Юпан 23–24-мӗшӗсенче республикӑн Культура, наци ӗҫӗсен тата архив ӗҫӗсен министерстви Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗпе пӗрле «Халӑх ӳнерӗ, актуаллӑх. Этнокультурӑра килӗштерсе ӗҫлесси. Йӑлари формӑсем. Аталану ыйтӑвӗсем» ятпа Пӗтӗм Раҫҫейри ӑслӑлӑхпа практика конференцийӗ иртмелле.

Ун пек конференцие хӑй вӑхӑтӗнче 2007 ҫулта ирттернӗ. Флоклористикӑпа фольклораҫӑсем умӗнче ҫавӑнтанпа ҫӗнӗ задачӑсем тухса тӑнӑ. Конференцире музыка фольклорӗн иртнӗ вӑхӑчӗпе хальхине, фольклора халӑх патне ҫитерессипе халӑх ҫипуҫне, чӑваш наци музыка инструменчӗсемпе выляма вӗрентессине, фольклористикӑн регионти ыйтӑвӗсене, ача-пӑчан хальхи вӑхӑтри фольклористикине тата ыттине сӳтсе явмалла.

Конференцире ҫӗршыври паллӑ фольклористсем тухса калаҫмалла. Сӑмахран, Мускаври П.И. Чайкковский ячӗллӗ консерватори профессорӗ Вячеслав Щуров, Тутарстанри Ш. Марджани ячӗллӗ истори институчӗн историпе культура центрӗн ертӳҫи Геннадий Макаров, Чӑваш патшалӑх гуманитарии ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӑслӑлӑх ӗҫченӗ, ӳнер пӗлӗвӗн докторӗ Михаил Кондратьев тухса калаҫмалла.

Ҫӗрпӳри 1-мӗш шкулта чӑваш халӑхӗн юррисене халалланӑ урок ирттернӗ. Унта 8-мӗш классем хутшӑннӑ.

Ачасем чӑваш халӑх юрри аслисене хисеплеме вӗрентнине пӗлнӗ. Ӗлӗк чӑвашсемшӗн юрӑ сывлӑх, савӑнӑҫ, юрату ҫӑлкуҫӗ пулнӑ. Ҫавӑнпа вӗсем халӑх юррисене хисепленӗ.

Шкул ачисем урокра кӑсӑклансах итленӗ. Вӗсем «Ҫӗмӗрт ҫеҫки ҫурӑлсан», «Вӗҫ, вӗҫ, куккук», «Пиҫ, палан», «Ан авӑн, шӗшкӗ» юрӑсене итленӗ, хӑйсем те юрланӑ. Вӗсем урокра ташланӑ та.

Ачасене чӑваш халӑх юррисене халалланӑ урок питӗ килӗшнӗ. Вӗсем халӑх юррисене ытларах хисеплеме, юратма тытӑннӑ.

Чӑвашсем ӗлӗк хӑйсен йӑли-йӗркине тытса пынӑ. Кӗркунне ӗҫсем вӗҫленсен халӑх Кӗр сӑрине уявланӑ. Шел те, ку уява халӗ чылайӑшӗ аса илмест.

Красноармейски районӗнчи Алманчри культура аталанӑвӗн центрӗнче вара ӑна театрализацилесе кӑтартнӑ. Кӗр сӑрине курмашкӑн ваттисем те, ҫамрӑккисем те пухӑннӑ.

Сцена ҫинче культура ҫурчӗн, вулавӑш ӗҫченӗсем, «Мерчен» тата «Алманч кукамайӗсем» фольклор пӗрлешӗвӗсем тухнӑ.

Уява чӑвашсен авалхи «Алран кайми аки-сухи» юрӑпа пуҫланӑ. Кӗр сӑрине сцена ҫинче кӑтартнӑ, ун хыҫҫӑн артистсем халӑх патне аннӑ. Ҫапла майпа сӑра тата ҫӗнӗ тыр-пул уявне халӑх та хутшӑнма пултарнӑ.

Сӑнсем (16)

Красноярскри Чӳклемере

Красноярск енӗн 80 ҫулхи юбилейне халалласа вӑл тӑрӑхра пурӑнакан чӑвашсем Чӳклеме ирттернӗ. Ӑна чӑвашсемпе пӗрлех унта пурӑнакан вырӑссем, белоруссем, тутарсем, украинецсем, поляксем, хакассем, эстонецсем тата ытти халӑх ҫыннисем уявланӑ.

Ҫанталӑк сулхӑннине пӑхмасӑрах уява халӑх йышлӑн пуҫтарӑннӑ. Унта Иркутск облаҫӗнчи чӑвашсен «Юлташ» наципе культура автономийӗн пайташӗсем Вероника Тимофеева ертӳҫӗпе пырса ҫитнӗ. Кунсӑр пуҫне Кемӗр, Томск облаҫӗсенчи, Чӑваш Енри, Хакас Республикинчи, Тыва Республикинчи чӑвашсем ҫитнӗ.

