Пурнăç çулĕ такăр мар
Пурнăç çитмен пирки-çке
Çын куçĕнчен пăхатпăр... —
тетĕп «Арçури» сыпăкĕсене аса илсе.
— Çапла, ара, çапла, — тесе лараççĕ хĕрарăмсем пуçĕсене сулса. Эпĕ таса атте Ахванеç çинчен вулама тытăнтăм:
«Таса атте Ахванаççи,
Унăн матушки Анаçтаççи
Пулчĕç хăнара,
Ăшă сăрара.»
Унччен, кунччен, мăнкунччен,
Кукăль пиçсе тухиччен,
Хура халăх сисиччен,
Пурăнар-ха виличчен...
— Стой! — терĕ тиечук...
— Эс ху стой! — терĕ кил хуçи, — ты не трокай пачăшкăсене, ан тĕкĕн. Вĕсем аван çынсем. Эпĕ сана хваттере ямастăп, пылпа чей те ĕçтерместĕп, — терĕ те клубран тухса кайрĕ.
Муркаш районĕнче К. Иванов ячĕпе хисепленекен колхоз председательне радиопа хытă çунтарнăччĕ. Тепĕр куннех вăл колхоза спектакльпе каймалла пулчĕ. Ялне аванах çитрĕмĕр, клуба кĕрсе вырнаçрăмăр. Халăх пухăнма пуçларĕ. Унччен те пулмарĕ, ик-виç арçын чупса кĕчĕç те: «Ăçта сирĕн Кĕлпук мучи?» — теçсĕ.
— Эпĕ-ха ку, — тетĕп сухала каçăртса. — Мĕн пулнă? Кама кирлĕ пултăм?
— Пытан часрах! Пирĕн колхоз председателĕ урса кайнă, сана шырать. Пăшалпа персе вĕлереп тет.
— Ан хăрăр, — тет тепри. — Пăшалне туртса илтĕмĕр. Çапах та сире каласа хурас терĕмĕр. Тем те пулма пултарать.
Юрать çĕр çинче ырă çынсем пĕтмен. Çапах та ман çамкана çапса çуракансем пулчĕçех. Пĕр çирĕм пилĕк çул каярах Вăрнар районĕнчи Аçăм Çырма çырминче акатуй пулчĕ. Спектакль хыççăн киле кайма тухрăмăр. Ун чухне эпир вăхăтлăха Вăрнарти хăна çуртĕнче чарăннăччĕ. Çырма урлă каçсанах пĕр ушкăн çамрăк, Ямпахтинă каччисем, çавăрса илнĕ те пĕр çынна чышаççĕ те чышаççĕ. Çынни персе анчĕ, урисемпе тапаççĕ. Эпир автобуса чартăмăр, арçынсем инкеке лекнине çăлма чупрăмăр. Хуса çитсе ярса тытрăмăр пĕр хулиганне. Вăл кастетпа яра пачĕ çамкаран. Тăхăр кун выртса тухрăм Вăрнар больницинче.
Вăрнар район пуçлăхĕ В. И. Романов та пулчĕ ман патра П. Ялгирпе. Милицрен те. «Радиопа пĕлтерем-ха ку чапа тухнă Вăрнар районне, хулигансем нумайланса кайрĕç», — тетĕп. Анчах МВДра министрăн пĕр заместителĕ хăраса ӳкнĕ.
— Радиопа парсан Америка чего скажет? — тет мана. Черетлĕ гастроле Вăрнартан пуçлас терĕмĕр. Ара, хаçатра ака пĕтернĕ тесе çырчĕç те. Эпир килни çинчен Вăрнарти партин сĕкретарĕ хаçат урлă пĕлтерчĕ. Чапа тухнă герой колхозне çитес тетпĕр. Икĕ кун пурăнатпăр ĕнтĕ хăна çуртĕнче. Лашасем çук. Ака пĕтмен иккен. С. Коротков тем тума та пултарать, тыррине те пуринчен малтан парса татать.
