Информаци ятне ҫапла патӑм та, хам вара: «Ҫапла пулмалла та», — тесе ҫийӗнчех шухӑшласа илтӗм. Ара, Филипп Лукин пек ҫынсем ӗмӗрте пӗрре ҫуралаҫҫӗ тесен те пысӑк йӑнӑшах мар-тӑр. Филипп Миронович кӗвӗленӗ юрӑсене халӑх паян та пӗлет-юрлать. Вӑл пӗтӗмпе 800-е яхӑн юрӑ ҫырнӑ. Вӗсенчен хӑшне-пӗрне ҫынсем халӑх юрри тесе те шухӑшлаҫҫӗ пулӗ.
Ҫак уйӑхӑн 1-мӗш кунӗнче паллӑ композитор ҫуралнӑранпа 100 ҫул ҫитрӗ. Ку куна халалласа унта та кунта вӗҫӗмех тӗрлӗ мероприяти иртнӗ. Культурӑпа вӗренӳ учрежденийӗсем коцертсем, музыка каҫӗсем, куравсем, фестивлаьсемпе конкурссем, «ҫавра сӗтелсем» йӗркеленӗ. Ыран вара композиторӑн тӑван ялӗнче, Красноармейски районӗнчи Чатуккассинче пысӑк уяв иртмелле.
Паян, кӑнтӑрла иртни пӗр сехетре, Шупашкарти Литература музейӗнче Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӳнер ӗҫченӗн Юрий Айташӑн юбилей каҫӗ иртмелле. Унта литературӑпа ӳнер ӗҫченӗсем, шкул ачисем пухӑнмалла.
Юрий Айташ 1938 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗн 22-мӗшӗнче Вӑрнар районӗнчи Ҫавалкас ялӗнче ҫуралнӑ. Хӑй вӑхӑтӗнче учитель те пулса ӗҫленӗ, Чӑваш телевиденипе радиовещани комитечӗн литература кӑларӑмӗсен редакторӗнче те. Ҫирӗм ҫул ытла вӑл Чӑваш кӗнеке издательствинче вӑй хунӑ, каярах вара — «Тӑван Атӑл» литература журналӗн проза пайӗн редакторӗнче. Юрий Айташ — поэт, прозаик тата куҫаруҫӑ. Вӑл А. Пушкин, М. Лермонтов, С. Есенин, швед, украин, белорус, болгар, азербайджан поэчӗсен сӑввисене чӑвашла куҫарнӑ. Литература лаҫҫине вӑл иртнӗ ӗмӗрӗн 60-мӗш ҫулӗсен вӗҫӗнче — 70-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗнче «Йӗплӗ роза», «Кӑнтӑр ҫутипе» хайлавсемпе кӗнӗ. Унти тӗп сӑнсем — пултарулӑх интеллигиенцийӗ.
Кӑҫал, ҫу уйӑхӗнче Шупашкарта, хула кӳлмекӗнче вырнаҫнӑ Анне монуменчӗ хӑйӗн 10 ҫулхи пӗчӗк юбилейне уявлать.
Аннесене халаланӑ монумент авторӗ Владимир Нагорнов кӳлепеҫӗ. Монумент тӑршӗ 46 метр: вӗсенчен 30 метр постамент йышӑнать, анне палӑкӑн кӗлетки мара 16 метр ҫӳллӗш.
Монумента уҫнӑ ҫулсенче Чӑваш Енӗн пуҫлӑхӗ вырӑнӗнче Николай Васильевич Федоров пулнӑ. Паянхи кун та хула илемне кӳрекен монумента уҫнӑ чухне Николай Федоров ҫапларах сӑмахсем каланӑ пулнӑ: «Тӗнчипе палӑксен йышӗ тем чухлӗх ӗнтӗ, вӗсем тӗрлӗ енлӗ пултаруллӑ ҫынсене халаланнӑ. Пирӗн Раҫҫейре тӑван ҫӗршыв ирӗкӗшӗн тӑшмана хирӗҫ ҫапӑҫӑва тухма хавхалантаракан Анне сӑнарӗн мӑнаҫлӑ монумӗнче пур. Ҫапах та чи уҫӑ кӑмӑллӑ, пирӗн хушӑра пурӑнакан хӗрарӑмсем-аннесен сӑнарне халалланӑ монумента паянхи кунччен те эпӗ курман».
