Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Чăваш чĕлхи пӳлĕмне

Кĕтĕм те ирпе пĕрре.

Стена çинчи элеме

Пăхса лартăм савăнса.

Ун çинче чăваш тĕнчи —

Чăвашсен пурнăç картти.

Икĕ диалект пурри

Палăрать икĕ юпре.

Тĕп хуларан аякри

Палăрать икĕ енче.

Чăвашсен малаш пурри

Курăнать виç хĕвелте.

Чăвашсен паха тупри

Чăн та-ши çав хăмлара?

Сăрапа çеç мухтанни

Хуçрĕ çеç ман кăмăла.

* * *

Кашни уяв илемĕ —

Чăваш ялав варкăшать.

Çамрăклăх, илем тĕнчи

Ун тĕсĕнче палăрать

Чăваш пурнăç йывăççи

Çутатса тăрать чуна.

Çакă ялав вĕлкĕшни

Савăнтарать кăмăла.

Çилпелле вăр-вар тăвать,

Чăваша ан парăн тет.

Хĕвел пек вăл ялкăшать

Лайăх вĕренме чĕнет.

Эпĕ питĕ вулама юрататăп. Уйрăмах мана космос çинчен çырнă кĕнекесем килĕшеççĕ. Хĕвел тата уйăх, çăлтăрсем тата планетăсем, комета тата метеоритсем çинчен пĕлме шутсăр кăсăклă.

Юмахсем те вулама кăмăллатăп эпĕ. Манăн юмахри юратнă паттăрсем — çаврака култармăçсем. Вĕсем çинчен вулама çеç мар, интереслĕ историсем шухăшласа кăларма юрататăп. Пĕррехинче эпĕ хамăн савнă култармăçсемпе Уйăх çине кайса курма шутларăм.

Хура тӳпери ылтăн уйăх култармăçсен хули çийĕн çӳрет. Çут тĕнче тытăмне тĕпчеме юратакан Пăши туссăр пуçне хулара пурăнакансем пурте çывăраççĕ. Пăши тĕпчевçĕ шкафран хăйĕн телескопне илчĕ те Уйăх çине тинкерме пуçларĕ. Вăл Çĕре чи çывăх çăлтăр — Уйăх пирĕн планетăн спутникĕ пулнине пĕлнĕ. Çĕртен пăхакан Уйăх çинче яланах кăвакрах пăнчăсем çеç асăрхать. Ку вăл Уйăх тăтăшах Çĕр çине пĕр енĕпе кăна пăхнине пĕлтерет. Уйăхăн Çĕр çинчен курăнман тепĕр енне вара космоса вĕçекен аппаратсем пулăшнипе тĕпчеме май килнĕ. Пăши тус–астроном та уйăх хăй çутă кăларманнине пĕлнĕ. Уйăх çĕрле йăлтăр! çутатса тăрать , мĕншĕн тесен çĕр пичĕ хăй çине ӳкекен çутта каялла тавăрса парать. Пăши тус çĕрлехи тӳпери çутта пăхса чылайччен киленчĕ. Сасартăк унăн пуçне чаплă шухăш тыткăнларĕ. Пăши Телескопне пытарчĕ те пингвин Пин юлташĕн мастерскойне чуптарчĕ. Мастерскойра çĕрĕпех темскер чĕриклетрĕ те кĕмсĕртетрĕ. Ирхине Пăши профессор тата Пин пингвин хайсен юлташĕсене: Пĕчĕкиç мулкача, чĕрĕпе, Нюша сыснана Уйăх çине вĕçсе кайма «Уйăхăм-1» аппарат ăсталани çинчен пĕлтерчĕç, Уйăх çине кайса курма сĕнчĕç. Нюша питĕ тĕлĕнчĕ: «Уйăх питĕ пĕчĕк-çке, эпир унта мĕнле вырнаçăпăр?» Пăши профессор вара Уйăх çинчен каласа пачĕ.

Малалла

Яшă хырăн вуллине

Сухăр ерешленĕ.

Каласан тĕрĕссипе —

Эп сана ĕненнĕ.

