Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Хура кĕре кĕрсен кичем çанталăк,

сас-чӳсĕр çухалать хитре тĕнче.

Тӳпе çăварĕ — йăнкăл-янкăл алăк —

пĕр вĕçĕм уçă унăн умĕнче.

Пĕрех шыв çитмĕ сӳнтермешкĕн йăрăс

вĕренесен ялтравлă кăварне.

Çу кунĕсем иртсе çухалчĕç йăрă,

сар инкесем пек, Хыркасси варне.

Тус-йышĕнчен тăрса юлса-ши — сумсăр

кӳлленчĕкри пĕр хытхура çинче

«Сос!» — кăшкăрать аптранă кăткă уссăр,

калла-малла чупкаласа темччен.

Çук çăлăнăç. Çанталăк та салху, —

çапах кунта мĕн парĕ тарăху?

Ман юрату сисмесĕрех,

асамлă шăрпăк пек,

чунра йăл! тиврĕ те пĕрре

сӳнме пĕлмерĕ тек.

Вăл сӳнессе ан кĕттĕр ют,

Йĕпе-сапаллă кун.

Юратупа ун чух çич хут

вăйланĕ икĕ чун.

Сив сăмахсем те сив çилсем,

тен, хуплĕç пур енчен?

Тен, утăн аллуна илсе

ман хулпуççи çинчен?

Кам сансăр çăлĕ-ши килсе

пĕчченлĕх ӳплинчен?

Ай пирĕн пурăнăç

Иртсе кайре

Сиккипех.

Ей Турă, ах!

Теме çăмăлах

Мар çапах

Пирĕн анне вилсессĕн,

Урăххине илсессĕн

Пирĕн пурăнăç,

Пирĕн савăнăç,

Пуçларĕ каялла кайма.

Пĕлместĕп никама калама,

Анчах шанатăп Турă çине.

Уяр тăчĕ çанталăк,

Пĕр çăмăр пĕлĕчĕ те çук.

Халăх турра кĕлтăвать те

Çывăрма выртать,

Килчĕ сивĕ шартламса,

Старик ларать кахлатса.

Автан авăтать,

Халăх тăрат,

Хĕр арăмсем шыва каяççĕ

Те килеççĕ

Ачисене пăр шăннине калаççĕ.

Петĕр сиксе тăрать вырăн çинчен,

Тăванĕсем сисиччен,

Тăхнать кĕрĕк,

Тăхнать калпак,

Тухса чупать пăр çине.

Пăр çине кĕрет, чупса çӳрет,

Хĕрне тухать, шăвса каять.

Тури Вылăн тем тĕрлĕ çырма-çатрапа çуркаланса пĕтнĕ çĕрĕ-шывĕ район картти çинче пĕчĕкçĕ саплăк пек, республика карттинче вара пĕр пăнчă пысăкăш вырăн çеç йышăнать. Пĕр шутласан, куçа илĕртмелли, кăмăла килентермелли, уйрăмах йӳпсĕнтермелли е тĕлĕнтермелли ытлашши нимĕн те çук пек. Апла мар иккен. Чуна хывса, юратса та киленсе сăнаса пăхма тытăнсанах çак шухăш пуçран хавăрт тухса ӳкет.

Тăван ял, тăван тавралăх, тăван кил. Кам манма пултарĕ сана? Кам асран кăларĕ? Чи хаклă, чи çепĕç, чи ăшă, чи хаваслă туйăмсен вырăнĕ. Нимпе виçейми, нимпе улăштарайми сарлака уй-хирсем, çырма-çатрасем, ял çумипе юхса выртакан Выла шывĕ… Хĕлле-и, çулла-и, кĕркунне-и — пĕтĕм киленӳ, илем тăван енре упранать. Час-часах пырса çӳрейместпĕр пулин те, асăмрах пурăнатăн. Темле пулсан та хăвăн тĕпренчĕкна ăшшăн йышăнатăн. Яла кĕричченех хăлаçа кĕрейми ватă йăмрасем пуç тайсах кĕтсе илеççĕ. Вĕсенчен ăшă хум, варкăш пырса çапать. Ыр кăмăллă атте-аннене асилтерет. Аслă, мăн урам тăрăх асфальт çулпа анатăн (вăл лавкка патне кăна çитет). Историрен пуян ку урам. Ял пуçламăшĕ çакăнтан тĕвеленнĕ те ĕнтĕ.

