Пурнăç çулĕ такăр мар
— Рябов вилнĕ-им? (Унăн юлашки упăшки Рябовчĕ.)
— Çырмасть. Уйăх ĕнтĕ çыру илменни.
— Тен, тыткăна лекнĕ? Тен, госпитальте?
— Пĕлместĕп. Халĕ ĕнтĕ эпĕ артистка пулаймарăм. Ырзем вырăнне юлаймарăм.
Вăл часах тĕпелтен сĕтел çине чейник пырса лартрĕ, чăкăт, услам çу, премĕк, конфет пырса хучĕ. Йăл кулса илчĕ:
— Лар сĕтел хушшине.
Эпĕ вăл мана чей ĕçтерет пулĕ тесе. Чейникрен тăрă шĕвек ячĕ те çине тăрсах: «Эсĕ килнĕ ятпа», — тесе сĕнме пуçларĕ. Хăй те тултарчĕ, мана та тĕппипех ĕçтерчĕ. Çăвара пĕр кашăк услам çу хыптарчĕ. Пӳрте унăн аппăшĕ, Варкка, Миття арăмĕ кĕчĕ. Вăл çамрăк чух çав тери савăнăçлă та шӳт тума юратаканскерччĕ. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çаврака питлĕччĕ. Халĕ пичĕ шуранка, пĕчĕк куçĕсем хĕсĕнсе ларнă. Мана курсан пĕрре кулма, унтан куçĕсене мăч-мăч тутарма пуçларĕ, макăрса ярас мар тесе тутине çыртрĕ.
— Ефим килнĕ-çке. Чĕрĕ-сывах-и? Сан юлташу, Митя, ав — çук. Мускава та пĕрлех вĕренме кайнăччĕ. Спектакльсем лартса пĕтĕм яла тĕлĕнтереттĕрччĕ. Халĕ...
— Эпĕ Елюка вылянă, Луизăна. Нарспи рольне выляма хатĕрленнĕччĕ, — терĕ Ильина, — мана пулас Ырзем тетчĕç.
— Миття снайпер пулнă, вунпилĕк нимĕçе вĕлернĕ, анчах вунулттăмĕш фашистне тĕлленĕ чух хăйне пĕтернĕ, — Варкка уласах макăрма пуçларĕ, — çуралнă ачине, Миттяна, тăлăха хăварчĕ.
Çав вăхăтра пурте уксахласа ман йăмăк упăшки Ваççа Белов кĕчĕ:
— Пурĕпĕр вилмелле, унччен ĕçмелле. Эпир лавкка умĕнче кĕтсе ларатпăр. Вĕсем кунта туй тăваççĕ иккен.
— Манăн халĕ перерыв. Санăн та эрех ĕçессипе перерыв тумалла. Ни шагу назад!
— Ĕçсех вилен вĕт, Ваççа.
— Помирать нам рановато, есть у нас еще дома жена — Настя. Килте манăн Настя пур, Юрик ӳсет. Гитлер хăрах урана татса юлчĕ пулсан та, эпĕ пурăнатăп-ха. Мана артистсем Сетнер пулан тетчĕç. Йывăç урапа ăçтан Сетнер пулăн?
— Эпĕ, Маруся, сан пата пĕр ыйтупаччĕ. -Ну?
— Спектакль лартас тетпĕр. Хутшăнаймăн-ши?
— Упăшка фронтра чух ман кунта алхасса çӳрес-и?
— Вара эсĕ театра çапла ăнланатăн-и?
— Ăçта кунта театр? Эпĕ-и? Эсĕ-и?
— Эпĕ, эсĕ, Оля тата ыттисем.
— Манăн вăхăт çук. Лавкка валли тавар тиеме те хамăнах Вăрмара каймалла. Театрпа ĕмĕрлĕхех сывпуллашрăм пулĕ.
— Маруся, Мария Ильина, халĕ улпут майри пек пурăнать, — тет Ваççа. — Пăхăр-ха сĕтел çине. Мĕн кăна çук унта. Эрехне те чейникпех лартать, хăть алтăрпа ĕç.
— Санăн мар, хамăн.
— Эрехне те шывпа хутăштарнă тулĕк. Пичке эрехе икĕ витре шыв янă.
