Пурнăç çулĕ такăр мар
Çуллахи Микула кунĕ çитрĕ. Пирĕн яла ытти таврари ялсенчен те хăнана килнĕ. Чиркӳ умĕнче пысăк вăйă пулмалла. Каçхине укăлча умĕнче ташă ташлаççĕ. Санюк та пынă, Таиç те килнĕ теççĕ. Хăшĕн патне каймалла. Нихăшĕн патне та каймарăм. Волейĕолла вылярăм. Йăмăк мана ятлать: «Икĕ мулкача хăвалатăн», — тет. Вара эпĕ Санюк патне кайрăм. Çапла пулчĕ калаçу:
— Чупай хĕрĕ патне чупрăн-им? Мана мантăн-им?
— Эх, Санькка, икĕ хут Санькка. Сана Сĕнтĕр ачипе курнăçма кансĕрлес мар терĕм. Саншăн эпĕ çех пулĕ тенĕччĕ. Сан чĕрӳнте тепĕр Санькка пур иккен.
— Эпĕ те çапла шутланă. Санăн Таиç пур пулĕ тенĕ.
— Мĕн тăвас, каçар. Халĕ эп санпа вĕт. Малашне те санпа пулăп.
— Эпĕ те çавнах калатăп. Анчах эсĕ вĕренме кайсан майра тупса ярăн, мана пăрахăн.
«Кам кама» спектакльпе нумай ялсем тăрăх çӳрерĕмĕр. Пĕрре спектакль хыççăн хĕрĕх-хĕрĕх пилĕк çулсенчи кĕрнеклĕ арçын сцена çине улăхрĕ те пурне те алă парса тухрĕ. Мана куçран пăхрĕ те:
— Санран артистах пулать. Анчах нумай вĕренмелле, — терĕ. — Сăну та пур сан, кĕлеткӳпе те илемлĕ. Ташлама-юрлама та пултаратăн. Анчах сцена çинче хăвна тытма пĕлместĕн-ха.
— Кам пулчĕ ку — ытла пĕлекенскер? — тесе ыйтатпăр кайран Сергей Васильевичран.
Вăл чăвашсен тĕп театрĕнче режиссер пулса ĕçленĕ Михаил Юрьев пулнă иккен. Хамăр районтанах, Кив Кавалтан. Мана вăл хăй çырнă «Траккапа Пракка» пьесине парнелерĕ.
Часах «Траккапа Пракка» спектакль лартса патăмăр. Спектакль курма халăх çав тери нумай пухăннăччĕ. Хыçалтан хĕстернипе халăх шавла пуçларĕ. Тенкел çинчен тăма хăтланакансене Василий Васильевич (эпир ăна икĕ хут Ваççа теттĕмĕр) шалчапа пуçран шаккать. Курса ларакансенчен пĕри сцена çине чупса пырса улăхрĕ те ман алăри пулштуха ярса тытрĕ.
— Хăвăр сăмакун тума юрамасть тетĕр. Хăвăрах çын курман чух мĕн хăтланатăр? Пар-ха, мухмăрпа вилетĕп.
Кĕленчене туртса илсех ĕçме пуçларĕ. Халăх каçса кайса кулать.
— Суяççĕ кăна, шыв кӳпеççĕ.
Григорий Васильевич ӳсĕр Çемене сцена çинчен туртса антарчĕ те питĕнчен çатлаттăрса ячĕ.
— Ма çапан?!
— Эпĕ сана халех тыттарса яратăп.
Часах ял совет председателĕпе икĕ маттур каччă пырса кĕчĕç. Çемен текеннине çавăтса илсе тухса кайрĕç. Тепĕр кунне ялта «Траккапа Пракка» тата Хура Çемен тесе шавларĕç. «Кушар» спектакле хатĕрлеме тытăнсан мана Мурсай рольне выляма чĕнчĕç. Анчах Мурсая вылясси пулмарĕ. Пире, юлашки курсра вĕренекенсене, колхозсене салатрĕç. Пирĕн теплицăсемпе парниксене мĕнле тумалли çинчен вуникĕ кунлăх курс ирттермелле. Курсне эпĕ хамăр ялтан ултă çухрăмра вырнаçнă Мăн Çырма ятлă ялта ирттертĕм. Иăкăнат текен çын патĕнче пурăнтăм. Питĕ аван, кăмăллă çынсем пулчĕç кил хуçисем.
