Эпӗ К. В. Иванов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх академи драма театрне хамӑн юлашки пьесӑна иртнӗ ҫуркунне кӗртсе панӑччӗ. «Ан васкӑр, йӗркеллӗ пӑхса тухӑр. Вӑл – социаллӑ драма. Унта пурнӑҫри ҫивӗч ыйтусене хускатнӑ. Кӗркунне театр шухӑш-кӑмӑлне пӗлме килӗп», — терӗм.
Шантарнӑ пекех, нумай пулмасть – сентябрӗн 22-мӗшӗнче – Чӑваш театрне ҫитрӗм.
— Пӑхса тухрӑмӑр. Шел пулин те, ӑна театрӑн Илемлӗх канашӗ сцена ҫинче лартма юрӑхсӑр тесе пӗр саслӑн йышӑнчӗ, — куҫне пӗрре мӑчлаттармасӑр хуравларӗ директор.
Кӳренмерӗм. Ун пекки пӗрремӗш хут мар та. Вун пилӗк ҫул ҫапларах хурав параҫҫӗ. Тӗрӗссипе, ун пирки мансах кайнӑччӗ. Ултӑ кунран почтӑран ҫыру килчӗ. Уҫрӑм. Вуларӑм. (Сире те, хисеплӗ вулаканӑм, ҫав ҫыру ҫине пӑхма ыйтатӑп. Авт.) Унта Чӑваш театрӗн пуҫлӑхӗ ҫапларах ҫырнӑ: «Сирӗн пьесӑна театрӑн Илемлӗх канашӗ пӑхса тухрӗ, канашӑн 21.09.2021 ҫ. 6-мӗш номерлӗ протоколӗ. Илемлӗх канашӗ пьесӑна ырламан, пӗр саслӑн (9 сасӑ) пулса сцена ҫинче лартма йышӑнман».
Чӗре темшӗн кӑрт! турӗ. «Чим-ха, чим!» — терӗм. Паҫӑр кӑна театр сайтне уҫса пӑхрӑм.
Виҫӗмкун ман почта ешчӗкне (хальхи орфографи ҫапла ҫырма хистет) ҫыру ҫитерчӗҫ. Мӗн амакӗ-ши? тесе урама тухса илтӗм. Кам янине пӑхрӑм та: Чӑваш Республикин тӗп суйлав комиссинчен иккен!
Суйлав умӗн эп вырӑнти суйлав комиссийӗн ӗҫне тиркесе статья кӑларнӑччӗ. Унта асӑннӑччӗ ӗнтӗ: хурав пулсан пӗлтеретӗп тесе. Хамӑн ҫырӑва электронлӑ почтӑпа янӑччӗ те хуравне те унтах кӗтнӗччӗ. Эрне иртсе кайрӗ, хурав килмерӗ... Хуравламӗҫ ӗнтӗ тесе шанчӑка та ҫухатнӑччӗ. Ак, хайхи, хуравӗ килчӗ пулать. Конверт шеллемен, «Раҫҫей Почтипех» янӑ.
Тӗрӗссипе хурав ҫав кунах пулнӑччӗ. Хамӑр вырӑнти комиссинчен хӗрарӑм шӑнкӑравларӗ, вӑл комисси пайташӗ иккен, анчах ятне-хушаматне каламарӗ. Эп калаҫнӑ майра чӑвашла пӗлмест терӗ, ҫавна май ӑна каҫарма ыйтрӗ. Тата ӗнтӗ суйлав вырӑнӗ хальхинче улшӑнни пирки вырӑсла ӑнланмаллах ҫырнӑ-и тесе ыйтрӗ. «Вырӑсла ӑнланмаллах ҫырнӑ-ха, — тетӗп, — анчах сӑмахӗ ун пирки мар вӗт-ха, патшалӑх чӗлхипе усӑ курасси пирки». Хайхи ӗнтӗ, ку суйлавҫӑ ӑҫта килмеллине пӗлет тесе хӑйсен ӗҫне тивӗҫлипех тунӑ тесе лӑпланчӗҫ пулас.
| ПУШ | 26 |
Чӑваш халӑх поэчӗ Валери Туркай Чӑваш Республикин Пуҫлӑхӗ патне ҫырупа тухнӑ (пирӗн редакцире пур) — вӑл ӗнер Чӑваш патшалӑх оперӑпа балет театрӗнче иртнӗ уявра чӑваш чӗлхи янраманнишӗн пӑшӑрханса ҫырнӑ.
