Электронлă вулавăш

1

Юра çиекен çурхи çил хĕвел ансанах хускалчĕ те пĕр самант та лăплана пĕлмерĕ, нарăс уйăх хыççăн та чаксах кайман сивĕ хĕл тĕнчине çиленнĕ пек хирсенче тулашса çӳрерĕ, ялти йывăç тăррисене силлерĕ, вĕсен кĕленчерен тунă пек янраса тăракан турачĕсене чăнкăртаттарса тăчĕ. Çĕрле хура пĕлĕтсем тулса çитмен уйăха хуплаççĕ, уйăхĕ хăрах мăйракипе те пулин хура пĕлĕте шăтарса çĕре çутатма ирĕке тухать — хура пĕлĕтсем явăнса иртсе каяççĕ, вĕсен вырăнне урăх пĕлĕтсем пырса çитеççĕ, каллех уйăхпа выляма тытăнаççĕ.

Йĕлмекасси тахçанах ыйха кайнă. Ял варринчи хурал пӳрчĕн тăваткал кантăкĕнче анчах çутă пур. Вулăсра шавлă съезд пулса иртнĕ хыççăн ял Совечĕ суйланă, председателе Хĕр-Ваçкана лартнă, çыру ĕçне илсе пыма Уçкана уйăрнă, вак-тĕвек суту тăвать пулин те, Совет членне Антун кĕрсе кайнă. Вĕсем виççĕшĕ, халăх саланса кайсан, табак туртса тултарнă, йӳçĕ тĕтĕм шăрши сĕвĕрĕлсе пĕтмен, пушанса юлнă хурал пӳртĕнче заседани ирттерме юлнă. Пĕрремĕш заседани! Хĕр-Ваçка ялта кунĕпе чупса та, кунта ларса та ывăннă, урай хăмисене йывăç урипе таккаса çӳрет, сĕтел хушшинче ларакан Уçка умне пыра-пыра тăрать. Антун сак çине тăсăлса выртнă, пĕр аллине пуç айне хунă.

— Антун, Антун, ара! — Василий председатель сак патне пырса кăшкăрать.

— Мĕн? — тет лешĕ, хытă сак çинче хускалса илет.

— Ыйхă хутаççине кунта салтсах ан вырт, килӳнте çемçе тӳшекпе минтер пур. Пирĕн хамăр ял саккунне çырмалла-çке.

— Мĕн? — тесе вăрăммăн калать те Антун каллех çывăрса каять, карланкă тĕпĕпе хăрлаттарма тытăнать.

— Ыйхă чăптине çаптăр ĕнтĕ. Ан тив, Ваçка! — Уçăп сĕтел хушшинчен сиксе тăрать, ытла хытă пусса çырнипе ывăннă аллине суллакаласа илет, каллех ларать.

— Пирĕн çак пӳрте сиплес пулать, — председатель Антун карланкин кĕввине хуплас пек кăшкăрса калать. — Хура кăмака вырăнне мăрьеллĕ кăмака кăлармалла.

— Тĕрĕс! — Уçăп пуçне çĕклесе антарать те çырма тытăнать.

— Кантăкĕ те патша вăхăтĕнчи чăваш куçĕ пек анчах, — тет Василий, ал тупанĕ çине пĕр пӳрнине хуçса хурать. — Ку мăчи куç вырăнне пысăк кантăк касмалла, унтан ял урамĕ курăнса тăтăр. Ку пĕрре! Акă алăкне те патша вăхăтĕнче хăйне май тунă: пуян çынна пуç тайнă пек пĕкĕнсе кĕмелле, ăна та улăштарас пулать, çӳлĕрех тăвар. Çын кĕнĕ чух пилĕкне ан хуçтăр, Совет саманинче пурăннине сиссе тăтăр. Ку тепре! Эсĕ çырсах пыр, Уçăп.

— Алăкне, кантăкне те хамах тăвăп, — çырма пуçличченех каласа хурать Уçăпĕ.