Мĕнле майпа тетĕр эсир? Патшалăха пĕр грамм паричченех заготзерноран квитанцине кайса илет те — пулчĕ те. Вăл тек санпа калаçмасть те. Тӳрех Мускавпа, Хрущевпа çыхăнать. Мĕн ăна Ислюков? Театрпа пырсан: «Берите 300 рублей, только не мешайте работать колхозникам», — терĕ.
Вăрмар районĕнчи «Дружба» колхоз председателĕ Иван Григорьевич театр таврашĕ пырса кĕрсен тăвансене хăналанă пекех хăналатчĕ. «Путь Ильича» колхоз председателĕ вара, Иван Михаилович, артистсем пырса кĕрсенех колхоз хуçалăхĕпе паллаштаратчĕ, чăн-чăн уяв тăватчĕ.
— Пирĕн ентешсем спектакльсене питĕ юратаççĕ. Анчах темшĕн ялта драмкружок ĕçлемест, шкулта та драмкружок сӳнсе ларнă. Ялта интеллигенци сахал мар, шкулта кăна вăтăра яхăн учитель ĕçлет, болницăра вăй хуракансем те чылаййăн. Ĕлĕкрех учительсем обществăллă ĕçсене питĕ хастар хутшăнатчĕç, — тетчĕ вăл.
Пирĕн театр ялсене çитни чăн-чăн уявах шутланатчĕ çав. Драмкружок членĕсемпе тĕл пулаттăмăр. Спектакль хыççăн ташă каçĕсем ирттереттĕмĕр. Çынсем хăйсем патне хваттере пыма чĕнетчĕç.
Хăш чухне тата çакăн пекки те пулать. Лапамра çур сехет пек асапланнă хыççăн пирĕн автобус каялла тухрĕ. Нумайăшĕ çуран утрĕ, вăрман çулĕ çине тухрăмăр. Лачакаллă, хăйăрлă çулпа аран пыратпăр. Тата çичĕ çухрăм каймалла. Пилĕк сехет машина çинче. Пуçсем анкă-минкĕленсех çитнĕччĕ. Яла çитеспе хăшĕ-пĕрисем автобус çинчен анса çуран чупрăмăр. Хĕвел анать. Çанталăк тĕттĕмленсе пырать. Лăчăр-лăчăр лапраллă çулпа яла пырса кĕтĕмĕр. Çĕнĕ клуб патне çитеспе пирĕн çул пĕтрĕ. Çырма урлă каçма çук. Кĕперĕ ишĕлсе аннă. Çулĕ те калама çук начар. Эпир сумкă-чемодансене алла илсе алла утрăмăр. Унта лăк тулли халăх. Çавăн чухлĕ çынна курсан ывăнни те таçта иртсе кайрĕ. Часах артистсем тумланма, сăрланма тытăнчĕç. Ырă кăмăллă инкесем ăшă сĕт илсе килчĕç. Спектакле тăрăшсах вылярăмăр. Куракансем тав тăваççĕ, татах килме ыйтаççĕ.
Çав çулхи пек асаплă гастроле астумастăп. Автомашина та час-часах ванакан пулчĕ. Кашни кунах çумăр çунă пирки ял тĕлне аран-аран çитсе ӳкеттĕмĕр. Ялне кĕрсен çăрăлса тухма май çук. Тракторсем те аран-аран туртаççĕ, çул-йĕрне ĕмĕрне юсаман тейĕн. Мĕнле чунпа çӳреççĕ куршĕсем пĕр-пĕрин патне? Пуçлăхĕсем мĕн шутлаççĕ-ши? Эпир Даниловпа машина çинчен анса ял хĕрнелле утрăмăр. Тин кăна çумăр çуса кайнă пулмалла. Ял хĕрне çитрĕмĕр кăна, каллех çумăр çуса кайрĕ. Эпир пĕрремĕш кил хапхи айне васкарăмăр. Светлана Михайловăпа Анфиса Смелова та пырса тăчĕç. Соловьев, ĕçме юратаканскер, портфелĕнчен çур литр туртса кăларчĕ.