Пахча-çимĕç шкулне аван пĕтертĕмĕр. Ленинградран Мишша патне экзамена чĕнекен хут килчĕ. Мана — çук. Çухатнă-ши е килтисем юриех кăтартмаççĕ? Мишша калать:
— Атя, — тет. — Ленинградне курни мĕне тăрать. Атте калать:
— Ан ухмахлăнса çӳре, — тет. — Çул укçи пĕр пус та памастăп. Вĕренме кĕрсен те пулăшу ан кĕт.
Мĕн тумалла? Ленинграда мĕнле çитмелле? Шăп çав вăхăтра Вăрмарта Ленинграда чукун çул çине ĕçлеме верĕовкăна илсе каяççĕ тенине илтрĕм. Тепĕр куннех аттене пĕлтермесĕр пĕр çăкăр чиксе Ленинграда тухса вĕçтертĕмĕр. Икĕ талăкранах Ленинграда çитрĕмĕр. Йăлтăр та ялтăр çурчĕсем. Вĕçĕ-хĕррисĕр машинсем чупаççĕ. Пире хула айккине вырнаçнă общежитие вырнаçтарчĕç. Ирхине çичĕ сехетре чукун çул çине ĕçлеме илсе кайрĕç. Ленинградра пĕр пилĕк кун ĕçлесен артистсен шкулне кайса куртăмăр. Хула варринчех вырнаçнă, çичĕ хутлă илемлĕ çурт. Юнашарах ТЮЗ. Мĕншĕн хут ярса паманнине кĕрсе ыйтас тетпĕр. Йăлтăр-ялтăр çутă пусмасем тăрăх утатпăр. Секретарь пире ăшшăн кĕтсе илчĕ.
— Салам, — тетпĕр чăвашлах.
— Что хотите? — тет пире.
Эпĕ мĕн пирки килнине каларăм.
— Есть. Извещение послали, — тет хайхи.
Килтисем кăтартман пулĕ ĕнтĕ тесе шутларăм. Часах пире оĕщежитие вырнаçтарчĕç те экзамена хатĕрленме пуçларăмăр.
Тăхăр сехете пĕр класа пухăнтăмăр. Часах класа хура çӳçлĕ, хура куçлă яштака арçын кĕрсе тăчĕ. Мăн сассипе сывлăх сунчĕ.
Соколов Александр Васильевич тесе хăйĕнпе паллаштарчĕ. Унтан пирĕнпе паллашма пуçларĕ. Çамрăксем тĕрлĕ çĕртен килнĕ иккен. Кăнтăртан та, Çурçĕртен те, Чĕмпĕртен те, Украинăран та.
— Эсир артист пулма килнĕ. Анчах астăвăр çакна. Артист пулма çăмăл мар. Кăткăс та канăçсăр ĕç. Нумай пĕлмелле. Кирек ăçта та сăнама пĕлмелле, нумай вуламалла. Ĕмĕр тăршшĕпех вĕренмелле. Писатель — çын чунне пĕлекен инженер тетпĕр пулсан, артистăн вара сцена çинче курма та, пурăнма та, туйма та пĕлмелле. Халĕ сирĕнпе пĕчĕк этюдсем туса пăхăпăр, — терĕ вăл юлашкинчен.
— Акă, сăмахран, эсĕ пулă тытса ларатăн. Шăрăх. Вăрăм тунасем çыртасçĕ. Çумăр çума пуçларĕ. Пулă та хыпать. Шывалла туртса кайрĕ. Эсĕ ун хыççăн. Е тата: Эсĕ вăрманта çырла татса çӳретĕн. Çырла тататăн та пурака яратăн. Сасартăк мулкач сиксе тухрĕ. ана тилĕ хăваланă иккен. Е тата: Эсĕ çывăрса кайнă. Урамра шавлаççĕ. Сиксе тăратăн — пушар иккен! Сирĕн пӳрт çунать. Акă эсĕ, — тĕллерĕ вăл мана, — юратнă хĕр патне тĕл пулăва васкатăн. Тумланатăн... Куç умне Санюк тухса тăчĕ. Эпĕ алă çунă пек турăм, алла пиншак тытрăм.