Шуçăм тутлă ирхине?

Чăтайман... Ĕненĕр.

Каласан тĕрĕссипе —

Хам эп килĕшсе вĕт.

Улталасшăн шыв хумне —

Чул эсĕ пăрахрăн.

Каласан тĕрĕссипе —

Пур хĕр тус халь — арăм.

Тăхăнма туй кĕпине

Эп ĕмĕтленеттĕм.

Каласан тĕрĕссипе —

Сăмахна ĕненеттĕм.

Пытанать ют тинĕсре

Сар хĕвеллĕ кунăм.

Каласан тĕрĕссипе —

Хитрех мар эп, тусăм.

Çиçекен куçусемпех

Эпĕ килленетĕп.

Хитрех мар эп — тĕрĕсех! —

Юратма пĕлетĕп!!!

21.10.2008

(Лука, II, 14)

Пĕлĕт çилпе тасалчĕ,

Çĕр-аннемĕр уярчĕ,

Çил те иртсе лăпланчĕ,

Çĕр илемĕ палăрчĕ.

Çӳлти-çӳлти çăлтăрсем

Вут пек çунса тăраççĕ,

Вĕсен хушшинче хăватсем

Çиçĕм пек иртсе çӳреççĕ.

Нумай çăлтăр хушшинче

Çĕнĕ çăлтăр çутăлчĕ,

Тĕттĕм халăх хушшинче

Турă ачан курăнчĕ.

Çуралнă ачана мухтаса

Çӳлте ангелсем юрлаççĕ,

Çынсене ырлăх пуласса

Юрă сăввине калаççĕ:

«Пĕлĕтпелен çĕр хушши

Илемлĕ сасăпа янăрать —

Ача шуйттана çĕнесси

Пур тĕлтен те палăрать.

Чĕрĕлĕх хĕвелĕ çутăлса

Тĕнче çине сарăлчĕ,

Тĕттĕм унтан хăраса

Тамăк тĕпне пытанчĕ.

Хирте кĕтӳçĕсем кĕтӳпе

Çурăм пуç кĕтсе тăратчĕç,

Ангел çиçсе пынине

Сасартăк х(ă)раса чĕтрерĕç;

Ангел вĕсе(не) пусарса

Йăвашшăн, лăпкă каларĕ:

«Кайăр пуç çапма васкаса —

Витере Христос çуралчĕ!»

Кĕтӳçĕсем хытă савăнса

Ырă хыпара ĕненчĕç,

Çамрăк ачана мухтаса

Витене пырса пуç çапрĕç.

Малалла

Кун кунларăм,

Каç каçларăм,

Тытаймарăм купăса.

Урама эп тухаймарăм

Купăса тăса-тăса.

Ял урамĕ,

Ма юрамĕ

Кӳршĕ ял хĕрне савма?

Юрату — чĕре çуначĕ,

Пĕлĕтре хушĕ пулма.

Кун кунларăм,

Хĕр куçларăм

Çырма урла, улăхра.

Çав хĕртен эп юлаймарăм,

Вăтансан та халăхран.

Ял урамĕ,

Ма юрамĕ

Кӳршĕ ял хĕрне савма?

Юрату — чĕре суранĕ

Çĕр тĕпне хушĕ анма.

Хĕвел анчĕ,

Кун çухалчĕ,

Тытрăм кĕмĕл купăса.

Кĕмĕл купăс ыйха манчĕ

Юратса та юрласа.

Ял урамĕ,

Ма юрамĕ

Юрласа ялтан тухма?

Юрату — чĕре суранĕ

Ют яла хушать утма.

Эпĕ кӳршĕ ялти шкула вĕренме çӳретĕп. 6-мĕш класра вĕренетĕп те хама пĕчĕк ача тесе шутламастăп. Кĕнеке вулама шутсăр юрататăп. «Юный эрудит» журналпа «Приключения. Тайны. Чудеса» хаçата апатпа уроксем çинчен мансах вулама пултаратăп. Анне мана куншăн хушăран ятлакаласа та илет. Уйрăмах ют планетăсем çинчен çырнисем тыткăна илеççĕ.