— Маччипе пĕренисене çуса тухасчĕ. Ăна хĕрарăмсене хушăпăр. Хĕрарăмсене аса илнĕ май... Уçăп, 8 март праçник ячĕпе хĕрарăмсен Çăкалăхра пуху пулать, унта кайма Чинука ĕнерех каласа хунăччĕ, — хăй тавра пилĕк-ултă хĕрарăм пухтăр. Мана вулăсра Николай Петрович хытарсах каларĕ, астумалăх çыр, тата хут вĕренес текен çынсен списокне туса тухмалла. Килтен киле çӳреме шкульниксем пултарĕç. Çыр..

— Эсĕ, Ваçка шăллăм, çынсене тӳрех вĕрентес пирки хыпăнса ан ӳк. Çăнăхне тупмасăр эпир кукăль пĕçереймĕпĕр. Чи малтан Варлама силлесе илесчĕ, — терĕ те Уçка аллинчи кăранташне сĕтел çине хучĕ, Ваçка умнех пырса тăчĕ, татах та хыттăнрах калаçасшăн пулчĕ.

— Варлама тĕрĕссипех силлес тесен, — пӳлсе каларĕ Ваçка, — тĕттĕм çынсен куçĕсене уçас пулать, вĕсем Совет саккунĕсене ăнланса çитчĕр.

— Эпир халăха вĕрентсе ларăпăр, — терĕ Уçка, — Варлампа унăн йыттисем çав вăхăтра вăй-хал пухса ларĕç те хамăр çине хăрр-хам сиксе ӳкĕç.

— Варлама манса каймăпăр, Уçăп. — Василий хăй ывăннине сиссе сак хĕррине пырса ларчĕ, йывăç урине харлатсах çывракан Антунпа юнашар хучĕ.

Ирхи тĕнче кăвакарса киле пуçланă вăхăта вĕсем иккĕшĕ те ывăнса çитнĕ.

— Пирĕн сехетсем ĕçе хистеме тытăнчĕç, эпир куç та хупман-ха, — терĕ Уçăп, автансен шари-шари сассисене итлесе.

Уçка ку шухăша ахаль мар, Хĕр-Ваçкана тĕртсе каларĕ, мĕншĕн тесен Йĕлмекасси ялĕнче сехет, куккукла авăтса калакан сехетех, Варламăн кăна пур, ытти пуянрах килсенче те сехет шаккамасть, автан сассине илтсе кăна вăхăта пĕлеççĕ. Тĕнче вăрçи вăхăтĕнче ытла та мулланнă пирки алхасса кайнă Çатракасси пуянĕсем автансене Йĕлмекасси сехечĕсем тесе ят кăларчĕç, уйăха та ахалех тăратса хăвармарĕç. Тăлăпай ялĕнчи чухăнсем хĕл варринче пĕр çурта тăватшар кил-йыш пухăнса кăмака хуткаласа пурăнчĕç, вут çитмен чухне çĕрле уйăх çутинче масар çине кайса çӳрерĕç, хĕрессене касса пĕтерчĕç. Халĕ ĕнтĕ шăл йĕрен çынсем уйăха Тăлăпай хĕвелĕ теççĕ, ун пирки усал юрă-такмаксем те каласа юрлаççĕ.

— Пирĕн сехетсем шаккаса авăтнă май Тăлăпай хĕвелĕ те шупкаланчĕ пулĕ, Уçка. Пире те киле уттарма вăхăт, хăвăрăлса кайнă пыршăсем пĕтĕрĕнсе çитрĕç. — Ваçка йывăç урине урайне кĕрĕслеттерсе антарчĕ.

Алăк тăпси-мĕнĕпе сирпĕнсе каяс пек уçăлса кайрĕ, ирхи сивĕ сывлăш, хура курак сассисем, урамри юр айĕнчен тинтерех тухнă çĕр шăрши хурал пӳртне çилпе пĕрле сасартăк кĕрсе кĕленчесĕр мăчăлти лампăн чĕлхине татса пăрахса лап сӳнтерчĕ. Каплах хăвăрт тĕттĕмленсе ларнă пӳртре кам килсе кĕнине курса пулмарĕ. Юриех вăрçма хатĕрленсе килнĕ çăвар ахăрашса ячĕ:

— Эсир кунта ирчченех лĕпĕртетсе ларатăр-и? Чĕлхĕр ахаль те вăрăм, тата ӳстересшĕн-и?

