(2017 ҫулхи юпан 28-мӗшӗнче Чӑваш наци конгресӗн Х съездӗнче каланӑ сӑмахран)
Ҫуркуннеччен выҫса вилетпӗр пуль тесен те, чӑвашсем ыраш анине пӗрех шуратса хӑварнӑ.
Раҫҫейри вак халӑхсен чӗлхисем тавра, республикӑсемпе автономисем ҫинче каллех хура пӗлӗтсем явӑнма пуҫларӗҫ пулсан та, чӑваш халӑхӗ вилсе выртма шухӑшламасть-ха. Ҫултан-ҫул пайӑрланать те ушкӑнланать, ушкӑнланать те Чӑваш наци конгресӗ тавра тата хытӑрах чӑмӑртанать.
Аслисем астӑваҫҫех тетӗп: ҫак чӑмӑртану патне хаяр кӗрешӳ витӗр ҫитмелле пулчӗ. Шовинистсем таптанине чӑтма патша саманинчех хӑнӑхнӑ. 1907 ҫулта Чӑваш Пухӑвне Юмансемпе Хурисен Чӗмпӗрте полици сӑмси айӗнче вӑрттӑн ирттернӗ, 1917 ҫулта — 100 ҫул ӗлӗк — Никольскипе Комиссаровсем, Алюновпа Николаевсем — чӗмсӗрлӗхе хӑюллӑн сирме пултарнӑ.
ЧНКана никӗслесен вырӑссем мар, чӑваш ҫыннисем пирӗн ҫине ҫав тери хаяр сиксе ларни тӗлӗнтерме пӑрахмасть. 1992-1996 ҫулсенчи элек ҫырӑвӗсене упратӑп. Кунта пире националист, тӑшман, сӑрӑ кашкӑр, ухмах тата ытти ярлӑксемпе илемлетнӗ.
Казахстан Президенчӗ Нурсултан Назарбаев паян Хушу кӑларнӑ — пӗчӗкшерӗн те майӗпен казах чӗлхине латин саспаллисем ҫине куҫарасси пирки.
Латин саспаллисем ҫине куҫасси темиҫе утӑмран тӑрать. Чи малтан — саспаллисен йышне ҫирӗплетесси. Ку ӗҫе паянхи хушупа пурнӑҫланӑ та ӗнтӗ. Ҫӗнӗ алфавитра пурӗ 32 саспалли, вӗсенчен тӑххӑрӑшӗ — апострофлӑ пулӗ («ш», сӑмахран, «s'» пек ҫырӑнӗ).
Пӗтӗмӗшле кириллицӑран 2025 ҫул тӗлне хӑтӑлма йышӑннӑ. Латин саспаллисем ҫине вӑл вӑхӑт тӗлне кӗнеке пичетлессине, пичет кӑларӑмӗсене, хут ҫаврӑнӑшне куҫарса ҫитермелле. Шкулсенче латиницӑпа план тӑрӑх 2022 ҫултанпа вӗрентме тытӑнӗҫ.
Латиница ҫину куҫасси пирки Казахстанра 2012 ҫулта калаҫма тытӑннӑ. Кӑҫалхи ака уйӑхӗнче вара Н. Назарбаев латин саспаллисем ҫине куҫмалли плана хатӗрлеме ыйтнӑччӗ. Сӑмах май, Казахстанра латин саспаллийӗсемпе хальхи вӑхӑтра усӑ курма пуҫланӑ та. Тӗслӗхрен, ҫул ҫинчи кӑтартмӑшсенче ял-хула ячӗсене кириллицӑпа та латиницӑпа та ҫырса хунӑ.
Ксения Собчак журналистка ячӗпе чӗлхесене хӳтӗлеме ыйтса ҫыру янӑ. Ӑна «Контактра» халӑх сетӗнчи «Тутарсем Собчакшӑн» (Татары за Собчак) пуҫару ушкӑнӗнче пичетленӗ. Уҫӑ ҫырура тутар, чӑваш, пушкӑрт тата Раҫҫейри ытти чӗлхене хӳтӗлеме ыйтнӑ.