«Мана тата театра пухӑннӑ ытти нумай сумлӑ ҫына ӗнерхи «уявра» МӖН тӗлӗнтерчӗ те чунран тарӑхтарчӗ-ха?.. «Уявӑн» пӗрремӗш, официаллӑ, пайӗнче Чӑваш Сӑмахӗ пачах та янӑраманни тата сценӑна илемлетнӗ чух Чӑваш Чӗлхипе пачах та усӑ курманни!» — ҫырнӑ хӑйӗн ҫырӑвӗнче Валери Туркай. Чӑваш Енӗн культура министрӗ те, финанс министрӗ те, Патшалӑх Канашӗнче килнӗ Рафинов та хӑйсен сӑмахӗсене каланӑ чухне чӑвашла пӗр сӑмах та каламанни пирки пӑшӑрханать ҫыру авторӗ.
Валери Туркай шучӗпе чӑваш чӗлхине хисеп туманни Светлана Каликовӑпа ҫыхӑнӑ. «Ман шутпа, С.А. Каликова хӑйӗн пуканӗ ҫинче лармасть», — пӗтӗмлетнӗ Валери Туркай хӑйӗн ҫырӑвне.
Казахстанри Нур-Султанра пурӑнакан Ержан Батешов нумай пулмасть Олег Николаев патне ҫыру янӑ — вӑл Чӑваш Республикинчи влаҫ органӗсен сайчӗсене икӗ патшалӑх чӗлхипе — чӑвашла тата вырӑсла — хатӗрлесе пыма чӗнсе каланӑ. «Чӑваш Республики Пуҫлӑхӗн официаллӑ сайтне икӗ патшалӑх чӗлхипе те туманни питӗ ӑнланмалла мар пулӑм», — тесе пӗлтернӗ Ержан Батешов. Хӑйӗн ҫырӑвӗнче вӑл Пушкӑртстанпа Тутарстанран тӗслӗх илме сӗннӗ — вӗсен официаллӑ влаҫ органӗсен сайчӗсем икӗ чӗлхеллӗ, вырӑслисӗр пуҫне вырӑнти халӑхӑн патшалӑх чӗлхипе те тулса пыраҫҫӗ.
Чӑваш Республики Пуҫлӑхӗн Администрацийӗ хуравланӑ тӑрӑх Влаҫ органӗсен сайчӗн чӑвашла версийӗ пур (gov.cap.ru/chuv адреспа вырнаҫнӑскер пирки сӑмах пырать), вӑл имӗш, 2011 ҫултанпа ӗҫлет. Ытти сайтсемпе усӑ курас тесен вара Яндекс.Куҫаруҫӑ урлӑ хатӗрленӗ хӑй тӗллӗн куҫарнӑ вариантпа усӑ курма сӗннӗ.
Ержан Батешов ҫавӑн пекех Сарӑту облаҫӗнче те казах чӗлхине тӗрев пама (унта казахсем йышлӑ пурӑнакан вырӑнсем пур) сӗннӗ, анчах унти тӳре-шара та казах чӗлхине пулӑшма килӗшмен.
«МК в Чебоксарах» (чӑв. МК Шупашкарта) редакцийӗ статья пичетлесе кӑларнӑ, унта массӑллӑ информаци хатӗрӗсемпе тивӗҫсӗр ӗҫлени ҫинчен каласа панӑ. Статья авторӗ Михаил Тихонов, кӑларӑмӑн тӗп редакторӗ шутланаканскер, чиновниксем тата патшалӑх ведомствисен ӗҫченӗсем Раҫҫей Федерацийӗн «МИХ пирки» саккуна ытлашшиех пурнӑҫламанни пирки каласа парать. Ярса панӑ ыйтусен хуравӗсене кӑларӑм министерствӑн хӑш-пӗр чиновникӗсенчен кӑна мар, ШӖМпе Чӑваш Ен Прокуратуринчен те кӗтсе илеймен.
Автор ҫырнӑ тӑрӑх, редакци ҫӗкленӗ проблемӑсем тӗрлӗ структура енчен хуравсӑр юлаҫҫӗ. Анчах та саккун тӑрӑх редакци ыйтӑвӗсене ҫичӗ кун хушшинче хуравламалла. Вӑл е ку ведомство ӗлкӗреймест пулсан, ытларах вӑхӑт ыйтса редакцине виҫӗ кун хушшинче пӗлтермелле. Кун ҫинчен «МИХ ҫинчен» саккунӑн 40№ статйинче каланӑ.