— Суян.
— Иккĕ. Пĕрне çул çинче, спирт заводĕнчен тухсан. Теприне магазина кĕрсен.
— Пурпĕр сăмакунран хăватлăрах.
— Тĕрĕс. Сана хамăр çын, анне тытнă, çавăнпа шарламастăп. Санăн мана ĕçтермелле те ĕçтермелле.
— Да, Маруся, начар роль выляма пуçланă эсĕ. Сывă пулăр-ха.
Ильина патĕнчен тухсан Мумук Маруççи патне сул тытрăм. Вăл драмкружокра питĕ аван вылятчĕ. Петĕр те тин çех вăрçăран аманса таврăннă. Вăл авланман-ха. Çамрăк, илемлĕскер. Шкул ачисене те хутшăнтарас. Художникĕ Архипов Василий пулĕ. Вăл вăрçăран аманса тин тавăрăннă.
Çапла эпир майĕпен «Амаçури» юмах-пьесăна лартма хатĕрленме тытăнтăмăр. Рольсене кашнинех çыртарса илтертĕм. Сăнарсем пирки сĕтел хушшинче нумайччен калаçрăмăр. Унтан ролĕсене тытса вулама пуçларăмăр. Ман пулас артистсене пĕр-пĕрне курма, итлеме вĕрентес килчĕ. Ах, чăтăмлăх çитмест-çке! Пĕр-икĕ хут вуласанах хăшĕ-пĕрисем нăйкăшма пуçларĕç. «Манран пулмасть», — тесе урăххине пама ыйтма пуçларĕç. Суйлама мар, рольсене валеçме çынсем ахаль те çитмеççĕ. Вара эпĕ пĕчĕк ачасене ачашланă пек йăпатма тытăнатăп:
— Сан аванах тухать. Эсĕ выляма пултаратăн. Итлес пулать, сцена çинчи шухăшпа пурăнас пулать.
Хăшĕ-пĕрисем ăнланса вулама пуçларĕç. Сăмахсене вĕренсе пĕтерсен сцена çине тухрăмăр. Анчах каллех йывăрлăхсем. Пĕр-пĕрне курма, итлеме пачах манса каятпăр. Калăн, сцена çинче нимĕн те пулса иртмест.
— Кăтартса пар мĕнле тумаллине, — теççĕ хăйсем аптранипе.
— Сирĕн сцена çине мĕн тума тухни çинчен шутламалла. Залра кам ларать-ши тесе пăхмалла мар. Юнашар туй пырать, санăн савнă хĕрӳ качча каять. Савăнăçлă-и сана, е хурлăхлă?
Манăн артистсем пурте пухăнмарĕç, йывăрлăха тӳсеймесĕр пыми пулчĕç. Чăн-чăн артист ĕçне юратаканнисем вара тăрăшсах çӳреме пуçларĕç. Сăмахĕсене те вĕренсе килчĕç.
— Ан васкăр, итлĕр. Кулас килмесĕрех ан кулăр, макрас килмесĕр ан макрăр, — тетĕп вĕсене.
— Унта кулмалла тесе çырнă-çке, — тет Ваççа.
— Унта каланă пулĕ те, санăн вара кулма шăтса ӳссе çитеймерĕ, макрас пулсан та çавах.
— Ансат мар иккен ку, спектакль лартасси, — тет
Сантăр Ваççи. — Эпĕ ăна чечекпе вылянă пек тесе кăна шутланă. Иккĕ-виççĕ репетици ту та. Ытти пурте пулать.
— Этем чун-чĕрине ĕненмелле уçса кăтартас тесен психологине пĕлес пулать.
Ăна пĕлес тесен вулас пулать, сăнас пулать. Вĕренес пулать, чăн-чăн художник-писатель пек пулмалла.
— Пирĕн çамрăклах карчăк рольне выляма тиврĕ пулсан мĕн тумалла-ха, — тет Мария Михайловна. (Мумук Марукĕ тетчĕç ăна ялта).
— Карчăксене сăнас пулать. Вĕсем мĕнле хускалаççĕ, утаççĕ, калаçаççĕ — пурне те. Улпут майрисене выляс пулсан классикăна вуламалла. Вĕсен йăлисене, саккунĕсене, вăхăта мĕнле ирттернине аван пĕлсе тăмалла.