Пӗлменнисене пӗлтерер: Ксения Собчак Раҫҫей Президенчӗ пулас шухӑшлине пӗлтернӗ.
«Пирӗн тӑван тутар чӗлхине хӳтӗлеме ыйтатпӑр пулин те пирӗн ҫырӑвӑмӑрӑн тӗллевӗ политика сӗмӗллӗ. Тутар чӗлхине кӑна мар, пушкӑрт, чӑваш, якут, мари тата ҫӗршыври ытти наци чӗлхисене хӳтӗлеме ыйтатпӑр», — тенӗ ҫырура.
Маларах Чӑваш халӑх сайчӗ «Ирӗклӗх» общество организацийӗ республикӑра граждансен прависене хӗсӗрлениyе палӑртнине пӗлтернӗччӗ. Аса илтерер: ку влаҫ органӗсен ӗҫӗ-хӗлне ҫутатса паракан сайтсене пырса тивет тенӗччӗ.
Паян Чӑваш Енӗн Патшалӑх Канашӗн улттӑмӗш созыври 13-мӗш сессийӗ иртнӗ. Виҫӗ сехете яхӑн ӗҫленӗ вӑхӑтра 10 ытла ыйтӑва сӳтсе явнӑ. Ҫав шутра «Тӗрӗслӗхшӗн Раҫҫей» парти пайташӗ, партин чӑваш парламентӗнчи фракцийӗн ертӳҫи Игорь Моляков депутат сессире хӑйне епле тытнине те тишкернӗ.
Тухса калаҫнӑ чухне сессисенчен пӗринче депутат асӑрханусӑртарах каланине кӳренсе йышӑнакансем пулнӑ иккен. Ҫавӑншӑн депутата пӗр сессире сӑмах памасӑр хӑварас тенӗ. Анчах либерал-демократ тата коммунист депутатсем асӑрхаттарнипех ҫырлахма сӗннӗ. Халӑх тарҫи теме хӑнӑхнӑ ытти депутат та ҫапла каланипе килӗшнӗ. Игорь Молякова ҫапла вара сӑмахсӑрах хӑварман, асӑрхаттарнипе ҫырлахнӑ. Депутат хӑй те, сӑмах май, кӳреннӗ пулсан каҫару ыйтнине пӗлтернӗ.
Ӗнер Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев пресс-конференци ирттерчӗ. Вӑл 10 сехетре Правительство ҫурчӗн 17-мӗш хутӗнче пуҫланнӑ. Вӑл икӗ сехет ҫурӑ тӑсӑлнӑ. Журналистсем хускатнӑ ыйтусем хушшинче социаллӑ-экономика аталанӑвӗнчен пуҫласа Элтепер сывлӑхӗ таранах пулнӑ.
Аса илтерер, ҫак уйӑхӑн пуҫламӑшӗнче тӗнче тетелӗнчи хаҫатсенчен пӗри Михаил Игнатьев кӑҫал пресс-конференци ирттерменни пирки ҫырнӑччӗ . Ҫакна Элтепер политикӑри хайӗн вӑйне ҫухатнипе, республикӑра экономика тата социаллӑ пурнӑҫ шайӗ начаррипе, журналистсен ыйтӑвне хуравлас килменнипе сӑлтавлама пӑхни сисӗннӗччӗ.
Сӑмах май, «На_связи.ру» портал мероприятие тӳрӗ эфирта кӑтартас тенӗ, анчах ӑна апла тума ирӗк паман иккен.
Чӑваш Енӗн культура, наци ӗҫӗсен, архив ӗҫӗн министр ҫумне Вячеслав Оринова ӗҫрен кӑларнӑ. Хушӑва республикӑн Министрсен Кабинечӗн Ертӳҫи Иван Моторин алӑ пуснӑ.