1730 çулсенче Атмалкасси ялĕнчен, Ермаков хушаматлă çын хура вăрмана утар вырăнĕ шырама тухса каять. Пĕр çырма вĕçне çитсен, вăл çăлкуçĕнчен шыв шăнкăртатса юхнине курать. Тăрă шыва ĕçмесĕр чăтаймасть Ермаков. Кунти вырăнĕ те питĕ килĕшет ăна. Канма ларать, çакăнта утар тума шутлать. Ку ĕçре ăна Атмалкассинчи тăванĕсем те пулăшаççĕ. Кил-çурт çавăрать. Юлашкинчен çемйипех пурăнма куçса килет. Çăл тăвать. Халĕ ку çăла Мăн çал теççĕ. Вăл ял варринче вырнаçнă. Кайрантарах Атмалкассинчен тата темиçе çемье куçса килет, çăлтан инçе мар çурт-йĕр çавăраççĕ.

Малалла

Юратнисĕр, савнисĕр

Пĕччен çӳреп улăхпа —

Пĕчĕк çырма хĕррипе

Ăшăм тулли хуйхăпа.

Савнипеле çӳреттĕм,

Çеçкесене тататтăм,

Пуçилемĕ тăваттăм,

Хам савнине параттăм.

Халь те çеçке татам-ши,

Пуçилемĕ тăвам-ши?

Пуçилемĕ тусассăн,

Ăна кама парам-ши?

Çавах чуна хытарса,

Тĕрлĕ çеçке тататăп;

Хам савнине асăнса,

Хам пуç çине хуратăп.

Ах, çунать-çке ман чĕрем,

Куççуль юхать куçăмран!

Ӳкет пуçăм илемĕ

Ман хуйхăллă пуçăмран.

Ах, рăскаллă кунăмсем

Килмĕç ĕнтĕ нихçан та!

Ĕлĕкхи пек савнăçсем

Кураймăп эп ĕмĕрте.

Манăн чунăм савнисĕр

Çут тĕнчерен сивĕнчĕ:

Курăк çĕре витнĕ пек,

Хуйхăпала витĕнчĕ.

Чун савнисĕр пурăнма

Нумай кирлĕ вăй чăтма.

Çавах тӳссе пурăнап,

Хам савнине асăнап.

Ялтан кайри ялта

Асаймăç пурăнать астарса,

Тылăпала çӳретт сиктерсе.

Пĕрре çавă асаймăç

Чавтарса пыратчĕ — ӳкрĕ лаçт!

Ку мĕншĕн ӳкнине пĕлместĕп.

Мĕн хытланнине куратăп:

Турпас татки илчĕ те,

Вун ик çурта илчĕ те

Кайрĕ лартрĕ пӳрт пуçне.

Хăй чупрĕ хыçса каçанне.

Ирхине çав пӳртĕре

Йĕрӳ-макăру анчах-çке.

Ăна никам та пĕлмест-ха,

Асаймăх та кулма пуçламан-ха.

Асаймăç кулать,

Хăйне хăй кăкăрĕнчен перет:

«Тăхăрвун тăхăр çын

Вĕлертĕм иккен», —

Тесе калать асаймăç.

Асаймăç вилĕм çывхарать,

Кĕрĕвĕшне чĕнсе илсе калать:

«Манăн вилĕм çитрĕ, кĕрĕвĕм.

Вилсен тара тытса яр, ачам», —

Терĕ çавă асаймăç.

Хăйĕнчен пурте кулаççĕ.

Асаймăç вилет,

Кĕрӳшĕ тара тытма каять.

Тытса килет —

Никам та кĕрĕшмест.

Хайхи пирĕн кĕрӳшшин

Килчĕ хуйхă пысăкскер;

Виçĕ лаша кӳлет.

Сиккипе пырать.

Вăрмăн варринче лашасем чарăнаççĕ, —

Темле çапсан та утмаççĕ.

Каç та пулать. Çурçĕр те çитет —

Малалла

Савни, сансăр пурнаймасп,

Сансăр ырă кураймасп.

Эсĕ манпа пулмасан,

Хуйхăрмасăр тӳсеймесп.

Кунĕн-çĕрĕн сан çинчен

Шухăшласа çӳретĕп,

Чунăм, савни, кил часрах!

Эпĕ сана кĕтетĕп.

Куçăм тулли куççульпе

«Часрах!» тесе чĕнетĕп.

Хура çĕлен ĕмнĕ пек,

Хуйхă ĕмет чĕрене. [...]

Часрах килсем, чун савни!

Манăн хуйха пусарсам.

Эпĕ сана савнăшăн

Эс те мана юратсам!..

Савни килни курăнмасть,

Савни мана пăрахрим?

Килессĕн те туйăнмасть —

Урăх хĕре юратрим?