Мероприяти кӑнтӑрла пуҫланнӑ. Наци тумӗсене тӑхӑннӑскерсем вӑйӑ картине тӑнӑ, уява пухӑннисене те йыхравланӑ.

Уява ирттерме Красноярск крайӗнчи чӑвашсен наципе культура автономийӗн благочиннӑйӗ Иоанн Боев пилленӗ. Вырӑнти пуҫлӑхсем те пулнӑ. Сӑмахран, край кӗпӗрнаттӑрӗн общество ҫыхӑнӑвӗпе ӗҫлекен управленйиӗн пуҫлӑхӗн ҫумӗ Рашит Рафиков, Казачински район пуҫлӑхӗ Юрий Озерских, Козульски район пуҫлӑхӗн ҫумӗ Лариса Аксентий, Красноярск крайӗн Гражданла ассамблейин канашӗн ертӳҫи Алексей Менщиков, нацисем хушшинчи культура центрӗн пуҫлӑхӗ Валентина Зорина тата ыттисем саламланӑ.

Малалла...

Юпан 11-мӗшӗнче Тӗменре чӑваш культурин кунӗсем уҫӑлнӑ. Вӑл «Раҫҫее ӗненсе, Чӑваш Ене юратса» ятлӑ.

Чӑваш диаспори пилӗк кунра Тӗмен облаҫӗнчи ҫынсене тата хӑнасене тӑван культурӑпа, наци йӑли-йӗркипе паллаштарӗ. Уяв «Строитель» наци культурисен керменӗнче савӑнӑҫлӑ лару-тӑрура уҫӑлнӑ. Чӑвашсем ҫак кун «Кӗр пуянлӑхӗ» уява паллӑ тунӑ. Кӗрхи ӗҫсем вӗҫленсен чӑвашсем уяв валли ҫӗнӗ тыр-пултан ҫӑкӑр пӗҫернӗ, сӑра вӗретнӗ. Унӑн тымарӗ — «Кӗр сӑри» ӗлӗкхи йӑла.

Уяв мероприятийӗсем Исет тата Заводоуковск районӗсенче иртӗ. Алӗҫӗсен куравне йӗркелӗҫ, чӑваш ҫыравҫисен кӗнекисене хӑтлӗҫ. Ҫавӑн пекех пултарулӑх ушкӑнӗсем тата халӑх юррипе ташшисене юрлакан-ташлакансем валли ӑсталӑх класӗсем иртӗҫ.

Юпан 13-мӗшӗнче Тӗмен облаҫӗнчи Д.И.Менделеев ячӗллӗ ӑслӑлӑх вулавӑшӗнче кӗнеке куравӗ уҫӑлӗ. Ӑна чӑваш халӑхӗн культура, ӑслӑлӑх, литература ӗҫченӗсене халаллӗҫ.

Чӑрӑшкас Хирлепри музей

Вӑрнар районӗнчи Чӑрӑшкас Хирлепри культура аталанӑвӗн тата вулавӑш пулӑшӑвӗн центрӗнче чӑваш йӑлипе паллаштаракан музей уҫнӑ.

Пыскӑках мар вырӑна музей тени тӗрӗсех те мар пулӗ-ха. Кӗтес темелле-тӗр. Унта тӑван халахӑмӑрӑн йӑли-йӗркипе паллаштаракан япаласене вырнаҫтарнӑ. Асӑннӑ центр пуҫлӑхӗ Ольга Ефремова ҫӗнӗлӗхшӗн савӑнни куҫкӗрет. Ун шучӗпе наци культурине пӗлмелле тата упрамалла.

Музея уҫма вырӑнти ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Олег Петров та ҫитнӗ. Вӑл центра ӳкерчӗк парнеленӗ. Унта ӗҫлекен Светлана Семенова экскурси ирттернӗ. Вӑл кашни япала пирки тӗплӗн каласа кӑтартнӑ.

Музей уҫнине паллӑ туса вырӑнти «Хӗлхем» ансамбль юрӑсем шӑрантарнӑ.

Сӑнсем (19)

Тимӗр Акташ тунӑ сӑн

Иртнӗ эрнекун, юпан 3-мӗшӗнче, «Сувар» фонд Пӳлер ҫывӑхӗнче вырнаҫнӑ Валем-хуҫа сӑваплӑ вырӑнта ҫӗнӗ юпа вырнаҫтарнӑ. Кун пирки Тимӗр Акташ журналист пӗлтерет.

Юпа лартнисӗр пуҫне Шупашкартан килнӗ хӑнасем вырӑнти историпе таврапӗлӳ музейне кӗрсе курнӑ, ӗлӗкхи Пӳлер хулипе паллашнӑ.