Ку палӑк тавра темле сас-хура та тухрӗ пулин те, ун пирки мӗн кӑна калаҫмарӗҫ пулин те вӑл хулан пӗр палли пулса тӑчӗ теме пулатех. Пирӗн хулана унччен Чапаев палӑкӗпе палланӑ пулсан юлашки вӑхӑтсенче Анне монуменчӗпе те час-часах усӑ курни куҫ кӗрет.
Анчах паян-ыран мар, тепӗр 5-6 ҫултан. Кун пирки Чӑваш Енӗн культура министрӗ Вадим Ефимов ҫу уйӑхӗн 21-мӗшӗнчи пресс-конференцире каланӑ. Хальхи вӑхӑтра архитекторсем ӗҫлеме тытӑннӑ та-мӗн. Проект пирки тӗплӗнрех калама хальлӗхе иртерех. Regnum информаци агентстви пӗлтернӗ тӑрӑх, мӗнлерех тума палӑртни пирки министр шарламан.
Хӗрлӗ лапама Шупашкар хулине никӗсленӗренпе 550, Чӑваш Ен йӗркеленнӗренпе 100 ҫул ҫитнӗ тӗле улӑштарса ҫӗнетесшӗн иккен. Аса илтеретпӗр, ку паллӑ пулӑмсем 2019–2020-мӗш ҫулсене лекеҫҫӗ. Юбилейсене хатӗрленсе ирттермелли тӗп мероприятисем валли 25,76 миллиард тенкӗ уйӑрмалла. Ку вӑл — малтанласа палӑртнӑ тӑрӑх. Ҫав шутран 8,11 миллиардне Мускавран памалла; 9,74 миллиардне — республика хыснинчен; ыттине хысна мар ҫӑлкуҫран тупасса шанаҫҫӗ.
Ӗнер, ҫу уйӑхӗн 9-мӗшӗнче, Чӑваш Республикин пӗрремӗш президенчӗ Николай Васильевич Фёдоров хӑйӗн ҫуралнӑ кунне уявларӗ. Кӑҫал политик, Раҫҫейри ял-хуҫалӑх министрӗ 55 ҫул тултарчӗ.
Николай Васильевич Тӑван Ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫинче тискер тӑшмана хирӗҫ юнлӑ кӗрешӗве тухнӑ паттӑр салтаксене, ӗҫ ветеранӗсене те ӑшшӑн саламларӗ.
Республикӑн пӗрремӗш президентне ӑнӑҫу, иксӗлми вӑй-хал, ҫирӗп сывлӑх сунас килет малашлӑхра тата ӳсемлӗрех ҫитӗнӳсем тумалла пултӑрччӗ.
Ҫу уйӑхӗн 7-мӗшӗнче чӑвашсен паллӑ ӑсчахӗ, халӑх вӗрентӗвӗнче пысӑк тӳпе хывнӑ профессор, истори ӑслӑлӑхӗсен докторӗ, тӑван халӑхӑмӑрӑн пирвайхи чӑваш хаҫатне пуҫарса яраканӗ Николай Васильевич Никольский ҫуралнӑранпа 135 ҫул ҫитрӗ. Ҫавна май унта та кунта тӗрлӗ мероприяти иртет.