792-р номерлӗ ӗҫлӗ хутра министр ҫумне мӗншӗн ведомствӑри пукансӑр хӑварнине ӑнлантарса тӑман. Йышӑнӑва премьер-министр паян алӑ пуснӑ, хыҫҫӑнах ӑна Чӑваш Енӗн влаҫ органӗсен порталӗнче вырнаҫтарнӑ.
Ҫапах та официаллӑ ҫирӗплетмен ҫӑлкуҫсем калани тӑрӑх хакласан, министр ҫумӗпе министрпа ӑнланманлӑх пулнӑ имӗш.
Ҫурла уйӑхӗн 1-мӗшӗнче Вячеслав Оринов утмӑл ҫул тултарнӑччӗ. Ӑна пӗлекенсем калашле, пӗтӗм пурнӑҫӗ Ҫеҫпӗл Мишши ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх ҫамрӑксен театрӗпе ҫыхӑннӑ. Унта ӗҫленӗ чухне 25 ытла сӑнар калӑпланӑ. Режиссер И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университетӗнче, Культура институтӗнче те вӑй хунӑ. Кинофильмсем те пӗрре кӑна мар ӳкернӗ.
Чӑваш Патшалӑх Канашӗн депутачӗ Сергей Семенов Экономика политики тата агропромышленноҫ политики енӗпе ӗҫлекен комитет ертӳҫин ҫумӗ пулнине ӗнентерекен удостоверение тавӑрса панӑ. Ҫапла хӑтланнишӗн парламент ертӳҫисем «Тӗрӗслӗхшӗн Раҫҫей» парти пайташне депутат этикине пӑснишӗн ӳпкеленӗ теҫҫӗ.
Сергей Семенова тӳлевсӗр ҫак должноҫе маларах лартнӑ.
Чӑваш парламентӗнчи укҫаллӑ вырӑнсене епле валеҫнине сӑнаса тӑракансем Семенов депутата должноҫ пани маларах асӑннӑ партин парламентри фракцийӗ ертӳҫине Игорь Молякова тӳлевлӗ вырӑн парас килменнипе ҫыхӑннӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ.
Аса илтерер, ку истори пӗлтӗрхи раштав уйӑхӗнченпех тӑсӑлать. 2016 ҫулхи раштавӑн 5-мӗшӗнче иртнӗ ЧР Патшалӑх Канашӗн сессийӗнче депутатсем укҫа илсе тӑракан должноҫсене кама лартассине татса пачӗҫ. «Тӗрӗслӗхшӗн Раҫҫей» парти пайташне Сергей Семенова хӑй хирӗҫ пулнине, хӑй вырӑнне пӗр партире тӑракан Игорь Молякова суйлама ыйтнине тата сессине пыманнине пӑхмасӑрах экономика енӗпе ӗҫлекен комитетра ертӳҫӗн ҫумне суйларӗҫ. Ҫак утӑма Игорь Моляков патшалӑх политики енӗпе ӗҫлекен комитет пайташӗ пулнипе, экономика политикин комитетӗнче тӑманнипе ҫыхӑнтарчӗҫ.
Ӗнер Тутарстанра Хусан хулине ярса илнӗ кунпа хурланса митинг иртнӗ. Аса илтеретпӗр, вӑл кашни ҫулах иртет, чӑвашсем те унта тӑтӑшах хутшӑнаҫҫӗ.
Кӑҫал вара митинг хыҫҫӑн чӗлхе политики тавра ҫавра сӗтел-канашлу ирттерчӗҫ. Халӑх Хусанти «Волга» хана ҫуртӗнче пухӑнчӗ. Пӳлӗмне пысӑках маррине уйӑрнӑран (50 ҫын аран хӗсӗнсе вырнаҫма пултарчӗ) сахал мар ҫын коридорта та тӑчӗ. Пурӗ ҫапла 80 ҫын патнелле хутшӑнчӗ теме пулать. Вӗсем хушшинче ытти регионсенчен килнисем те пулчӗҫ. Пӗчӗк мар делегаци Чӑвашран та ҫитнӗччӗ.