— Сапăр пул-ха, инке, — терĕ Уçка, — пĕтĕм хутсене сĕтел çинчен вĕçтерсе ятăн-çке.

— Карчăк, чар çăварна! — Антун харлаттарса çывăрнă пирки тытăннă карланкине уçас тесе ӳсĕрсе илчĕ, яланах сăр илме хăнăхнă арăмне юрасшăн ачашшăн каларĕ: — Ара, карчăк, ирех ан чăркăш ĕнтĕ. Çынсем çĕрĕпех ларнă-çке, пуç ватса анраса çитнĕ.

— Эсир кунта хут çырса ларса хăвăр ăсăра кăтартасшăн-и? Сирĕн хут çинче тĕнче тытăнса тăрать тетĕр-и? — Антун арăмĕ чиперех мар сăмахсем каласа хучĕ, сак çинче ларакан упăшкине кĕрĕк çухавинчен тытса ура çине тăратрĕ, урайне лач сурсах тулхăрса илчĕ: — Килте апат ыйтса сурăхсем макăраççĕ, лашине те шăвармалла, ĕнине те апат памалла, эсĕ кунта саккун кăларса ларатăн-и,ăçтиçук!

Антун арăмĕ пĕр хĕрсе кайсан, епле харкашма пултарни, «çăварунтан кĕрсе пыршуна сĕтĕрсе тухăп» тесе вăрçни ялта пуриншĕн те паллă, çавăнпа Ваçка та, Уçăп та сăмах чĕнмерĕç, Антун та пӳрт варринче юпа пекех хытса кайса тăчĕ. Вăл килте тĕр-тĕр пуçлансан аслăк хыçĕнчен тухса тарнине курнисем те, ун пирки калаçакансем те пур.

Арăмĕ Антуна хыçалтан хӳтерсех янраса тухса кайнă хыççăн нумай та вăхăт иртмерĕ, çынсем пĕрин хыççăн тепрн пӳрт умĕнчи юра çăпатасемпе кăчăртаттарчĕç, ĕнер каç кăна суйланă ял Совечĕн хыпарĕсене пĕлме васкарĕç.

Çын ирхине пĕр-икĕ кашăк яшка сыпать те хурал пӳртне васкать, хыпар пĕлме тăрăшать. Пурнăç çапла хускалса кайнинчен ним тĕлĕнмелли те çук — самана улăшăнса кайрĕ, вăл ĕлĕк упаленсе пынă, пĕр ĕмĕр хушшинче çичĕ-сакăр çухрăм кайнă, халĕ вăхăт ĕрĕхсе кайнă лаша пек чупать. Ĕлĕк саккунсене патша кăларнă, нумаях пулмасть Керенский саккун чĕлпĕрне тытса пыратчĕ, паян Хĕр-Ваçка Йĕлмекассинче саккун çырать.

Хурал пӳрчĕ пĕр самантрах тулса çитрĕ, çынсем сывланипе маччасем тарласа кайрĕç. Уçка сĕтел хушшинчен сиксе тăнăччĕ, тем вуласа пама хатĕрленнĕччĕ, Чинук пырса кĕчĕ, хăйĕн кулас кăмăлне систерчĕ.

— Çакă пур, вут пуççи пек ялкăшса çӳрет, — терĕç хĕрарăмсем. — Мĕн пулнă вара сана, мĕншĕн сирпĕнсе кулса ярас пек пырса кĕтĕн?

— Пăхăр-ха, этсемĕр, — терĕ Чинук, — хулпуççи çинчи саплăк татăлса ӳкмен-и? — Вăл тута хĕррисемпе кулса илчĕ, кивех те мар кĕрĕкне икĕ аллипе хыпаларĕ.

— Саплăклă кĕрĕкӳ килте юлнă пулĕ, саплăк татăлса ӳкни курăнмасть, — шавларĕç хĕрарăмсем.

— Тупата, саплăк пурччĕ! Чиперех кунталла утса килеттĕм. Ах, пĕри шавлать хыçалта. Çаврăнса пăхатăп та, Антун матки, вĕрсе-сурса, ай-тур-тур, янраса пырать. Хăранипе çерçисем çул çинчен пăр та пăрр сирĕлеççĕ. Тем каласан та, этсемĕр, ман кĕрĕк çурăлнах пулĕ...

