн» пӗрремӗш кӗнекинче (1931, январь-февраль) Василий Краснов-Аслин «Тӑвалла» сыпӑкӗсем (кун ҫути курнӑ пӗрремӗш чӑваш романӗ) пичетленме пуҫланӑ, Мӗтри Юманӑн «Колхоз новеллисем», Николай Патманӑн «Вобла ҫинчен» калавӗ, Сергей Ялавинӑн «Савӑт сасси» пьесси, Илле Думилинӑн эскимоссем ҫинчен «Самоедсем патӗнче» очеркӗ, Кӗркури Келин «Ҫилапӗкпе тонӗк ҫинчен тавлашни мӗнле сӳтӗлсе тухрӗ» статйи, Андрей Петтокин «Ҫирӗм иккӗ» поэми, Василий Алагер, Валентин Ахтупай, Ехрим Иванӗ, Николай Пиктемир, Куҫма Наманган сӑввисем пичетленнӗ.
«2020 ҫулхи Раҫҫейри йывӑҫ» пӗтӗм ҫӗршыври конкурса чӑваш юманӗ хутшӑнать. Хӑватлӑ та мӑнаҫлӑ ҫак йывӑҫшӑн rosdrevo.ru сайтра сасӑлама пулать.
Юмана тӑван халӑхӑмӑр атте тесе каланӑ. Конкурса хутшӑнакан лаштра юман Муркаш районӗнчи Ильинкӑри вӑрман хуҫалӑхӗнче ӳсет. Унӑн тӑршшӗ – 24 метр, вуллин сарлакӑшӗ – 182 сантиметр. Вӑл 369 ҫулта. Ҫак ҫулсенче ҫӗр ҫине миҫе чӑваш килсе миҫен кайман-ши? Миҫе ӑру ҫӗрсе тӑпра пулман-ши? Юман вара ҫаплипех ӳсет. Хӑйӗн хӑвачӗпе тӗлӗнтерет.
Чӑваш юманӗн конкурсри номерӗ – тӑваттӑ.
Тӗмен тӑрӑхӗнчи «Таван» издательство вӑл енчи чӑвашсен «Тӑван» асооциацийӗпе пӗрле «Чуваши на земле тюменской» (чӑв. Тӗмен ҫӗрӗ ҫинчи чӑвашсем) проект хатӗрленӗ. Ӑна асӑннӑ тӑрӑхри чӑвашсен ассоциацине йӗркеленӗренпе 30 ҫул ҫитнине халалланӑ. Кӑларӑм икӗ чӗлхепе: чӑвашла тата вырӑсла – пичетленӗ.
Хальхи вӑхӑтра хастар чӑвашсем, тӑван халӑхӑмӑрпа ҫыхӑннӑ кӑсӑклӑ пулӑмсем ҫинчен хыпар пухаҫҫӗ. Проекта пурнӑҫа кӗртессипе паянхи кун тӗлне 30 ҫын тӑрӑшать. Пулӑшас кӑмӑл пулсан никама та хирӗҫлемӗҫ.
Чӑваш автономи облаҫне туса хунӑранпа 100 ҫул ҫитнӗ ятпа кӑларнӑ медальпе паян черетлӗ йыша чыслама палӑртнӑ. Хушӑва Чӑваш Ен Элтеперӗн тивӗҫӗсене вӑхӑтлӑх пурнӑҫлакан Олег Николаев алӑ пуснӑ. Ӗҫлӗ хута республикӑн влаҫ органӗсен официаллӑ порталӗнче вырнаҫтарнӑ.
Сумлӑ йышра Чӑваш халӑх академикӗсем: Евгений Ерагин тата Иван Дубанов – та пур. Унсӑр пуҫне Чӑваш наци конгресӗн вице-президентне Владимир Тяпкина та хисеп тунӑ.
Маларах Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ художникне Николай Балтаева (ӑна Палтай Микуҫӗ тенипе те пӗлеҫҫӗ) та ҫав медальпе чыслама йышӑннӑччӗ.
Иркутск тӑрӑхӗнчи йӑхташӑмӑрсем тӑван халӑхӑмӑрӑн апат-ҫимӗҫне хатӗрлеме вӗрентнӗ. Унта наци апат-ҫимӗҫне хатӗрлессипе ӑсталӑх сехечӗ ирттернӗ. Иркутск тӑрӑхӗнчи чӑвашсен наципе культура автономийӗн ертӳҫи Вероника Тимофеева Фейсбукра пӗлтернӗ тӑрӑх, пирӗннисем пылпа салат туса кӑтартнӑ.