Уйрӑмах Михаил Тихонов чиновниксен тӑван чӗлхе ыйтӑвӗсем ҫине хуравлас килменнине палӑртать. «Будем ли мы знать родной язык?» (чӑв. «Эпир тӑван чӗлхене пӗлӗпӗр-ши?») статья тӗлӗшпе редакцине Чӑваш Республикин культура министерствинче те, Инфорполитика министерствинче те хуравламан.
Наци вулавӑшӗнче паян Чӑваш Республикин «Культурӑпа туризма аталантарасси» программӑн «Чӑваш чӗлхине упрасси, вӗрентесси тата аталантарасси» ҫумпрограммине халӑхпа сӳтсе яврӗҫ. Нумай ҫынна йыхравланӑ, ҫав шутра мана та. Тухса калакан ҫынсем чылай пулнӑран сӑмах калакансен черечӗ ман пата ҫитеймерӗ. Ҫавна май «Чӑваш халӑх сайчӗ» урлӑ та пулин пӗлтерес терӗм.
Чи малтанах ҫак ҫумпрограммӑна пӗтӗмӗшле хак парас тетӗп. Паллах, ҫавра сӗтеле йыхравланӑ ҫынсем пурте тенӗ пекех ӑна ыр сӑмахпа асӑнчӗҫ, ырларӗҫ. Сӑлтавӗ те ҫук мар — ара, республика пуҫлӑхӗ те (ку вырӑна вӑл хальлӗхе вӑхӑтлӑх ҫеҫ йышӑнать пулин те) ҫумпрограммӑна сӳтсе явас ӗҫе хутшӑнать-ҫке! Унччен кунашкалли пулман тет те вара чӑн та ырламалли кунта пурах! Тӗппипе пӑхса тухнӑ хыҫҫӑн ҫак ҫумпрограммӑна эп ҫакнашкал хак кӑна пама пултаратӑп: вӑл паянхи лару-тӑрӑва ҫирӗплетме тӑрӑшни ҫеҫ. Чӗлхе ыйтӑвӗн ҫивӗчлӗхне, паянхи кун вӑл темле йывӑр пулсан та, кунта татса пани курӑнмасть. Чӗлхе умӗнчи тӑракан хӑрушлӑхсенчен сыхлама пултарасса та эп ӗненсех каймастӑп.
Тӑван халӑхӑмӑра ҫутта кӑлараканӗн, Чӗмпӗрти чӑваш шкулне уҫнӑ, чӑвашла букварь хатӗрленӗ Иван Яковлевӑн хӗрӗ Лидия чӑвашла ҫырнӑ. Кун пирки Станислав Убасси журналист, блогер Фейсбукри хӑйӗн страницинче паян хыпарланӑ.
Иван Яковлевӑн виҫӗ ачинчен (вӗсем – Алексей, Лидия, Николай) пӗри, маларах асӑннӑ Лидия, 12 чӗлхепе калаҫнӑ, ҫав шутра вӑл ашшӗн чӗлхине те пӗлнӗ, чӑвашла ҫырнӑ.
Станислав Убасси Фейсбукри постра Любовь Пижанован «Ефремов и чуваши» статйи пирки асӑннӑ, ӑна вулама сӗннӗ.
Чи кӑсӑкли – Лидия Ивановнан лагерьте ҫырнӑ ҫырӑвӗсем упранса юлни. Вӗсене Иван Яковлевӑн ҫывӑх ҫыннисем Чӑваш патшалӑх университетне панӑ, халӗ ҫавсем унта тирпейлӗн упранаҫҫӗ.
Лидия Ивановна чӑвашла шӑрҫаланӑ ҫырусенчен пӗринче этем шӑпи пирки каланӑ. Шел те, ҫав ҫырӑвӑн чӑвашла варианчӗ пирӗнте ҫук. Этеме хуйхӑпа асап ҫӗлен пекех ҫавӑрса илни, телей вара хирти чечек пек пулни ҫинчен ҫырнӑ. Хӗвел пӑхсанах чечек савӑнать, анчах хуйхӑпа асап пуҫа устараҫҫӗ тенӗ.
Нумай пулмасть эпир «Ҫыравҫӑ тӑван чӗлхене хӳтӗленӗшӗн айӑпа кӗнӗ» хыпара вырнаҫтарнӑччӗ, унта «Московский комсомолец» сайт ҫак ыйту тавра хатӗрленӗ материала тишкернӗччӗ. Статьяна Ҫемен Элкер ҫырнӑ ҫырусене тӗпе хурса хатӗрленӗ, ҫавна май эпир ку икӗ ҫырупа сире те паллаштарас терӗмӗр. Хӑй ҫырӑвӗсене эсир Ҫемен Элкер ҫырнӑ хайлавсен пуххинче, «Хурапа шурӑ» ят панӑ кӗнекере (1994 ҫ.) тупма пултаратӑр (412–424 стр.).