— Ку питĕ вăхăтлă, — терĕ Данилов.
— Кун пек чух вăл усăллă кăна, — хутшăнчĕ Анфиса. Çумăр вăйлах çуса кайрĕ. Трактор сасси çаплах илтĕнмест. Эпир хапха айĕнче çумăр юррине юрлама пуçларăмăр. Çумăр çаплах ислетет. Эпир спектакльтен тарласа тухнă.
— Кăçалхи çумăр йăлт тертлентерсе çитерчĕ. Çĕр улми çĕрет, утă та çĕрет. Тыр-пула епле пуçтарĕç-ши? Кăçалхи пек асапланса курман пулĕ, — тет Шура Лукиянова, — мăй таранах тăрантарчĕ мана ку гастроль. Пирĕн директорпа режиссерсене кăтартасчĕ çаксене. Кабинетра плансем туса ларма аван.
— Айтăр-ха пӳрте кĕрсе ăшăнар, — тет Светлана Михайлова.
Данилов пӳрт умĕнчи пахчана кĕрсе чӳрече кантăкне шаккарĕ. Шалтан пĕр карчăк сасси илтĕнчĕ:
— Ан шаккăр-ха, кантăка вататăр!
— Уç-ха, тăхлачă, кĕрсе кăштах ăшăнар.
— Мĕн таптаса çӳретĕр унта? Тухăр, кăравул кăшкăрап ак!
— Ара, уç-ха хапхуна.
— Кăравул! Кăравул! — тесе кăшкăрма пуçларĕ хăйĕн вăйсăр сассипе.
— Ара, эпир вăрă-хурахсем мар, артистсем, — ăнлантарма тытăнчĕ Анфиса. — Пирĕн машина ванса кайрĕ, трактор кĕтетпĕр.
Пӳртрен урăх нимĕнле сасă та илтĕнмерĕ.
— Хĕлле пулас пулсан хăть шăнса вилсен те пӳрте кĕртес çук, чунсăр карчăк. Пулаççĕ-çке çавăн пек çынсем.
Студент техникум е театр институтне пĕтерсен, артист ятне илтсен мĕнле режиссерпа ĕçлеме тӳр килет: начар режиссерпа ĕçлеме тамăк, тăнлă-ăслă режиссерпа ĕçлеме савăк. Хам ĕмĕрте темле режиссерсемпе, артистсемпе те тĕл пулса ĕçлеме тӳр килчĕ.
С. Вивьен, А. Соколов, Е. Бриль, Б. Праудин, В. Петров, Г. Морев — пурте вĕсем сцена çинче пĕр-пĕрне туйма, курма, пурăнма вĕрентетчĕç.
Режиссерăн фантази тĕнчи пысăк пулмалла. В. С. Петров сăнарсене ăшран, чунран мар, çиелтен шăйăрттарать. Мĕнле пăхать, мĕнле çӳрет — çавăнтан пуçлать. Л. Родионов сĕтел хушшинче сăнарсене пăхса тухать, автобиографине çыртарать, малтан пуçласа вĕçне çитиччен вулаттарать, сăмахĕсене часрах вĕренме хушать. Артистсене ертсе пыма мар, вĕсем хыççăн кайма юратать. Чĕлхепе питех ĕçлеме юратмасть, массовкăпа ĕçлеме пĕлмест. Ку картина пулчĕ-и, пулмарĕ-и — «малалла, сначала» тет. К. Иванов вара пĕр картинăна туса пĕтермесĕр малалла каймасть. Темиçе хутчен тутарать. Лайăх тухсан пĕчĕк ача пекех савăнса кулать. Артистсем те вăхăта манса кайсах ĕçлесçĕ. Тепĕр виçĕ кунтан спектакль лартмалла, вăл юлашки картинăпа ĕçлеме те пуçламан-ха. Вĕçне те çырса пĕтермен. Сцена хыçĕнчи атмосфера питĕ кирли çинчен пĕлтеретчĕ. Артистсен çав сцена валли кăмăлĕсем уçăлса çитмен пулсан тепĕр сценăран пуçлатчĕ. Тухмасан питĕ тарăхатчĕ. Сцена ăнăçлă тухсан малалла каятчĕ. Кун пек чух артистсене те питĕ ырăччĕ. К. Иванов драматургсемпе те питĕ туслăччĕ. Лешсем пĕр-пĕр пьеса çырсан тӳрех ун патне пыратчĕç, пушăлла мар, çур литрпа. Роль илмелле пулсан пĕр-пĕр йăпăлти эрех кĕленчи хĕстерсе ун патне каять.