— Эх, мĕн тери интереслĕ пулĕ унти пурнăç! Хăрах куçпа та пулин пăхса илесчĕ.

Уссе çитсен астронавт пулас ĕмĕтпе хама ас тума пуçланăранпах супса çӳретĕп-ха эпĕ.

Паян та ак хам юратнă хаçат-журналăн çĕнĕ номерĕсене хул хушшине хĕстертĕм те пахча хыçĕнчи çырма хĕррине кайса лартăм. Кунта шăп. Пĕлĕтелле пăхса ĕмĕтленме никам та чармасть. Хĕвел ачашшăн лăпкать. Сисмен те, тахăш вăхăтра çывăрса кайнă.

…Ман пата пĕр ача çывхарать. «Кунти ача мар-ха ку. Хуларан курма килнĕскер пуль-ха. Хула ачисем чăрсăр пулаканччĕ. Енчен те вăл чĕрре кĕрес пулсан парăнса тăмăп-ха», — тесе шутларăм. Анчах та вăл йăл кулчĕ те саламласа аллине çĕклерĕ. Манăн харкашас кăмăл таçта кайса çухалчĕ. «Эсĕ кам?» — ыйтрăм эпĕ унран. — «Ют планета ачи», — хуравларĕ вăл. Аллăмри хаçат-журнала курчĕ те: «Тĕлĕнтермĕшсемпе интересленетĕн-и? Апла пулсан атя манпа пĕрле. Эпĕ сана хĕвел системинчи пурнăçа кăтартăп», — терĕ. Çак сăмахсене илтсен чутах ташша яраттăм. Ара, ман тахçанхи ĕмĕт пурнăçланать вĕт! «Анчах мĕнле çитĕпĕр-ха эпир унта?» — ыйтрăм эпĕ. — «Манăн карап ав çав çырма патĕнче». Кĕçех эпир хĕвел энергийĕпе çӳрекен «Нуна 4» евĕрлĕ машина патне çитрĕмĕр. «Ара, кун пек машинăна 2007 çулта Нидерландире пĕр экземпляр кăна тунăччĕ. Тата вăл вĕçекен аппарат та марччĕ», — шалтах тĕлĕнсе кайрăм эпĕ. «Çапла, сирĕн цивилизаци ăс-тăн енĕпе пирĕннинчен чылай кая юлнă. Пирĕн машинăсем нумай хăватлăрах, ăслăрах», — хуравларĕ вăл.

Малалла

Вăрман çумĕн,

Çырма çумĕн,

Хĕр тусне кĕтсе çӳрет.

Хĕр тусне кĕтме тухмасăр,

Тата урăх кам çӳрет?

Вăрман çумĕн,

Çырма çумĕн,

Хĕр çырла пухса çӳрет.

Улăхра çырла пулмасăр,

Улĕх тăрăх кам çӳрет?

Вăрман çумĕн,

Çырма çумĕн,

Юрату юрри юхать.

Юрату юрри юхмасăр,

Тата урăх мĕн юхать?

Вăрман çумĕн,

Çырма çумĕн,

Савни савнине савать.

Савни савнине савмасăр,

Савманнине кам савать?

Нумай çăлтăр хушшинчен

Çутă çăлтăр ӳкнĕ пек,

Сасартăк этем хушшинчен

Поэт куçран çухалнă.

Савнă тусĕсен хушшинче

Пысăк айăп тунă пек,

Пĕтĕм вăрман хыçĕнче

Мĕскĕн пуçне усайнă.

Çивчĕ вут пек ăсĕпе

Вăл пурăннă вăхăтра

Айвансенĕн ĕçĕсе(не)

Сăвă туса кăтартнă.

Вăл пурне те тӳррипе

Ирĕк паман вăхăтра

Пĕррĕн-пĕррĕн тĕсесе

Юрă сăввипе каланă.

Вара ăна çилленсе

Пĕтĕм тавра курайман,

Анчах хирĕç чĕнессе

Пурте хăйса чĕнеймен.