— Кăтартатăн кăна, пурăнмастăн, — терĕ мана. — мĕнле çунине кăтартан. Тĕл пулăва каякан хырăнать, çăвăнать, алăри сехечĕ çине час-час пăхса илет. Васкать. Пӳртре никам та çук. Эсĕ пĕчченех.
Вĕриленсе кайнă преподаватель шарт çапать аллипе сĕтеле: «Курмастăн, туймастăн! Сцена çинче пĕр-пĕрне курса тăмасан мĕнле пурăнмалла? Пурнăç та пулмасть. Пĕр кунтах, пĕр тĕл пулурах театрăн пĕтĕм вăрттăнлăхĕ çинчен йăлтах каласа параймăн. Çавăнпа тăватă-пилĕк çул вĕренмелле. Вĕренсе тухсан тата пĕр вунă çул пек ĕçлесен чăн театр мĕнне ăнланса илетĕр. Кунта нумайăшĕ тăхăр çул вĕреннисем, институтран килнисем те пур.
— Ăçта унта, пирĕн ялти чăвашсен лекме? — тет Мишша. Чăнах та, пĕр экзамен хыççăнах пин ачаран çĕр ача кăна тăрса юлчĕ. Вăл списокра Мишшан хушамачĕ çук. Вăл манпа сывпуллашмасăрах таçта тухса кайнă. Ыран конкурслă экзаменсем пуçланаççĕ. Мĕн тăвас, мĕн юрлас, мĕнле этюдсем парас-ши? — тетĕп. Кĕреймесен намăс-çке. Ялта артист ятне илнĕ-çке. Учительсем мĕн калĕç? Аттепе анне савăнĕç ĕнтĕ. Тул çутăласпа кăна çывăрса кайрăм.
— Эй, артист, — терĕ мана пĕри вăратса. — Вставай! Девять часов. Тебя ждет испытание. «быть или не быть». Так сказал Гамлет.
— Какой Гамлет? — тетĕп.
Тĕлĕкре пулнă иккен, чĕмере. Анне мана: «Тĕлĕкре макăрсан — телее», — тетчĕ. Пысăк та вăрăм коридорта туллиех хĕвĕшеççĕ конкурентсем. Пĕрисем кĕтесре çӳлелле пăхса сăвăсем вулаççĕ, теприсем — алăк кутĕнче хăйсене чĕнессе кĕтсе тăраççĕ. Теприсем тата комисси мĕн ыйтнине пĕлесшĕн, курасшăн пулмалла. Эп кăна пĕчченех çынсем мĕн хăтланнине пăхса тăратăп. Сасартăк ман хушаматпа ята аса илеççĕ. Чĕрене йĕппе чикнĕ пекех туйăнать. Эпĕ хăюсăррăн алăк патĕнче тăракансем патне утрăм. Кăн-кăвак куçлă, сап-сарă çӳçлĕ хĕр мана актовăй зала кĕме чĕнчĕ. Эпĕ алăк патĕнчен пĕр-ик утăм кăна иртсе аран тухакан саспа «здравствуйте» терĕм. Мана кăмăллăн маларах иртме сĕнчĕç. Сĕтел хушшинче çынсем лараççĕ, хыçалараххисем — студенткăсемпе студентсем пулмалла. Пурте ман çине çисе ярас пекех пăхаççĕ.
— Ну-ус, — терĕ пĕри, куçлăх тăхăннăскер. Хăй кăвак çӳçлĕ, тăрăхла питлĕ, пĕр хĕрĕхсене çитнĕ пулмалла. — Артист пулма шутларăн-и?
— Артист пулма ĕмĕтленетĕп, — тетĕп.