— Пĕвер начар, часах вилеп, — тетчĕ К. Иванов. — Эрех нумай писательсемпе артистсене илсе кайрĕ леш тĕнчене. Аса та илес килмест.
Театр коллективĕ эпĕ çырнă «Вăрланă хĕр» пьеса-юмаха лартса мана савăнăç кӳчĕ. Уйрăмах театрăн аслă режиссерне, спектакле лартнă Валерий Николаевич Яковлева, тав тăвас килет. Асамçă рольне вылякана — Валентина Трифоновăна та асăнса хăварас килет. Тĕлĕнмелле хăватлă сăнар турĕ. Хăçан та пулсан «Хуняма» сатирăллă комедие те театр сцени çинче курма ĕмĕтленетĕп. Чăнах, виçĕ картинине хăш-пĕр çĕрте кăтартнă эпир, телевиденипе ӳкернĕ, анчах пурне те мар.
Мĕн калас-ха юлашкинчен? Пурнăç ман такăр пулмарĕ. Çамрăклах ăнмарĕ. Виçĕ çул пĕрремĕш класра ларнă. Çĕпĕре телей шырама кайнă, телейне тупайман, каялла тăван яла таврăннă. ФЗУра вĕреннĕ, вĕренсе пĕтереймен. Пахча-çимĕç шкулне пĕтернĕ. Анчах агроном пулаймарăм. Ленинградра театр шкулĕнче вĕреннĕ, пĕтереймен, вырăс артисчĕ пулайман. Полк шкулĕнче вĕреннĕ, каллех пĕтереймен.
Валерий Николаевич Яковлев Мускаври студие пĕтерсе килсен «Ялта» драмăра Ванюк рольне вылярĕ. Режиссер пулас тесе тепĕр хут Мускава тухса кайса татах вĕреннĕ хыççăн театрта режиссер пулса ĕçлеме пуçларĕ. Чи малтанах вăл артистсене сцена çинче тĕрĕс пурăнма вĕрентесшĕн пулчĕ. Ăшран тухакан сăмахсем чунтан тата шухăшлă пулччăр, чĕлхерен тухакан сăмахсем витĕмлĕ пулччăр тет. Артистсене йĕвенпе çех мар, хăш чух çăварлăхласах илсе каять. Артист пукане вырăннех тăрса юлать пек. Анчах йĕвенне те пушатма пĕлет. Артиста талантне кăтартма ирĕк парать. Халăхпа (массовкăпа) ĕçлеме питĕ ăста вара вăл. Вăл мизансценăна кăтартнă чух Мейерхольда аса илтерет. Пур режиссер та артист пулма пултараймасть. Çавăн пекех пур артист та режиссера тухаймасть. Хăш чух çывăрса каясран вут хурсах тăрас пулать. Ун чух режиссерсем: «Ритм, ритм!» — тесех тăраççĕ. В. Яковлев спектакль лартма пуçласан драматурги ĕçне те хутшăнать. Шекспира та, Е. Никитин юмахне те тӳрлетет. «Вăрланă хĕр» вăл лартрĕ. Тĕлĕнмелле сăнарсем турĕç артистсем.