Ҫӗнӗ юпана Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӳнерҫи Юрий Ювенальев, Раҫҫейӗн тава тивӗҫлӗ ӳнерҫисем Владимир Нагорновпа Леонид (Арслан) Николаев ӑсталанӑ. Арслан ертсе пынипе Вӑрмар районӗнчи ӑстасем юпана юманран касса кӑларнӑ. Юпа никӗсне тутӑхман тимӗртен ӑсталанӑ. Ҫавӑн пекех ҫӗнӗ юпа ҫине икӗ табличка ҫакса хунӑ. Пӗр енче «Суварсем, пехиле тивӗҫлӗ пулӑр! Валем-хуҫа», тепӗр енче — «Ҫулти Турӑ тата атте-анне — ман Турӑ». Малтанхи юпа унтах юлнӑ, хӑйсене «сувар» текенсем ӑна тӗкӗнмен.

Асилтеретпӗр, хульччен тӑнӑ юпана 20 ҫул каялла чӑваш ҫамрӑкӗсен «Сӑвар» пӗрлешӗвӗ вырнаҫтарнӑ. Ӑна вырӑнти юманран Фёдор Мадуров кӳлепеҫӗ касса кӑларнӑ пулнӑ. Вӑхӑт иртнӗ хыҫҫӑн Валем-хуҫа вырӑнне Тутарстан влаҫӗсем хӑт кӳртнӗччӗ, анчах та чӑвашсем лартнӑ юпана тӗкенменччӗ — вӑл ҫаплипех ларатчӗ. Халь те ларать.

Малалла...

Чӑваш патшалӑх ӳнер музейӗ юбилей ҫулӗнче ҫынсене савӑнтарас тесе почта открыткисен ҫӗнӗ ярӑмне кӑларни пирки республикӑн Культура министерстви хыпарлать. Хальхинче вӑл наци темиллӗ открыткӑсем кӑларнӑ. Малтанхи партине вӑл чӑваш художникӗсем Шупашкара сӑнланӑ ӳкерчӗксене усӑ курса кун ҫути кӑтартнӑччӗ.

Музея пырса ҫӳрекенсем ҫак шухӑша кӑмӑлласа йышӑннӑ. М.С. Спиридоновӑн чиперккисем, Н.В. Овчинниковӑн тӗп сӑнарӗсем, Н.К. Сверчковӑн тӑван халӑх пурнӑҫӗнчи сюжетсем тӑван тӑрӑхӑн ытармалла мар пуянлӑхне, чуне уҫса параҫҫӗ. Ю.А. Зайцевӑн «Хӑмла» триптих та унат вырӑн тупнӑ. Е тата Н.К. Сверчковӑн «Чӑваш туйӗ» ӳкерчӗке илер-и?

Асӑннӑ открыткӑсене Чӑваш патшалӑх ӳнер музейӗнче туянма май пур.

Сӑнсем (3)

Тулай чӑвашсем пирки юлашки вӑхӑтра телевизорпа кӑтартма пуҫланнине палӑртма кӑмӑллӑ. Чӑваш наци телекуравӗ, ав, «Епле пурӑнан, аякри тӑван?» кӑтартать. «Эх, юррӑм, янӑра!» кӑларӑмӑн асӑннӑ ярӑмӗ щутланать. Унӑн черетлӗ кӑларӑмӗ нумаях пулмасть кун ҫути курнӑ. Унта аякри тӑванӑмӑрсемпе, Чӗмпӗр тӑрӑхӗнче тӗпленнӗ йӑхташӑмӑрсемпе паллаштарнӑ. Халӑх юрри-ташшине кӑмӑллакансене хальхинче Чӑнлӑ районӗнчи Чӑвашкасси ялӗнчи «Шуҫӑм» фольклор ушкӑнӗн тата Аслӑ Накаткари «Шанчӑк» фольклор ансамблӗн пултарулӑхӗпе савӑнтарнӑ.

«Апаш Ен» фольклор ушкӑнӗ

Шупашкар районӗнчи Кӳкеҫри «Бичурин тата хальхи самана» аваллӑх управҫи мӗнпе куракана хапӑл пулнине ятӗнченех ӑнланма пулать. Кивӗ шкул пулнӑ ҫуртра хӑй вӑхӑтӗнче йӗркеленӗ ҫак культура учрежеднийӗ таврара ят-сум ҫӗнсе илме ӗлкӗрнӗ.

Пӗр вырӑнта тӑмасть музей. Аталанса пырать. Ҫав шутра «Чӑваш картишне» асӑнма пулать. Музей ҫумӗнчи лапамра вырнаҫнӑскер пирки ытлашши темех каласа кӑтартма та мар-тӑр, мӗншӗн тесен ӑна та ячӗ уҫса парать.

Унта юлашки вӑхӑтра ҫамрӑк мӑшӑрсем пырса ҫӳресси йӑлана кӗме тытӑннӑ иккен. Ҫавӑн пек самантсенчен Апашри «Апаш Ен» фольклор ушкӑнӗ те юлмасть. Иртнӗ эрне кун та вӑл унта ҫитнӗ. Тин кӑна мӑшӑрланнисене ушкӑн чӑвашла юрӑ-ташӑпа савӑнтарнӑ.