— Ăçтан эс? Хăюллăрах, хăюллăрах, — тет çак мана.
— Чăваш енрен.
— Ăçта вăл?
— Атăл çинче. Чулхулапа Хусан хушшинче.
— Йывăр пулать сире пирĕн шкулта вĕренме, йывăр.
— Эпĕ йывăрлăхран хăраман. Кĕтӳре те çуренĕ, колхозра та ĕçленĕ. Пахча-çимĕç шкулĕнче те виçĕ çул шыв турттарнă. Вĕреннĕ.
— Эпир кунта вырăс артисчĕсене хатĕрлетпĕр. Эсĕ вара — чăваш, нацмен. Йывăр пулать сире, йывăр.
— Эпĕ тăрăшăп.
Мана кусем ыйту хыççăн ыйту пама тытăнчĕç. Пĕр хура куçлă, хура çӳçлĕ, тачкарах туталлă, каçăр сăмсаллă, яштака пӳллĕ çамрăкĕ:
— Какая разница между фирмой и фермой? — терĕ. Кайран вăл унтах вĕренекен студент пулнине пĕлтĕм.
Ячĕ — Аркадий Райкин. Эпĕ вăл ыйтăва лайăхах хуравларăм.
— Эсĕ кĕтӳç пулса курнă. Пĕлетĕн. Сан çынна тыттарман лашасене тытмалла. Хатĕрлен. Аллунта — аркан.
Аркан... Ку сăмаха пĕлме мар, илтме те пĕрремĕш хут илтетĕп.
— Аркан?
— Çапла, аллунта — аркан, лаша тытмалли мăйкăчлă вĕрен. Умра — сăрт. Айккинче — айлăм, улăх.
Апла, лашасем улăхра çӳреççĕ. Пытанса выртас, сыхлас. Эпĕ часах пĕр-икĕ пукан хутăм, этюд валли. Пукан хыçне тăтăм та сыхлама пуçларăм, пуçа пĕшкĕртрĕм, кăшт çеç лăпчăнтăм. Килеççĕ, çитеççĕ. Çитрĕç. Пĕри иртсе каять, тепĕр лаши иртсе каять. Эпĕ çаплипех арканне ывăтма хăяймасăр выртатăп. Акă юлашки лаша иртсе каять. Эпĕ пиçиххине салтса ывăтатăп та лаша хыççăн чупса каятăп. Ăнсăртран такăнса ӳкетĕп. Тăватă уран чупатăп. Тăратăп та вĕсем çине пăхатăп.
— Юрласа пар-ха, — теççĕ.
— Чăвашли те юрать-и?
— Пурпĕрех.
Эпĕ юрлама пуçларăм:
Ăçта каян, чĕкеç, каçа хирĕç,
Ăçта каян, чĕкеç, каçа хирĕç
Ик çунатту тăрăх шыв юхтарса?
Ăçта каян, савни, каçа хирĕç,
Ăçта каян, савни, каçа хирĕç
Ик куçунтан куççуль, ай, юхтарса?
Эпĕ Санюка аса илтĕм те юрлама чарăнтăм.
Эпĕ артиста тухсан çухатăп-ши вара юратăва? Санюк пăрахĕ-ши вара мана? Куççулĕ шăпăртатса анчĕ. Мана Санюк манчĕ пулĕ тесе шутларăм.
— Спасибо, — тет мана. — Ташласа кăтарт.
Эп такмак каласа сиккелесе илтĕм. Ох, хах, ха-ха, пирĕн пекки кам пур-ха. Вара мана пианино каласа уттарма чуптарма пуçларĕç. Пĕрре вăрахăн, тепре — хытăрах та хытăрах. Хыçалтан студентсем: «Давай, давай! быстрее, быстрее!» — тесе хавхалантарса тăраççĕ. — Халĕ мĕнле те пулин сăвă каласа пар-ха.
— Мĕнлине вуламалла?