— Кайран та култарăн, — терĕ председатель Чинука. — Санăн хамăр ялти пилĕк-ултă хĕрарăмпа пĕрле Çăкалăха кайса килесчĕ. Питĕ чĕнтереççĕ.

— Аюк, унта ман хурăн урлă хурăнташ та, кукар яшки çитерекен кукка та çук, каймастăп, — Чинук кулма чарăнмарĕ, татах та калаçасшăн çунса тăчĕ.

— Çитĕ сана сăмах çаптарма, Чинук. Каясах пулать. Унта хĕрарăм праçникне ирттерме хĕрарăмсем темиçе ялтан пухăнаççĕ, канаш тăваççĕ. Сиккелесе тăракан урусене ташă та пулĕ.

— Аюк.

— Туртăнса ан тăр ĕнтĕ. Николай Петрович ĕнер халăх çинче те каларĕ-çке. Варккипе те, Паççипе те калаçса пăх. Хĕрарăмсем пĕрле пухăнса пĕрре кĕрлĕр-ха.

— Юрĕ-çке, — килĕшрĕ Чинук, кулас кăмăлĕ иртсе кайнă май.

— Питĕ аван! Кайса килĕр-ха! Халĕ, хĕрарăмсем, ниме пек пухăнăр та çак хурал пӳрт ăшчикне кусарпа хырса кĕл шывĕпе çăвăр. Ĕлĕкхи шăрши ан юлтăр! — пĕрремĕш указ пачĕ Йĕлмекасси ял Совечĕн председателĕ.

— Нимипе эпир килĕшĕпĕр, анчах, Ваçка тăванăм, нимĕрне çитерекен кам пулĕ? — шавласа илчĕç хĕрарăмсем.

— Хамăр саманара ырă ятпа калаçса ирттерĕпĕр, кутăна персе тăмăпăр ĕнтĕ, — терĕ Василий.

— Эсĕ, Ваçка, ниме юррине манса кайнă-им? — Чинук ун умне пырса тăчĕ.

— Пуçра халь ниме пек шухăш, юрă мар.

— Ана пуçĕ — анатра, така пуçĕ — хуранта, — юрласа илчĕ пĕр хĕрарăмĕ, ташланă пек председатель умне пырса: — Çуса парăпăр ĕнтĕ, анчах хăçан пулсан та хуранти така пуçĕ пирки аса илтерĕпĕр.

— Хамăр пуç сывă пулсан, така пуçĕ пулĕ-ха, — çирĕппĕн каларĕ ял Совет председателĕ Василий.

 

2

Чинук витрене пĕр çĕтĕк тăлавар ячĕ те урама тухса утрĕ. Хурал пӳрчĕн нихçан та куçа илĕртсе тăракан илемлĕ сăнĕ пулман, ун кантăкĕ çине ирхи хĕвел те пăхман, ылханлă пӳрт ĕмĕрĕ салхуллăн иртнĕ. Акă халĕ ун тăрринче хĕрлĕ ялав вĕл-вĕл тăвать, ăна курсанах, Чинукăн чĕри çĕкленет. Шавлă туй пысăк çуртран пуçланать, пĕтĕм ял тăрăх кĕрлесе иртет. Çĕнĕ самана, халĕ епле вăйлă пулсан та, пĕчĕк те лутра пӳртре пуçланчĕ, Йĕлмекасси халăхне хускатса ячĕ. Чинук çапла шухăшласа пынă чух Паççипе Варккие тĕл пулчĕ, вара вăл хурал пӳртне тӳрех кайма юр путса кĕнĕ çулпа утас темерĕ, юлташĕсемпе пĕрле Антун çурчĕ умĕнчен юри шавласа иртсе кайрĕ. Антун арăмĕ чӳрече патнех пырса тăмарĕ, айккинчен пăхса юлчĕ, çилленнипе пĕр сăмаха тепринпе çыхăнтараймарĕ.

— Ы-ых! — тесе кăна тулашрĕ, çурăмĕнче сивĕ тар тапса тухрĕ.