Элӗкри тӗп вулавӑшра, ав, «Халӑха пилленӗ пурнӑҫ» темӑпа калаҫу йӗркеленӗ. Мероприятие халалласа «Николай Никольский — паллӑ историк, этнограф, филолог» темӑпа курав-экспозици хатӗрленӗ. Вулавӑша пухӑннисем ӑсчахӑн пурнӑҫӗпе паллашнӑ май унӑн кун-ҫулӗ тата ӗҫӗ-хӗлӗ ҫинчен каласа панине кӑсӑклансах итленӗ. Ӑсчах хальхи Муркаш районне кӗрекен Купӑрля ялӗнче вӑтам хресчен ҫемйинче ҫуралнӑ. Вӗренес туртӑмӗ тапса тӑнӑранах ӗнтӗ вӑл Шупашкарти тӗн училищинче, каярах Хусанти тӗн академийӗнче тӑрӑшса ӑс пухнӑ. Каярах Николай Васильевич тӗрлӗ ҫӗрте халӑха пӗлӳ парас енӗпе тӑрӑшнӑ. Сӑмахран, Хусанти учительсен семинарийӗнче, Хусан университетӗнче.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче паян, ҫӑвӑн 7-мӗшӗнче, паллӑ тӗпчевҫӗ-ҫыравҫӑ Геннадий Фёдорович Трофимов-Юмарт ҫуралнӑранпа 75 ҫул ҫитнине халалласа литература пӗлӗвӗпе фольклористика пайӗ «Текстологи тата куҫару ыйтӑвӗсем» ятпа анлӑ лару ирттерчӗ.
Шел те, Геннадий Фёдорович хӑй ҫак ларӑва килеймерӗ — сывлӑхӗсем хавшанӑран (куҫӗ курмасть унӑн) вӑл курӑмлӑ мар мелпе хутшӑнчӗ, пурне те салам сӑмахӗ каласа ячӗ. Апла пулин те пухӑннӑ ӑсчахсем паллӑ тӗпчевҫӗн ӗҫӗсене аса илсе вӗсен пӗлтерӗшне палӑртрӗҫ. Куҫару ыйтӑвӗсемпе тухса калаҫакансем та сахал мар пулчӗҫ — ЧПУ-н чӑваш тата танлаштаруллӑ литература пӗлӗвӗн кафедрин доценчӗ Елена Нарпи, институтӑн сӑмах кӗнеки, ярӑмлӑ кӑларӑм тата электронлӑ энциклопеди пайӗн пуҫлӑхӗ Геннадий Анатольевич Дегтярёв, Чӑваш халӑх сайчӗн тӗп администраторӗ Николай Плотников тата ыттисем.
Чӑваш историне, литературине, культурине тӗпчесси ҫӑмӑл ӗҫ мар. Ҫапах та паянхи кун та чӑвашсем хушшинче чӑваш чӗлхипе, культурипе кӑсӑклӑнакан ҫынсем пурах. Вӗсем шутне филологи наукисен докторӗ, И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университечӗн профессорӗ Галина Алексеевна Ермакова та кӗрет. Акан 11-мӗшӗнче вара чӑваш филологийӗпе культура факультечӗ Г.А. Ермаковӑн 70 ҫулхи юбилейне халалласа регионсем хушшинчи ӑслӑлӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗ ирттерчӗ.
Конференцин пайӑр ячӗ: «Особенности концепций творчества в культуре Урало-Поволжья». Ӑслӑлӑх форумӗнче тӗрлӗ регионтан: Марирен, Удмуртирен, Тутарстанран тата республикӑн тӗрлӗ районӗсенчен килнӗ хӑнасем пулчӗҫ. Пленар ларӑвӗнче хӑнасем чи малтанах Г.А. Ермаковӑна юбилей ячӗпе саламлама васкарӗҫ. Ӑшӑ салам сӑмахӗсене факультет деканӗ В.Г. Родионов профессор каланипе пуҫланчӗ лару. Университет проректорӗ В.В. Афанасьев, Чӑваш патшалӑх гуманитари институчӗн директорӗ Ю.Н. Исаев, Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗн чӑваш филологи факультечӗн деканӗ Е.