Туй хыççăнхи сценăна выляма пуçларăмăр. Микихвер рольне вылякан Александров Василий пуçларĕ авкаланма, çапкаланма. Чарма та çук.
— Тăхта-та, Ваççа, — тетĕп. — Эсĕ ӳсĕрсене сахал вылянă, сăнанă пулмалла. Ӳсĕр çын нихçан та ӳкесшĕн мар, турĕ утасшăн. Куçĕ те ун вылять. Эсĕ вара сцена çине ним пулман пекех тухрăн. Ара, сана, Микихвере, ухмаха тăратса хăварнă вĕт! Пуçлар-ха тепĕр хут.
Çав вăхăтра клуба аллă пилĕк çулсенчи вăтам пӳллĕ, тин кăна мунчаран тухнă пек хĕп-хĕрлĕ питлĕ арçын пырса кĕчĕ. Çĕлĕкне хыврĕ те сцена патнелле утрĕ. Сцена çинчи Микихвер те тайкаланарах тухрĕ.
— Ах, Микихвер, Микихвер, мĕн курса лартăм эпĕ? — теме ĕлкĕрчĕ кăна.
— Çитет çынран кулма, эсĕ, мĕн, сцена урлă ман ята ярас терĕн-им? — тесе сцена çинчи Ваççа-Микихвере кăкăртан ярса тытрĕ.
Ваççа ним ăнланмасăр çăварне карса пăрахрĕ, куçĕ мăч-мăч туса илчĕ. Унтан тытăнчăклă саспа:
— Эп-п-пир р-р-еп-п-петици тăватпăр, — терĕ.
— Пăрахăр репетици-мĕнне тума!
— Мĕнле пăрахăр?
— Пăрахăр и все!
— Пире районтан ирĕк панă.
— Эсĕ, мĕн, ман ята пĕтĕм районĕпе ярас тетĕн-им?
— Тĕнчипе те эсĕ çех-им Микихвер?
— Шурти Микихвер.
— Кам вăл?
— Эпĕ. Микихвер хĕрĕ. — Нина. Кам вăл? Каллех ман хĕр. Ман хĕре качча илеймерĕн те халĕ тĕнче умĕнче кулас терĕн-им? Пĕтĕм ял шавлать. Ман çинчен çырнă теççĕ. Пурĕпĕр выляттармастăп.
— Чараймастăн. Халĕ тухăр кунтан. Ĕçлеме ан чăрмантарăр.
— Тупнă ĕç. Каймастăп.
— Каймастăн пулсан шăп ларăр.
— Лармастăп. Сире те выляма памастăп.
— Хулиганла ĕçшĕн суда параççĕ.
— Манран кулнăшăн сире хам суда паратăп.
— Кам санран кулать? Ку вĕт юмах, художествăллă произведени.
— Пурпĕрех. Ман ята кăна ан асăнăр, эсĕ, Ефим, лайăх çынччĕ вĕт. Тархасшăн улăштар ман ята.
— Улăштарап, улăштарап. Микихвер вырăнне Савалей тăвăп. Халĕ ĕнтĕ ан чăрмантар пире.
— Каятăп, каятăп. Ятласа ан юлăр ĕнтĕ. Микихвер айăпа кĕнĕ çын пек йăвашланса, çĕлĕкне тăхăнса тухса кайрĕ.
— Куртăр-и, ялти чи йăваш Микихвер мĕнлерех пырса кĕчĕ? Мĕн тăвăпăр-ха ĕнтĕ ятпа? — тет пĕри.
— Микихвертен — Савалей, Альтукран — Сахха, Нинукран — Сарпике, Петĕртен — Сартиван тăвăпăр.
Спектакле Арапуç халăхĕ питĕ аван йышăнчĕ. Ытти ялсенче те пултăмăр. Часах мана академи театрне чĕнсе илчĕç.
— Артист пулса ĕçлĕн, — терĕç. — Режиссерсем пур пирĕн: Родионовпа Айзман. Константин Иванов — фронтра.