«Диалог культур «Вкус Байкала» (чӑв. «Байкал тути» культурӑсен диалогӗ) наци культурисен фестивалне Иркутскри тата Иркутск облаҫӗнчи вунӑ ытла наципе культура пӗрлешӗвӗ хутшӑннӑ.
Азербайджансем иҫӗм ҫулҫи ярса долма хатӗрленӗ, эрменсем — лаваш, бурятсем — буузы, беларуҫсем — калдун, казахсем – тулӑ ҫӑнӑхӗнчен ҫӑкӑр, корей ҫыннисем — ролла, поляксем – бигус, таджиксем — плов, тутарсем — бэлиш т.ыт.те.
Чӗмпӗрти чӑвашсен наципе культура автономийӗ Чӗмпӗрте чӑваш алфавитне халалланӑ палӑк лартма сӗннӗ. Кун пирки облаҫ кӗпернаттӑрӗпе тӗл пулсан калаҫнӑ.
Автономи председателӗ Олег Мустаев пӗлтернӗ тӑрӑх, Чӗмпӗр облаҫӗн правительстви наципе культура организацине пулӑшас тӗллевпе грантсем уйӑрать. Ҫавна май организацисем хӑйсен проекчӗсене пурнӑҫа кӗртме пултараҫҫӗ. Чӗмпӗрти чӑвашсен автономийӗ вара халӗ Иван Яковлевӑн бюстне лартас тӗлӗшпе ӗҫлет. Вӑл Чӗмпӗрти 47-мӗш шкулта пулӗ. Ҫитес ҫул Пӗтӗм Раҫҫейри ял Акатуйне ирттерме палӑртнӑ.
Олег Мустаев чӑваш ҫырулӑхӗ пуҫланса кайнӑранпа 150 ҫул ҫитнӗ май ҫитес ҫул чӑваш алфавитне халалланӑ палӑк лартма сеннӗ. Ӑна Чӗмпӗр чӑваш шкулӗн территорине вырнаҫтарасшӑн.
Чӑвашла «Тӑван Атӑл» журнал тӑххӑрмӗш теҫеткепе пырать. Тӑванӗсенчен пӗчченех тӑрса юлчӗ вӑл. Литературӑпа илемӗшӗн хулӑн журналӗсем 100 ҫул каялла — ХХ ӗмӗрӗн 20-30-мӗш ҫулӗсенче Чӗмпӗрте («Шурӑмпуҫ», 1919-1921), Хусанта (Утӑм», 1928-1929), Ӗпхӳре («Хӗрлӗ Урал», 1934-1936), Самарта («Вӑтам Атӑл», 1931-1935) тухса тӑнӑ. Шупашкарта 1924 ҫулта «Сунтал» («Ялав»), 1925 ҫулта «Капкӑн» тухма пуҫланӑ. Халӑх юратакан кӑларӑмсем пулнӑ, ун чухнех 4-5 пин экземплярпа пичетленнӗ. Хутла тин ҫеҫ вӗренме пуҫланӑ хресчен вӗсене илсен пӗрле пухӑнса вулама тӑрӑшнӑ. Пирӗн килти мачча ҫинче вӑрҫӑ хыҫҫӑн та упранатчӗҫ-ха ҫав журналсем, халӗ те пур хӑшпӗр кӑларӑмӗсем. Упратӑп вӗсене, тата тепӗр хутчен хавхаланса вуларӑм.
Чӑваш халӑхӗн ХХI ӗмӗрте пысӑккисем валли пӗртен пӗр чӑвашла «Тӑван Атӑлне» литературӑпа культура тата искусство журналӗ (литературно-художественный и культурно-просветительский журнал) тенӗ. Вӑл 1936 ҫулта «Илемлӗ литература» ятпа тӑваттӑ тухнӑ та, виҫӗ ҫул — тискер репресси ҫулӗсенче! — пичетленеймен. 1940–1944 ҫулсенче, вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче, «Тӑван Атӑл» пулса тӑриччен, вунҫичӗ кӗнеке кун ҫути курнӑ.
Чӑваш мӑчаварӗсенчен пӗри — Никифор Наумов — ӗнер, авӑнӑн 7-мӗшӗнче, ҫут тӗнчерен уйрӑлса кайнӑ.