Паян Сӗнтӗрвӑрринчи культура ҫуртӗнче уяв пулчӗ — ӑна ҫак культура учрежденийӗ ҫумӗнчи чӑваш юррин хорне йӗркеленӗренпе 20 ҫул ҫитнине халалласа ирттерчӗҫ. Чылай номинацисенче ҫӗнтернӗ, кашни уява тенӗ пекех хутшӑнакан ушкӑна Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ культура ӗҫченӗ Геннадий Павлович Раков ертсе пырать. Мӑшӑрӗ те унан ҫак хортах юрлать.
Халӑх хорӗн ҫупҫинче — терлӗ автор юррисем. Ҫав шутра, паллах, чӑваш халӑх юррисем те. Хальхи композиторсен хайлавӗсене те тиркемеҫҫӗ вӗсем — Ф. Лукин, Г. Хирпӳ, Ю. Кудаков кӗвӗленисене шӑрантараҫҫӗ. Ушкӑнра аслисем кӑна мар, ача-пӑча та сахал мар — ҫитӗннӗ ӑрӑвӑн эткерне ӳнер шкулӗн фольклор пайӗнче вӗренекенсем тӑсаҫҫӗ.
Уяв халах хорӗн юррисемпе пуҫланчӗ. «Чӗкеҫ вӗҫет ҫӳлелле», «Юрату юрри», «Итлӗр куккук сассине» тата ытти юрӑ курма килекенсен кӑмӑлне ҫӗклерӗ. Ҫавра ҫул тултарнӑ ушкӑна саламлама ыттисем те килнӗччӗ — вӗсенчен те парне, юрӑ саламӗ, пулчӗ. Чӑваш наци конгресӗ ячӗпе ҫитнӗ Алевтина Соколовӑпа Александр Иванов та ыттисенчен юлмарӗҫ — хисеп хучӗпе чысланисӗр пуҫне пӗрер юрӑ шӑрантарса пачӗҫ.
Валентина Элпин «Пулас кинсем» кӗнеки чылай вулакан аллинче пулнӑ тесен те йӑнӑш пулмӗ. Виҫӗ пайран тӑракан романа пичетленӗренпе чылай ҫул иртнине (унчченхи 1989 ҫулта тухнӑ) шута илсех пулӗ Чӑваш кӗнеке издательстви ӑна вулакансем патне тӑваттӑмӑш кӑларӑмпа ҫитерме шутларӗ. Уйрӑмах, ҫыравҫӑ кӑҫал кӑрлач уйӑхӗнче 100 ҫул тултарнине шута илсен ку хӑйне евӗр парне пулчӗ — ҫыравҫӑшӑн та, кӗнеке вулама кӑмӑллакансемшӗн те.
«Пулас пинсем» кӗнекере ҫырса кӑтартнӑ чӑваш хӗрӗсем — Талюнапа унӑн тус-тантӑшӗсем — ҫитӗнсе ҫитнӗ-ҫитмен фронта тухса каяҫҫӗ. Тӑван ҫӗршывшӑн пынӑ хаяр вӑрҫӑ вӗсен шухӑш-кӑмӑлне пиҫӗхтерсе ҫирӗплетет, халӑх ирӗклӗхӗшӗн, юратнӑ ҫӗршыва хӳтӗлесе хӑварассишӗн темӗнле йывӑрлӑха та чӑтса ирттереҫҫӗ вӗсем. Хаяр ҫапӑҫусенчен киле ҫӗнтерӳҫӗсем пулса таврӑннӑ хӗрсем мирлӗ ӗҫе кӳлӗнеҫҫӗ. Тӑнӑҫ пурнӑҫра та ыттисемшӗн ырӑ тӗслӗх пулса тӑраҫҫӗ.
Ҫӗнӗ кӗнекене лавккасенче туянма май пур. 1989 ҫулхи кӑларӑмпа вара пирӗн электронлӑ вулавӑшра паллашма пулать.
+14.3 °C