Нумай çăлтăр хушшинче

Уйăх çиçсе тăнă пек,

Поэт этем хушшинче,

Çутă уйăх çути пек.

Тĕттĕм ĕçе кăтартнă.

Анчах уйăх çутине

Лап пĕлĕт пырса хупнă пек,

Мĕскĕн поэт аякне

Пăшал етри тăрăннă.

Поэт етре тăрăнсан

Ахлатнă та лап ӳкнĕ.

Çавна тăшманĕ курсан

Тин уласа ӳхĕрнĕ.

Мĕcкĕн поэт сасартăк

Ырă сывлăшне кăларсан

Пĕтĕм Кавказ тăвĕ тăрăх

Ун хыпарĕ çӳренĕ.

Ырă поэт сасартăк

Вилнĕ хыпар сарăлсан,

Нумай-нумай пит тăрăх

Малалла

Эп чĕртерĕп камин...

Эс паян урăххин,

Ют ялти çĕнĕ çын –

Ман пулаймăн халь тин.

Эп чĕртерĕп камин...

Ыратать ман чĕре:

Сана мар, урăх кин

Анне кĕртĕ киле.

Çунтаратăп камин...

Çунтараççĕ вĕри

Савнин сив сăмаххин

Пăрĕпе юр юр пĕрчи.

Çунтаратăп камин...

Çырусем çунтарап,

Алли кăмрăк турчкин

Хыпашлать кăвара.

Çунса пĕтрĕ камин,

Хура кăмрăк юлать.

„Юрататăп”, - çырни

Кăирăкра вуланать.

Çунса пĕтрĕ камин...

Çунса пĕтрĕ иртни...

Эс ман пулмăн халь тин,

Усси пулмĕ çуннин.

07.08.2000 ç.

1.

Деканат алăкĕ уçăлчĕ те унтан савăк пит-куçлă хĕр вирхĕнсе тухрĕ.

– ăçта ячĕç, Анисимова. Хăш района? – тапăнчĕç алăк умĕнче кĕпĕрленнисем.

– Турра шĕкĕр, хуланах хăварчĕç.

– Везет вĕт çынсене…

– Телейĕ урапа çинчех çав…

– Хула кулачĕ çинипех телейлĕ пулаймĕç-ха! – ку Петров пулчĕ. Вăл хăйсен тăван районĕнчи пĕр-пĕр шкула кайма пĕрремĕш курсранах ĕмĕтленетчĕ. – Саша, эсĕ те хула пăсари пуласшăнччĕ пулас?

Лешĕ чĕнмерĕ. Куçлăхне лайăхрах вырнаçтаранçи тата куланçи çеç турĕ. Вăл хытах пăлханать пулмалла. Ара, пурнăç юхăмне хăш çулпа чуптарасси ытларах çак алăк хыçĕнчи комисси членĕсен сăмахĕнчен килет-çке. Тата пĕлмен-туман пĕр тĕттĕм яла камăнах каяс килтĕр-ши? Мĕн, Юра Петров яла каясшăн хыпса çунать тетĕр-и? Темле çав. Хăйсен районĕнче ăна пĕр-пĕр ăшă вырăн параççех ĕнтĕ. Ку паллă. Анисимова вара… Ку хĕр-студенткăна Саша Григорьев питĕ лайăх пĕлет. Унăн идеалĕ – «хула пурнăçĕ»: танци, пляж, театр Унăн идеалĕ – «хула пурнăçĕ»: танци, пляж, театр тата пӳлĕмри çурта çутинчи хĕрӳллĕ те вĕри пăшăлтатусем… Паллах, хула пурнăçĕ Анисимова курăмĕнчен çĕршер хут пуянрах та илемлĕрех. Кунта наукăпа культура учрежденийĕсем те чылай. Енчен те Сашăна тĕпчев институтне ярсассăн хирĕçлемĕччĕ ĕнтĕ вăл. Тата кăштах тарăнлатăччĕ, аслăлатăччĕ те диплом ĕçĕнчи шухăшсене – кандидат диссертацийĕ хатĕр те. Яла кай-ха, мĕн пĕлнине те манса кайăн.

Малалла