Наумов Никифор Егорович 1936 ҫулхи нарӑсӑн 12-мӗшӗнче Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи Ҫатракасси ялӗнче ҫуралнӑ. Чӑваш халӑхӗ ӑна ытларах енӗпе чӑваш йӑли-йӗркисене управҫи пек пӗлет. Вӑлах «Халӑх ҫӳпҫинчен» кӗнеке авторӗ.
1959 ҫулта вӑл Йошкар-Олари вӑрман техникин институтӗнче пӗлӳ илнӗ. Инженер-строитель пулса ӗҫленӗ, Сӑра вӗретнин историйӗн музейӗнче ӑслӑлӑх ӗҫченӗнче тӑрӑшнӑ. Пурӗ вӑл 5 кӗнеке пичетлесе кӑларнӑ.
Никифор Наумовпа ыран, авӑнӑн 9-мӗшӗнче 10 сехетре сывпуллашӗҫ. Сывпуллашу Шупашкарти Мускав проспектӗнчи 9-мӗш ҫуртра иртӗ (Республика пульницинчи ритуал служби пулас).
15 ҫул — шӑп ҫавӑн чухлӗ Чӑваш халӑх сайчӗ сирӗнпе пӗрле. Паян, авӑнӑн 7-мӗшӗнче эпир хамӑр ҫак пӗчӗк юбилея палӑртатпӑр. Шел те, кӑшӑлвируса пула ӑна анлӑн палӑртма май пулмӗ. Ҫавах та ҫак вӑхӑт хушшинче эпир мӗн-мӗн тума ӗлкӗрнине, тата хамӑр плансем пирки каласа парас тетпӗр.
15 ҫул хушшинче Чӑваш халӑх сайчӗ сахал мар ӗҫлерӗ. 2017 ҫултанпа эпир МИХ шайӗнче тӑрӑшатпӑр пулин те унччен чӑвашлӑха тӗнче тетелӗнче тӗрлӗ енлӗ аталанма пулӑшакан портал пек ӗҫлесеччӗ. Пӗлтӗр, ав, «Чӑваш халӑх сайтӗнчен» тепӗр пай уйӑртӑмӑр — Чӑваш чӗлхи лабораторине. Анчах ку вӑл пӗтӗмпех пирӗн сайтпа, Чӑваш халӑх сайчӗпе, ҫыхӑннӑ. Ҫавна май ҫитӗнӗвӗсем те хамӑрӑнах.
Чи малтанах ача-пӑчасем хушшинче ирттернӗ литература конкурсӗсене асӑнмалла. Вӗсене эпир ҫичӗ хут ирттертӗмӗр. Республикӑри ачасем те хутшӑнчӗҫ, тулашрисем те. Чи лайӑх хайлавӗсене вара кӗнекен те кӑлартӑмӑр. Ҫапла май виҫӗ кӗнеке кун ҫути курчӗ. Вӗсен тиражӗсем пысӑках мар пулин те ачасемшӗн ҫав-ҫавах савӑнӑҫ пулчӗҫ тесе шутлатпӑр (Инесса Шашкинӑна, ав, профессионал ҫыравҫӑсен пӗрлӗхне те нумай пулмасть йышӑнчӗҫ).
«Россия 2» (чӑв. Раҫҫей 2) телеканалпа «Чӑваш Ен» патшалӑхӑн телерадиокомпанийӗ кӑтартакан «Вести. Интервью» (чӑв. Хыпарсем. Интервью) кӑларӑмра, Алексей Енейкин тележурналист калашле, «чӑваш халӑх пуласлӑхӗшӗн чун-чӗререн ҫунакан чӑн-чӑн чӑваш» Тимӗр Тяпкин пулнӑ.
Журналистпа чӑваш хастарӗ «тӗлӗнсе пымалла хӑвӑрт аталанса пыракан тӗнчере чӑвашлӑха упраса хӑварасси» пирки калаҫнӑ. «Пӗтӗмӗшле илсен, лару-тӑру япӑх мар», — тесе хакланӑ Тимӗр Тяпкин.
Тимӗр Тяпкин ашшӗ-амӑшӗ ачисемпе чӑвашла калаҫманни пирки пӑшӑрханать. Общество организацийӗсен ҫирӗпрех ыйтмалла тесе те шухӑшлать вӑл. «Чӗлхене упраса хӑварасси пирӗн тивӗҫ. Чи малтан вӑл килтен пуҫланать», — тенӗ хайӗн ачисене чӑвашла калаҫма вӗрентекен Тимӗр Тяпкин.
-8.7 °C