Многоуважаемый Семен Матвеевич!
Нет надобности говорить Вам о значении ленинской национальной политики, являющимся мощным фактором в деле установления дружбы между народами. По этому вопросу Вы сами можете поучить людей очень многому. Я прямо начну с того, что явно бросается в глаза в области соблюдения принципов ленинской национальной политики в нашей Чувашской АССР.
Уважение языков всех народов является одним из главных устоев ленинской национальной политики.
Чӑваш халӑх сайчӗн ертӳҫине Аҫтахар Плотникова,
Чӑваш халӑх хуралӗн ҫумпуҫлӑхне Тимӗр Тяпкина
Чӑваш сайтӗнче ватӑ ҫынсене Чӑваш халӑх хуралӗ ячӗпе апат-ҫимӗҫ парса пулӑшасси ҫинчен хыпар вуласан, пӗрре савӑнтӑм, тепре хытӑ пӑшӑрханса илтӗм.
Мӗншӗн пӑшӑрхантӑм? Мӗншӗн тесен эпӗ хама, сывлӑхпа хуҫӑлтӑм пулсан та, кӑшӑлвируса пула пулӑшу памалли ҫын теместӗп. Выҫӑ лармастӑп, Пенси вӑхӑтра илетӗп. Кил-йышра мана сывӑ чухнехинчен те тимлӗрех — пӗчӗк ачана пӑхнӑ пек пӑхаҫҫӗ. Ача чухне хирти ҫӗрӗк ҫӗрулми крахмалӗпе, серте-вӗлтренпе, ҫӑка ҫулҫи-турачӗпе ӳсрӗм, ҫапах кӗлмӗҫе каймарӑм. Халӗ вара ҫук ҫын вырӑнӗнче пулас-и?
Мана вӑй-хал сунса пӗр ҫаврӑм хура ҫӑкӑр, пӗр-ик панулми, тепӗр хӑмпӑ тӑварлӑ шыв килсе панине пысӑк хисеп вырӑнне йышӑнӑп.
Халӑх ӗҫӗшӗн пуҫ хума хӑрамасӑр тӑрӑшакан хӑюллӑ ҫынсене тата вӗсем тӑвакан пулӑмсене (сӑмахран, Аҫтахар, эсӗ тытса пыракан сайта) тӗкӗ парса тӑрсан вырӑнлӑрах пулӗ тесе шутлатӑп.
Мӗншӗн савӑнтӑм?
Чӑваш Республикин пуҫлӑх тивӗҫӗсене пурнӑҫласа тӑракан О.А. Николаева
Хисеплӗ Олег Алексеевич!
Виҫӗ уйӑх каярах эпир, Пушкӑрт енчи таврапӗлӳҫӗсем, чӑваш халӑхӗн чи паллӑ историкӗн, пӗрремӗш философӗн, этнографӗн, общество деятелӗн, писателӗн, педагогӗн Гурий Иванович Комиссаров-Вантерӑн (1883-1969) вилтӑприне Киров облаҫӗнчи Санчурск поселокӗнче шыраса тупрӑмӑр. Ку пархатарлӑ ӗҫре пире унӑн тӑванӗсем пулӑшрӗҫ.
Комиссаров-Вантера чысласа ӗмӗр мӑнаҫланмалӑх историллӗ ӗҫ туса ирттерес тӗлӗшпе эпир, Урал енчи чӑвашсем, сиртен, наци республикин пуҫлӑхӗнчен, пулӑшу ыйтма шутларӑмӑр.
Гурий Иванович Комиссаров-Вантер — чӑваш халӑх нацийӗн хастар патриочӗ, ӑслӑлӑх тӗслӗхӗ. Революциченех Гурий Иванович хӑйӗн пысӑк пӗлтерӗшлӗ «Чуваши Казанского Заволжья», «Смысл мировой истории», «Чувашский саламальник» тата ытти наука ӗҫӗсене ҫутта кӑларнӑ. 1918 ҫулта Ӗпхӳре паян та чуна пырса тивекен «Чӑваш халӑхӗ малалла кайӗ-ши, каймӗ-ши?» кӗнекине ҫырса кӑларнӑ. 1921 ҫулта Хусанта «Чӑваш халӑх историне» кӑларнӑ.
+0.3 °C