Анра патша ролĕнчи В. Лебедева мухтас килет, Г. Иванова та ырламалла. В. Семенов выляни те асра юлать. Аслă та ăслă В. Яковлев режиссер хыççăн А. Павлов тĕрмешет. Ăслă режиссер. Спектакль хыççăн спектакль унăн ешерет. Çамрăк-ха, ĕлкĕрет. Н. Корчаков та унран юласшăн мар.
Режиссер пулатăпах тет, вылять, лартать. Артистсем малтан ĕненмен ăна. Кăшкăрма та вĕренчĕ, хирĕç пырсан рольтен хăтарать.
— Сан вăй çитмест, ватăлнă, — терĕ мана.
Хал парас чухне таптарĕ кăна. Иван Иванчă çамрăк, пулас режиссер, вăл мана шанчĕ, хăват пачĕ, роль тыттарчĕ, чăн этем пек пулчĕ.
Тем çитмест-çке, утмăл пилĕк çул сцена çинче: виççĕр ытла сăнар тунă, вунпилĕк пьеса çырнă, татах нимĕн те туман пек. П. Хусанкайпа, В. Давыдов-анатрипе, Г. Ефимовпа, Ф. Агиверпе, М. Юхмапа, А. Кăлканпа, П. Ялгирпа, Г. Терентьевпа, Н. Терентьевпа тата ыттисемпе тĕлпулусемпе концертсем ирттернĕ. Хамăрăн театрти çăлтăрсемпе: Н. Михайловăпа, В. Кузьминапа, Н. Григорьевăпа, С. Михайловăпа, Е. Шорниковăпа, Б. Алексеевпа, А. Ургалкинпа, И. Молодовпа, В. Родионовпа, В. Лебедевпа, Г. Мадеевăпа, В. Трифоновăпа, Н. Степановпа мĕн чухлĕ выляман пулĕ. Люба Федорова тата хуняма рĕлĕнче питĕ хăватлă сăнар турĕ.
Пирĕн театр Мускавра та, Петербургра та, Самарта та, ытти хуласенче те пĕрре çеç мар, темиçе хутчен те вылянă. Шутлатăп та, пирĕн чăваш артисчĕсем Мускав артисчĕсенчен пĕрре те кая мар.
Кирек камăнни пекех манăн та асран кайман кунăм пур.
Пĕрре çапла К. Ивановпа Ухсай патĕнче хăнара пултăмăр. Я. Ухсай умне çур литр лартнă та тем çырать, табак тĕтĕмĕ ăшĕнче аран курăнать хăй. Ухсай ĕçет те çĕнĕрен тултарать.
— Тав сана, — тет мана. — Эсĕ ман Кĕлпук мучипе нумай пуйрăн пулĕ-ха?
— Сăмахĕсем ман пурте хамăн, — терĕм Яков Ухсая, — хам мĕн курни-илтнине çырнă.
Вăл мана хурламарĕ. Сăмах май каласан, Ухсай чылай чăваш çыравçине поэт-писатель тесе шутламастчĕ. «Хуняма» комедие кăтартнă хыççăн вăл мана: «Эсĕ чăваш Мольерĕ», — терĕ. Эпĕ ăна: «Эсĕ вара — чăваш Шекспирĕ», — терĕм. Ун пек эпĕ П. Хусанкая çеç каланă.
— Тав сана, — тет К. Иванова эрех тултарса парса.
— Сан Кĕлпук чăнах та хĕрарăм-и вара? — тетĕп.
— Кам калать?
— Хусанкай калать. Тĕне кĕмен хĕрарăм ячĕ тет.
— Вăл калĕ.
— Халĕ мĕн çыратăн-ха тĕттĕмре?
— Тĕттĕмре шуйттансем лайăхрах курăнаççĕ. «Шуйттан чурине» çыратăп. Çырса пĕтерсен лартăр, — тет Константин Ивановича.