Шăши пĕчĕк хырăмне тăрантма мар хăй шăтăкĕ тавра мĕн те пулин кăшлатех. Типсе кайнă пĕрене пуçĕнче нимех те сĕткенлĕ япала çук, анчах ăна шăши çĕрле те, кăнтăрла та кăшлать, кĕрпе кăларать. Унсăрăн унăн шăлĕсем ӳссе пыраççĕ, пыра-киле хăйне те вĕлерме пултараççĕ. Шăши вĕсене пысăкланса каясран якатса пырать, çивĕч тытать.

Антун арăмĕ те хăйĕн пурнăçĕнче шăши пек. Вăл кама та пулин сăмахĕпе кăшламасан, усал сăмахпа каласа хăртмасан, хăйне канăç тупмасть, чунне кантараймасть, çĕрле ыйхи вĕçсе каять.

Чинукпа икĕ хĕр пилĕкĕсене ярт тӳрĕ тытса витресем йăтса пыни ăна уртарсах ячĕ, кантăкĕсем çине сурса хăварнă пек туйăнчĕ. Вăл урайне ларчĕ, ал арманне çавăрса ĕçре йăпанма хăтланчĕ, хĕрсе кайнă ал тупанне сурса çемçетрĕ, анчах ал арманĕ яланхи пек кăлтăр-кăлтăр кусмарĕ, сиккелесе çаврăнчĕ, кĕрпене шултра кăларчĕ. Усал кăмăлĕ Антун арăмне йĕнерлесе утланчĕ те: «Атя шăл çыртса, алă чăмăртаса, харкашма каятпăр!» — тесе тинкине кăларчĕ.

«Хурал пӳртне çума каяççĕ, — шухăшларĕ Антун арăмĕ, çиллине чараймарĕ. — Пĕрре пăскăртса килес-ха!»

Вăл, тарĕ типсех кайман пулин те, васкасах сăхман тăхăнкаларĕ те хурал пӳртне уттарчĕ.

Алăка яриех, уçса пăрахнă. Хĕрарăмсем тулта пĕр ушкăн пухăнса тăнă, пурте пысăк ĕç тăвас пек тум-тир аркисене пилĕк çумне туртса çыхнă.

— Килнишĕн тав!.. — терĕ пĕр сасă.

— Ĕçкĕ-им кунта? — чипер кăмăлпа килнĕ пекех каларĕ Антун арăмĕ.

— Ĕçкине ĕçкĕ, анчах та куркинче урай çумалли шыв, — терĕ пĕр сасă.

— Эсир мĕн йĕрлесе çӳресси паллах ĕнтĕ, — сассине мăнлатса каласа хучĕ Антун арăмĕ. — Сире çуркуннехи туйăм канăç памасть, тĕрткелесе кăтăкласа тăрать.

— Çуркунне пĕр турат тепĕр турат патне туртăнать, хăрса кайнă турпассем те айлă-çийлĕ, — çурхи пăр тапраннă пек кулса ячĕç хĕрарăмсем.

— Сан старикне эпир, тăлăх арăмсем, юриех ял Советне суйларăмăр, — терĕç пĕр харăс темиçе сасă.

— Ăна ял суйланă! — кăшкăрса пăрахрĕ Антун арăмĕ, хĕрарăмсем хăйне йĕкĕлтессинчен хăраса ӳкрĕ, анчах та усал кăмăлĕ ăна килнелле уттармарĕ.

— Эпир ăна хамăр суйларăмăр! — кăшкăрчĕ пĕри.

— Хамăр валли! — терĕ тепри.

Антун арăмĕ камсем кăшкăрашнине, ăна хăйне «хытнă кĕрĕк» тесе хăртнине те итлерĕ, хирĕç сăмах чĕнме аптрарĕ, тахçанхи намăса кĕççе çĕленĕ пичĕ те хальхинче кăвар хунă пек пĕçерсе тăчĕ. Юлашки вăхăтра çĕнĕ пуян шутне кĕрсе пынă май вăл ялта паттăр арăм шутĕнчеччĕ. Халĕ мĕн пулса тухрĕ ĕнтĕ? Тăлăх арăмсем, пир çитмен пирки кĕске йĕмпе çӳрекен апăршуксем ун ятне ячĕç. Вăл хăй пуçласа янă шава итленĕ вăхăтра сисмен те: пĕр шӳрĕк çинчи çип пек кăна пулнă пĕчĕк ушкăн çăмха пек пулса кайнă, ăна йĕри-тавра ытти хĕрарăмсем те хупăрласа илнĕ.