Ку вăл 1943 çулта, декабрĕн çирĕм улттăмĕш кунĕнче пулса иртрĕ. Ун чух арăмпа ывăл ялта, Арапуçĕнче, атте патĕнче пурăнатчĕç-ха. Эпĕ Шупашкарта Чăваш академи драма театрĕнче артист пулса ĕçлеттĕм. Арăма, уйрăмах Вова ывăлăма курас килекен пулчĕ. Юлташсем те çыру çырма пăрахрĕç. Ăçта-ши Мишша, Миття тата Михаля? Ял çинчен те пĕлес килсе кайрĕ. Икĕ кунлăх командировка илсе яла кайма шутларăм.
Вокзал тулли халăх хĕвĕшет. Килекенни-каяканни, таçта васкаççĕ, тем шыраççĕ. Кутамккаллă çынсем, ытларах хĕрарăмсем, суранланса таврăнакан салтаксем. Касса патне пырса пĕренме те çук. Билечĕ те çук теççĕ. Вокзалран тухса перронпа поезд патне васкарăм. Пĕр вагон патне пыратăп, теприн патне ларас тесе, командировочнăйне кăтартатăп. Çывăха та ямаççĕ. Вырăн çук теççĕ. «Паровоз çинче ларса кайсан мĕн пулĕ-ши?» — тесе малалла чупрăм. Машинист пулăшнипе Канаша çитрĕм. Часах билет илсе Хусаналла каякан пригороднăй çине лартăм. Вакунра халăхĕ туллиех. Канашра ВРЗра ĕçлекенсем кашни кунах киле çӳреççĕ иккен. Урмар станцинчен ансан пилĕк çухрăм утмалла. Киле часрах çитес килет-çке. Поезд чарăннă иккен.
Çынсем пурте сылтăмалла пăрăнса Чупай еннелле утрĕç. Эпĕ кăнтăр еннелле пĕр пĕчĕк сукмакпа утрăм. Кайсан-кайсан сукмак тени пĕтрĕ ларчĕ. Вара эпĕ ана çийĕнех утма тытăнтăм. Хĕвелтухăçĕнчен сивĕ çил вĕрет, вĕтĕ юра вĕçтерет. Эпĕ чĕркуççи таран юр тăрăх ашса пыратăп. Вăхăт каçхи вунă сехетсем пулмалла. Малта никам та курăнмасть. Тĕмесене курсан алла куç патне тытса пăхатăп. Каллех малалла утатăп. Пысăках мар çырмана пырса тăратăп. Çырма урлă каçсанах пĕр çул çине тухатăп. Ку Арапуçĕнчен Чупая каймалли çул пулĕ-ха тетĕп ăшра. Утатăп, утатăп — арман çаплах курăнмасть. Масар та çук. Аташса кайрăм-ши? Сасартăк малта икĕ пăнчă курăнса кайрĕ. Тăрса пăхатăп. Икĕ пăнчă йăшăлтатать, пысăкланса пырать, кунталла çывхарать. Хам аташса кайнă пулсан Чупая йăмăк патне кĕрсе ăшăнăп та малалла утăп тесе шутлатăп. Анчах пĕкки-çуни курăнмарĕ, лашисем те ытла та пĕчĕк. Йăлтăр-ялтăр симĕссĕн-кăваккăн курăнса кайрĕ.
— Турăçăм! Кашкăрсем вĕт кусем! Ман умра икĕ кашкăр!
Эпĕ халиччен илтмен сасăпа кăшкăрса ятăм. Алăра нимĕн те çук. Пĕр сумка кăна. Унта икĕ çур литр кĕленчи. Вĕсене кăларса чанк-чанк шаккатăп. Çĕмĕрĕлсе каясран та шикленетĕп. Хам çаплах малалла утатăп. Çĕçĕ те, шăрпăк таврашĕ те çук. Каялла тарсан пĕчĕк анчăк та хăвалать тенине асра тытатăп. Малаллах утатăп. Пирĕн хушă вăтăр-çирĕм-вунпилĕк метр юлать. Анчах кашкăрсем чакмарĕç. Ман урасем утми пулчĕç. Эпĕ сылтăмалла пăрăнса утма пуçларăм. Хыçалти ращана çитсе ӳксен йывăç тăрне улăхса ларăп. Е алтуйи туса çамкисене çапса çурăп. Кашкăрсем те ман еннеллех пăрăнчĕç. Вĕсем хăйсен çулĕсене таттарасшăн мар тенине илтнĕччĕ эпĕ. Çапла кĕртпе ашса пынă чух хылчăк купине пырса тăрăнтăм. Эпĕ уйри йĕтеме пырса тухнă иккен. Хылчăксене алла ывăçласа илсе вĕсем çине пеме пуçларăм.