Сармантейĕн сарă чăххи сар çăмарта тунă тет. Ăна шăши пынă тет те хӳрипе çапса çĕмĕрнĕ тет. Сармантейĕ те йĕрет тет. Сар чăххи те... Кăт-кăт-кăт! — тесе ятăм кăна, ман комиссинче ларакансем ахăлтатса кулма тытăнчĕç.
— Спасибо, — терĕç. — Хватит. Тухма пултаран.
Çапла мана кăмăллăн ăсатрĕç.
Тепĕр кунне хăма çине тухса çакнă студентсен списокĕнче хамăн ята курсан çав тери телейлĕн туйрăм. Эпĕ студент, артист пулатăп, вырăс артисчĕ! Пирĕн мастер Леонид Сергеевич Вивьен пулать. Ассистенчĕ — Алексаддр Соколов. Эпĕ чи хитре хулара, Ленинградра, вĕренетĕп. Мана директор Вальяно хăй: «Санран вырăс артисчĕ тăватпăр», — терĕ. Манăн нумайрах вуламалла, лайахрах калаçма вĕренмелле тесе шефа та илчĕç. Пĕр студент мана вырăсла хăй вĕрентетĕп терĕ. «Нумайтарах вула, калаç, хăюллăрах пул. Ытла та мужик-ха эсĕ, санран интеллигент тăвас пулать», — терĕ.
Çапла, эпĕ хресчен ывăлĕ. Аттепе анне те колхозниксем, аристократ çемйинчен мар çав. Пулас артистсен обществăран кăшт çӳлерех тăмалла. Акă, эсир мужик тетĕр, кĕтӳç пулнă, профессора вылямалла, хушăран академика та выляма тивет тетĕр. Паллах, çак пĕлӳпе, çак воспитанипе мĕнле вылямалла-ха профессора, академика? Эпир хамăра тытма та пĕлместпĕр-ха.
Мана студентсем шефа илчĕç. Калаçтараççĕ, тĕрлĕрен кĕнеке, классика вулама сĕнеççĕ. Хăйсен костюмĕсене тăхăнтартса тĕрлĕ институтсене вечерсене илсе кайма пуçларĕç. Вечерсенче М. Пергаментпа А. Райкин Зощенкăн кĕске калавĕсене вуласа култаратчĕç. Александринка театрне записка çырса парса яратчĕ: «Саша, устрой нашего студента на спектакль. С приветом А. Соколов.» Мана вара директорски ложăна вырăн тупса паратчĕç. Эпĕ спектакльсене сывламасăр тенĕ пек пăхса лараттăм. Мана Грибоедовăн: «Ăса пула инкек» комедийĕ, Шиллерăн «Хаярлăхпа юрату» трагедийĕ çав тери пăлхантаратчĕç. Уйрăмах «Отелло» хумхантарчĕ. Унта вылякан Царев артист çав тери кăмăла кайрĕ. Луизăпа Фердинанда хĕрхенсе пăхса лартăм, Президентпа Вурăма курайми пултăм, Ытла та ĕненмелле лартса паратчĕç сцена çинче, пурнăçри пекех! Хамăр вылянине аса илеттĕм те, ытла та айванла вылянă-çке тесе шутлаттăм. Суфлер хыççăн каласа пынă, ăна та ăнланмалла калама пĕлеймен. Сăмахĕсене çăтса, ăнланмасăр, чунпа та туймасăр калаçнă.