Юрик ывăлăма Ленинградри тĕрмене хупсан, Вова ывăлăмпа çав хулана кайрăмăр. Чи малтанах хам вĕреннĕ çĕре, Моховая урамĕнчи вăтăр тăваттăмĕш çурта, театр институтне кĕрсе пăхма шутларăм. Унта хама вĕрентнĕ учителе, Александр Васильевич Соколова, курас терĕм. Юрика хăтарма вăл пулăшмĕ-ши терĕм. Тата Серебрякова: «Эсир мана кăларса янă пулсан та, эпĕ тепĕр çĕрте вĕрентĕм, халăх артисчĕ ятне илме тивĕçлĕ пултăм», — тесе калас тенĕччĕ. Кураймарăм. Пĕр Петр Алейникова кăна куртăм: ĕçме укçа шырать. Александр Соколов Александринкăра терĕç. Унта кайрăм. Шала кĕртмеççĕ. Эпĕ вара: «Его ждет его ученик, чувашленок Е. Никитин», — тесе пĕлтертĕм. Часах Александр Васильевич тухрĕ. Вăл мана курсанах ыталаса илчĕ, чăмăртарĕ. Вовăпа паллаштартăм. Хама халăх артисчĕ ятне панине пĕлтертĕм. Вăл мана театра илсе кайрĕ. Эпĕ ăна хамăн «Сарпике» пьесăна парнелерĕм. Вăл мана хăйсен артисчĕсемпе паллаштарчĕ.
— Вот мой ученик, народный артист, — терĕ паллаштарнă май. Унтах СССР халăх артисчĕсем: Меркурьев, Толубеев, Симонов, Горбачев тата ыттисемччĕ.
Эпĕ Соколова хамăн хуйхă çинчен каласа патăм.
— Маларах каламаллаччĕ. Халĕ нимĕн те тума пултараймастăп, — терĕ.
Кайнă чух эпĕ ăна «Кай, кай Ивана» курма чĕнтĕм.
— Пыраймастăп, — терĕ. Валя Телегина, Петр Алейников вилни çинчен пĕлтерчĕ. Çавăн пекех мана кăларса янă директор Вальяно вилни çинчен, Серебряков ректор чирли çинчен пĕлтерчĕ.
Ленфильмра та пултăм. Хамăн биографине каласа патăм та, вĕсем питĕ интереслĕ тесе итлерĕç. Сценари çырма сĕнчĕç. Юмахсене те мухтарĕç. Пушă вăхăтра Аркадий Райкина курма шут тытрăм. Вĕсем те пирĕн пекех гастрольте иккен. Артистсем çӳрекен çĕртен кĕрем-ха терĕм. Пĕрле вĕреннĕ тесе каласан ĕненмеççĕ. «Нумай кунта сирĕн пеккисем», — теççĕ. Хамăн халăх артисчĕ текен значока кăтартсан кăна кресло-вырăн пачĕç.
— Килеймен-ха вăл, — тесçĕ.
Часах хура «Волга» килсе чарăнчĕ. Унтан хура шлепкеллĕ, хура пальто тăхăннă çын тухрĕ.
— Килчĕ, — терĕç.
Эпĕ ура çине тăтăм та кĕтсе тăратăп. Вăл кĕчĕ те, пĕр-икĕ утăм ярса пуссанах унăн çулне пӳлсе тăтăм. Алăсене тăсса халь-халь ыталас пек тăратăп. Вăл ăнланмасăр куçне чарса пăрахрĕ:
— Не узнаете? — тетĕп.
—Разве вы забыли, когда я поступал на Моховой в театральный, Вы задавали вопрос мне: «Какая разница между фермой и фирмой?»,
— Может быть, может быть, — тет Аркадий Райкин.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Геннадий (2020-04-05 19:08:59):
Питĕ кăсăкланса вуласа тухрăм . Пуçламăшне "Т.А. " журналта вуласа вĕçне шыраса кунти страница çитрĕм . Пур !