Ҫавра сӗтел-канашлура чӗлхе политикине ҫулран ҫул хӗсни пирки каларӗҫ. Вырӑс мар халӑхсен чӗлхе лару-тӑрӑвӗ япӑхланса пыран пулин те Мускавран вӗсене хӗснӗ хыҫҫӑн хӗссе пыни пирки сӑмахларӗҫ. Малтан вӗренӳ программинчен наци компоненчӗсене хӑйпӑтса илчӗҫ, кайран федераллӑ стандарт шухӑшласа кӑларчӗҫ, халь вара Владимир Путин Йошкар-Олара каланӑ сӑмах хыҫҫӑн наци чӗлхисене ытла нумай вӗрентессинчен прокуратурӑпа хӑратаҫҫӗ. «Мускав ытла ҫӑткӑн», — терӗҫ тухса калаҫакансем.
Ытти тӑрӑхсенчен ҫитнисене те сӑмах пачӗҫ. Вӗсене хӑйсен патӗнчи чӗлхе лару-тӑрӑвӗ пирки каласа пама ыйтрӗҫ.
Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев тата республикӑри ытти тӳре-шара «Знание» (чӑв. Пӗлӳ) организацин Чӑваш Енри филиалӗн ертӳҫипе, И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университечӗн историпе географи факультечӗн деканӗпе Олег Широковпа тӗл пулнӑ.
Михаил Игнатьев организаци ачасемпе ҫитӗнекен ӑрушӑн питӗ хӑватлӑ пулнине асӑннӑ. Вӗренекенсемпе вӗрентекенсем пӗр-пӗринпе куҫа-куҫӑн курса калаҫнине нимӗн те ҫитмест, вӑл яланах пуриншӗн те пысӑк пӗлтерӗшлӗ. Ҫӗршыв шайӗнчи организацин регионти филиалӗн пуҫаруллӑ проекчӗсем пурнӑҫа кӗрсе пырассине шанса каланӑ, вӗренӳ шайне ҫӳлтен ҫӳле ҫӗклеме витӗм кӳрессине палӑртнӑ. Республика пуҫлӑхӗ филиал ертӳлӗхне тӗрлӗ конкурссен ӗҫне хутшӑнма чӗнсе каланӑ.
Депутатсен те пӗрне пӗри кӳренме тупӑнать. Пӑтӑрмахӗ Шупашкар хулин Депутатсен пухӑвӗн председательне — хула пуҫлӑхне суйламалли пухура Алексей Никитин депутат трибуна умне тухсан: «Добрый день, братья-холопы!» (чӑв. Ырӑ кун пултӑр, тӑвансем-чурасем!), — тенӗ. «Холоп» сӑмахӑн пӗр варианчӗ «крепостла хресчен», ытарли вара «чура» тенине пӗлтерет.
Депутатсем ӗнер этика комиссийӗн ларӑвне васкаса пухнӑ. Унта вӗсем журналистсене кӗртес темен. Ҫапах та унта хӗрӳ калаҫу пулса иртнине Александр Белов журналист пӗлме пултарнӑ.
Тӳрех хыпарлар: депутата темех туман, унпа профилактика калаҫӑвӗ ирттернипех ҫырлахнӑ.
Депутсенчен пӗрин пирки тӗпчевҫӗсем пуҫиле ӗҫ пуҫарсан та, тепри тупӑшне пытарсан этика комиссийӗ тишкерменнине шута илсен Никитин депутат, чӑн та, тем начарриех тунӑ тени тӗрӗс мар пулӗччӗ.
-0.7 °C