Савни, мана пăрахсан,

Урăх мана кураймĕ.

Тепĕр хĕре юратсан,

Ĕмĕр ырă кураймĕ.

Хĕвел паян хăй ăшшине шеллемесĕр тавралăха чĕрĕлĕх кĕртет. Кăçал çуркунне каярах юлчĕ. Тен, çавăнпа та пуль, хăй айăпне туйнăн, сар хĕвел канăçне пĕлмесĕр ĕçлет: кашни йывăçа хăй пайăркисемпе çупăрлать, кашни курăка ачашласа илет, çĕр питне хаваслă кулăпа саламлать.

Ака вăхăчĕ çитрĕ. Хресченшĕн хĕрӳ вăхăт: пĕр самант та усăсăр ирттермелле мар, унсăрăн çĕр типсе каять. Типĕ çĕре пăрахнă пĕрчĕн усси сахал — нӳрĕк çителĕксĕр пулнипе шăтаймĕ вăл. Çавăнпа та кăвак çутăллах уя тухса кайнă хресчен хĕвелĕн юлашки пайăркисем курăнми пулсан çеç килне таврăнать.

Ахтар та вăйне шеллемесĕр хăйĕн маттур лашипе суха тăвать. Çĕрĕ нумаях мар-ха унăн: пĕр ят кăна. (Ашшĕ, ывăлĕ унăн сăмахĕнчен тухса авланнишĕн тарăхнăскер, пĕр ят çĕр кăна уйăрса панă. Пĕрремĕш ачи те тем муршăн пурăнмарĕ — кун çути курнă хыççăн ашшĕпе амăшне нумай та савăнтараймарĕ — вилчĕ). Çĕрĕ нумаях мар пулсан та вăхăта тăсма юрамасть. Ахтар паян ир-ирех хăйĕн лашине кӳлсе сухана тухрĕ. Çăлтăр суха кассине лайăх тытса пырать, хушăран çеç пуçне пăрса сухапуçне тытса шухăша путнă хуçи çине пăха-пăха илет. Ахтарăн вара шухăш çиппи татăлма пĕлмест. «Мĕн амакĕшĕн пурнăç ăнмасть-ха? Атте пил паманниех ура хурса пырать-ши? Е Аскар юмăç калани тĕрĕс-ши? Таса мар вырăн терĕ вăл пирĕн кил вырăнне. Ку вырăнта турра хирĕçле ĕç пулнă, çынлăх умĕнче пысăк çылăха кĕнĕ терĕ. Инкек-синкекрен хăтăлайрас çук тесе асăрхаттарчĕ. Тен, çавăнпах малтанхи ывăл пурăнмарĕ-ши? Иккĕмĕшпе çăмăлланнă чухне те Шăнкăрпи пĕр урипе вилĕм патĕнчех пулчĕ. Халĕ ĕнтĕ вăй илме пуçларĕ-ха. Савтей те виçĕ уйăха çитрĕ».

Малалла

Эпĕ çуралт Нăрвашра,

Йăлăм ятлă касăра.

Эпĕ саккăр тултарсассăн,

Тăххăра кайсассăн,

Пирĕн анне чирлерĕ,

Тата пĕр эрнерсн пĕтрĕ.

Эпир тăватсăмăр

Тăлăха юлтăмăр.

Эпĕ вара çав çулах

Кайаттăм школа кунĕ-кунĕпех.

Школра эпĕ туслашрăм

Пĕр ачапа, пĕрмаях çавăнпа çӳреттĕм.

Пĕрре эпĕ школăра

Çав ачапа юлтăм каярах.

Илчĕ ача партăран,

Хăй вырăнчен аякран,

Илчĕ пĕр кĕнеке.

Кĕнеки пĕтĕм кĕлеткеллĕ.

Çавна курсан эпĕ

Манăн чунăм хурланчĕ.

Мана çавă илĕртет те йăпатать.

Хайхи эпĕ йăпантăм та савăнтăм,

Партăран пĕр кĕнекине илтĕм.

Хам ăшра шухăшлатăп:

Парта патне илсе пырса хурас тетĕп.

Кĕнеки пит лайăх.

Хайхине эпĕ чиксе хутăм хутаççах.

Кайрăм киле,

Килтĕм школа.

Хам пурин пекех таса.

Илтĕм свидетельство тăват çул вĕренсе.

Пилллĕкмĕш çуллăхне аслине кĕтĕм,

Раштава та иртертĕм.

Раштавпа çăварни хушшинче

Çухлчĕ нумай кĕнеке.

Çав кĕнекесене çавă ача илсе тăнă-мĕн,

Малалла