«Актерское мастерство» урокĕнче пире чи малтан этюдсем пама пуçларĕç. Эсĕ пĕччен сасă илтетĕн, пăхатăн, куратăн, туятăн (обьект внимания), унтан партнерпа, иккĕн-виççĕн, нумаййăн. Пĕрне-пĕри сисмелли, туймалли, ĕç тумалли. Сăмахран, сан задача туса пĕтермелле. Тĕл пулăва каймалла, костюм илме укçа тупмалла, анчах сана ĕçе пурнăçланă чух мĕн те пулин чăрмантарать, çын е çут çанталăк, е кĕтмен çĕртен сиксе тухнă инкек. Уроксем савăнăçлăн тата интереслĕ иртетчĕç. Уйрăмах Леонид Сергеевич Вивьен ирттерекен уроксенче питĕ аванччĕ. Вăл темтепĕр шутласа кăларма ăстаччĕ. Сăмахран, куçа хуптаратчĕ те итлĕр тетчĕ. Унтан кашни студентах мĕн илтнине, мĕн аса илнине каласа пама хушатчĕ. Е тата студентсене йĕри-тавра лартса тухса сăмахсене аса илмелли вăйăсем ирттеретчĕ. Пĕри пĕр сăмах калать, тепри вăл сăмаха каласа хăйĕнне хушать. Виççĕмĕшĕ те çавăн пекех. Сăмахран, пĕри «Мускав», тепри «Мускав пысăк», виççĕмĕшĕ «Мускав пысăк, хитре» тет. Кам та кам сăмахсене аса илеймест е пăтраштарать, вăл вăйăран тухса ӳкет. Пĕри тухса ӳкет, унтан — тепри, юлашкинчен иккĕн кăна тăрса юлатчĕç. Вĕсем хушшинче кам чемпиона тухассипе ăмăрту пулса иртетчĕ.
«Актерское мастерство» урокĕ пире пысăк уяв пекех туйăнатчĕ. Студентсем преподавателе питĕ ăшшăн, юратса кĕтсе илетчĕç. Вивьен пире сцена çинче пурăнма вĕрентетчĕ, час-часах Ленинградри пысăк артистсем мĕнле вылянине каласа паратчĕ. Этюдсем тума тытăнсан вара унăн пысăк та хăмăр куçĕсем çунса кăна тăратчĕç. Пĕрне-пĕри курма, туйма, сисме, ертсе пыма, пăхăнма е пăхăнтармалли хăнăхтарусем тума пуçларăмăр. Сăмахран, эпĕ пĕр хĕре куртăм. Ман ăна чуптăвас килсе кайрĕ. Эп ун патне пыма пуçларăм, вăл чакать. Сасартăк, çĕçĕ кăларса хирĕç тăрать. Эпĕ чакатăп, парăнатăп. Кĕтмен-çĕртен аллине ярса илсе çĕççе туртса илетĕп. Халĕ вăл мана парăнса чакать.
Е тата «Этюд на оправдание слов» текенни. Пĕр-пĕр сăмах каласан, ăна туйса мĕн те пулин тумалла. Сăмахран: «Огонь!» Е выртан, е пăшалпа перен, е апап тесе аллуна ярса илен, е вут чĕртсе яран, вутта çилпе сӳнтерес мар тен. Е тата: «Шыв». Е выртса шыв ĕçетĕн, е шыва чăматăн, е шыв татса кайнă та ăна чармалла, е çурхи шыв урлă мĕнле те пулин каçмалла. Ку этюдсемпе ĕçленĕ чухне студентсен фантазийĕ кулленех аталанать. Каçсенче вара вăл лартнă спектакльсене курма Пушкин ячĕпе хисепленекен театра çӳреттĕмĕр. Хăш чухне массовкăра выляма та тӳр килетчĕ. Спектакль хыççăнах тăватшар тенкĕ парса яратчĕç. Пире, выçă студентсене, тем пекехчĕ ку. Ара, канмалли кунсенче студентсен столовăйĕ ĕçлеместчĕ. Çывăрса тăрсан çимелли нимĕн те çук. Çавăнпа эпир кăнтăрла иртсе виçĕ сехетрех çывăрма выртаттăмăр. Пӳлĕмре пурăнакансем: Абрамов, Кузнецов, Петров — вырăссем, Петренко — украинец, Пергамент — еврей, эпĕ — чăваш. Эпир пурăнакан пӳлĕм образцовăй коммуналлă пӳлĕмсенчен пĕри шутланса тăнă. Выçăллă-тутăллă пулсан та пуçа усман. Спектакль курса таврăннă хыççăн чылайччен аса илсе тавлăшаттăмăр.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Геннадий (2020-04-05 19:08:59):
Питĕ кăсăкланса вуласа тухрăм . Пуçламăшне "Т.А. " журналта вуласа вĕçне шыраса кунти страница çитрĕм . Пур !