— Суккăр пулăр, ман пата ан çывхарăр!
Вырăсла та, чăвашла та, тутарла та вăрçатăп.
Сылтăмалла пăхатăп — пĕр пысăк купа. Çил арманĕ тесе ун еннелле васкатăп. Вăл улăм ури пулчĕ тăчĕ. Улăм тăрне улăхма тăратăп, алăсем чĕтреççĕ. Пысăк ăмăртури пек хама лăплантарма тăрăшатăп. Тепĕр хут чăрмала-чăрмала улăм тăрне хăпарса кайрăм. Хĕвелтухăçĕнчен сивĕ çил вĕрет. Хам лачкам тарланă. Кашкăрĕсем çирĕм метрта куçĕсене ялтăртаттарса ларасçĕ. Тем шутлаççĕ. Те ман пыра татса илсе юна ĕçесшĕн, те ахаль кăна хăратасшăн. Чĕрĕллех парăнас мар-ха. Улăмран çын кĕлеткисем тăватăп. Тĕрлĕ çын сассисем кăларатăп. Пĕр комедири роле аса илсе кăшкăратăп. Пĕччен темиçе тĕрлĕ сас кăларса вылятăп. Йытăлла та вĕрсе пăхатăп. Анчах йытă сассине илтсенех ман паталла тапранчĕç. Вара эп арăслан пек хăрлатма пуçларăм. Упа пек мĕкĕрме тытăнтăм. Кашкăрсем те малалла утăм тума хăяймарĕç. Шалт ывăнтăм. Сассăм та темиçе тĕрлĕ тухма пуçларĕ. Йĕп-йĕпе тарланă. Çил вĕрет. Улăм айне кĕрсе выртас килет. Улăма пĕр метр çурă тарăнăш чавсан айккинелле чавма пуçларăм. Хам хыççăн улăмпа витрĕм, мăя шарфпа чĕркерĕм. Кашкăрсем кĕрес пулсан çăварĕсене улăм тултарăп. Чĕлхисене тăпăлтарса кăларăп, куçĕсене хылчăкпа сапса суккăрлатăп тесе хама хам лăплантаратăп. Сăран пальто пиçиххине вĕçертрĕм. Кашкăра мăйĕнчен çыхса яла илсе кĕрсе халăха тĕлĕнтереп тесе выртатăп. Чи-чи-чи! теççĕ шăшисем.
Ха, пĕччен мар иккен эпĕ. Хĕрт-сурт пур. Итту аван. Тул çутăличчен тĕлĕрме тытăннă. Çинçе-çинçе сĕрме купăс сасси илтĕнет.
— Патша хĕрĕ килнĕ теççĕ, ăна чаршав витĕр курма та теме тăрать, — тесе калаçаççĕ пек. — Курма пин тенкĕ тăрать.
— Пин тенкĕ ăçтан тупас? — тетĕп.
— Апла хывăн. Шыва кĕртетпĕр, ят хуратпăр. Шăши тăватпăр.
— Эп — çын, çын. Артист.
— Пушшех те аван. Халĕ шăши пулăн.
Мана хывăнтараççĕ, юр çине пăрахаççĕ. Тарасаран шыв ăсса ман çине тăкаççĕ.
Чи-чи-чи! тесе калама хушаççĕ.
Пăрланатăп. Кăшкăрас тетĕп — сас тухмасть. Тăрас тетĕп — мана чĕпĕтме пуçларĕç. Юр çинче йăвантарчĕç-йăвантарчĕç те пăр çурта кайса хупрĕç. Йĕри-тавра — кантăк. Пĕр алăк та çук. Сасартăк ши-ши шăши чĕппи патша майри пулчĕ кайрĕ. Тăхлан куçлă, хăйĕн пăрлă аллисемпе мана ыталама пуçларĕ. Пĕр еннелле пăрăнатăп — пăра пырса çапăнатăп, юр ăшне чăматăп. «Тинех вилетĕп иккен», — тесе вăранса каятăп. Тарласа йĕпеннĕ тум-тир пăрланса ларма пуçланă. Кунта шăнса вилме пулать. Анне те шăнса пăсăлса вилнĕ. Улăм ăшĕнчен йăшăлтатса тухатăп. Урасем хытса ларнă. Çил çаплипех вĕрет, юр та кăштах пĕрĕхет. Йĕри-тавра нимĕн те курăнмасть. Кашкăрсем те курăнмаççĕ. Шурăмпуçĕ çуталма пуçланă. Эпĕ аташса кайнă иккен. Çĕнĕ Кавал çулĕпе Чупай еннелле кайнă. Кунтан пирен ял ик-виçĕ çухрăма яхăн. Мĕн тăвас! Улăм тăрри тăрăх уткалама пуçларăм. Мĕн пулать те мĕн килет тенĕ пек, улăм тăрринчен антăм. Хамăр ял еннелле чупма пуçларăм. Пĕр икçĕр-виççĕр метр чупрăм-и, леш кашкăрĕсем сикрĕç-тухрĕç ман ума, сулахаялла пăхатăп — Чупай разьезчĕ çуталса ларать. Çавăнта кĕрсе тарас тесе пăрăннă çехчĕ, сулахай енче те кашкăр курăнса кайрĕ. Ни малалла, ни каялла. Фронтра вилменнине тылра кашкăр хурри пулмалла-и? Пĕр кашкăрĕ çине атакăна каяс терĕм. Мăя шарфпа çавăрса çыхрăм. Сылтăм алăпа пĕр ывăç хылчăк илсе кашкăр çине урра тесе кăшкăртăм, чупса кайрăм. Ун патне çитрĕм те пĕррех хылчăкпа сапрăм, алла малалла кашкăр çăварне чикме тесе тăсрăм. Чаш тесе ман алă пăрçа улăмĕ çине кĕрсе кайрĕ. «У страха глаза велики», — теççĕ вырăссем. Мана хам чупнă май пăрçа улăмĕ те хыççăн чупнă пек туйăннă. Пăрçа улăмне чавса шăтăка кĕрсе лартăм. Нумай вăхăт иртрĕ-и, сахал-и? Сĕтел-пукан тăвакан фабрика выçă ĕне пек уласа ячĕ. Пуçа кăларса пăхатăп. Çутăлса çитеймен-ха. Кашкăрсем курăнмаççĕ. Каллех каялла кĕрсе ларатăп. Кам пĕлет, тен, вĕсем мана каллех сыхласа лараççĕ. Ман тарланă кĕпе каллех çурăма шăнтма пуçларĕ. Пĕр енчен тепĕр енне çаврăнса выртатăп. Ăшăнма çук. Фабрика тепĕр хут уласа ярсан улăм ăшĕнчен чаваланса тухса Арапуç еннелле чупса кайрăм. Икĕ çухрăма яхăн чупрăм-и? Çаплах ăшăнма пĕлместĕп. Акă пус хапхи умне çитетĕп. Кунта пирĕн Çĕпĕре кайиччен йĕтемччĕ. Пус хапхинчен яла кĕрсенех пĕр çынна тĕл пултăм. Вăл колхоз кĕлечĕсен хуралçи пулчĕ иккен. Вăл мана палласа илсе алă пачĕ.
— Мĕн пулнă сана? Йăлтах шуралса кайнă.
— Кашкăрсемпе тĕлпулу туса ирттертĕм.
— Кашкăрсемех-и?
— Çавсемех. Кăшкăра-кăшкăра сасă пĕтсе ларчĕ.
— Уйра такам кăшкăрнине илтрĕмĕр эпир. Анчах кам кăшкăрать, мĕн сăлтавпа? Пĕлеймерĕмĕр.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Геннадий (2020-04-05 19:08:59):
Питĕ кăсăкланса вуласа тухрăм . Пуçламăшне "Т.А. " журналта вуласа вĕçне шыраса кунти страница çитрĕм . Пур !