Антун арăмĕ аптрарĕ: «Ы-ых!» — тесе илчĕ, тутисем чĕтренине сисрĕ, ку хĕрарăмсене çĕре путарса ярас пек хăртса хăварасси килчĕ.

— Йыт амисем! — питĕ хытă кăшкăрчĕ вăл. — Манăн упăшкапа çыхланса кăна пăхăр, куçăрсене ак çакă чĕрнесемпе чавса кăларăп. — Пӳрнисене армак-чармак чарса хăлаçланса илчĕ вăл.

— Çĕнĕ пуян епле хăтланать... — текелерĕç сасăсем.

— Хăтланăп эпĕ, — урса кайсах кăшкăрчĕ вăл. — Хамăн шăпăр шăтăкĕнчи çӳп-çапран пăтă пĕçерсе çитерĕп...

— Пуçна пултăр! Хăйне çитерес! — сасăсем унта-кунта кĕр-кĕр туса иртрĕç, тăват-пилĕк хĕрарăм çиллине шăнарайман пирки тăр-тăр чĕтресе тăракан Антун арăмне икĕ енчен те пăркăчласа ярса тытрĕç.

Этем картинчен тухса кайнă урăм-сурăм усал кăмăллă хĕрарăма ишмек тăвасси патнех çитнĕччĕ ĕнтĕ, çак вăхăтра пӳрте кĕске хура пальто тăхăннă çамрăк хĕрарăм пырса кĕчĕ.

— Мĕн пулчĕ? — тĕлĕнсе ыйтрĕ вăл. Никам та сасартăк пĕр сăмах тупаймарĕ.

— Аван-и, сывă-и, ял халăхĕ! — сăмах хушрĕ вăл тепĕр хут, хĕрарăмсем аванмарланса тăнине сиссе.

— Сывах!

— Мĕн çĕмĕрттеретпĕр?

— Пĕрне нимĕр тăвасшăнччĕ.

Сасăсем хытă та, лăпкă та илтĕнчĕç. Халăх ĕлĕкренех вулăс таврашĕнчен килекен, ялти пек мар тумланнă çынсенчен хăрама, унтан аяккарах тăма вĕреннĕ. Халĕ те çав йăла, тунката пекех хăрса пырать пулин те, хăй тымарĕсене халăх хушшинче тытсах тăрать. Чăркăш шăв-шавра пулнă хыççăн айăпа лекес мар тенĕ пек, çынсем пĕрерĕн те, ушкăнпа та саланса пычĕç — Антун арăмĕ пуринчен малтан шăвăнма ĕлкĕрчĕ. Ял Совечĕ умĕнче тăват-пилĕк хĕрарăм кăна тăрса юлсан, хура пальтоллă хĕрарăм ним чĕнме те аптрарĕ, Чинук çине палланă пек пăхса илчĕ.

— Эсир ăçталла? — ыйтрĕ Чинук, урай çума килĕнчен илсе килнĕ тăла таткине çурăм хыçне пытарса.

— Эпĕ сирĕн яла килтĕм, — терĕ хĕрарăм, кăмăлне уçса ярас пек аллине суллакаласа. — Вавилов юлташ мана кунта хут пĕлменнисене вĕрентме каларĕ. Тата паян сирĕнпе пĕрле пухăнса Çăкалăха каймалла. Унта Вавилов юлташ хĕрарăм пурнăçĕ çинчен каласа парать.

— Ятна пĕлмесен калаçма майсăр... Мĕн ятлă эсĕ? — ыйтрĕ Чинук, паллашма тăчĕ, алли пылчăклă пулнине аса илсен, хăвăртрах ăна çурăмĕ хыçĕнчех шăлкаларĕ.

— Эпĕ Зоя Тимофеевна, учительница.

— Кĕрĕр теме — хурал пӳрчĕ халлĕхе таса мар. Вĕренес ĕмĕтпе çума тытăнтăмăр та-ха. Ман пата кайса лармăн-ши?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн