Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Хирте, суха хыçĕнче,

Эпĕ нумай çӳрерĕм.

Çĕрĕн йывăр ĕçĕнче

Нихçан ырлăх курмарăм.

Акнă тырă шăтмарĕ,

Пысăк выçлăх çул килчĕ.

Хăш çул тырă пулмарĕ,

Хăш çул пăрпа çĕмĕрчĕ.

Хĕнре, тертре пурăнса,

Эпĕ выçă ларатăп.

Ялан хытă ĕçлесе,

Вăйран кайса ӳкетĕп.

Пирĕн йывăр ĕçлени

Мĕншĕн ахаль çухалать?

Пирĕн мĕн пур тар тăкни

Харам пырта саланать...

Йĕри-тавра куççулли,

Йĕри-тавра йынăшни...

Вĕçĕмсĕр тĕнче тулли

Вăйсăр халăх юн тăкни...

Анчах эпир йынашни

Тутă çынна илтĕнмест.

Эпир вĕри хуйхăрни

Сивĕ пӳрте ăшăтмасть.

Мĕншĕн, мĕскĕн халăхсем,

Эпир çапла тӳсетпĕр?

Мĕншĕн вĕри куççульсем

Çĕре ахаль тăкатпăр?

Çитĕ пире тертленме!

Пурте пĕрле пухăнар.

Тĕрлĕ харам пырсене

Ĕнсе çинчен пăрахар.

Лекцисене çӳреме юратман пĕр студент Чухлайкин экстерн мелĕпе усă курма шутланă, историпе экзамен пама кайнă. Профессор Пурнетепĕлекен тесе çырнă кабинета хуллен шаккаса кĕрсе тăнă та вăл, сывлăх суннă, мĕншĕн килнине пĕлтернĕ.

Учёнăй-историк кăмăллăн йышăннă çамрăка.

— Çамрăк çыннăм, эпĕ сана палласах каймастăп темшĕн, эсĕ манăн лекцисенче пулман курăнать.

— Эпĕ килте тата хулари библиокетăри вулав залĕсенче ларса хатĕрлентĕм.

— Юрать, юрать, — килĕшнĕ профессор. — Сана икĕ çăмăл ыйту памалла е пĕр йывăр ыйту.

— Пĕр йывăр ыйту парăр, — тӳрех хуравланă сумлă çын ыйтăвĕ çине Чухлайкин.

— Ырă çыннăм, каласам апла, Мускав мĕнрен пуçланнă?

— Мускав-и, — ĕнсине хыçса илсе хăвăрттăн хуравланă студент, — Арбатран.

— Мĕншĕн апла хуравлатăн, — каллех çине тăнă профессор.

— Ку иккĕмĕш ыйту ĕнтĕ, пирĕн калаçăва кĕмест, хирĕçлет, — савăннă вĕренекен.

Профессорăн ирĕксĕрех килĕшме тивнĕ, студента лайăх паллă лартса панă. Вĕренекен савăнăçлăн тухса кайнă кабинетран.

Тепĕр кунне хайхи çав Пурнетепĕлекен профессор хăйĕн юлташĕпе сарлака урампа утса пынă. Хĕремесленсе калаçнă вăл хăйĕн пĕр лекцисене çӳремен студенчĕ ăна чике тăршшĕ лартни çинчен.

Малалла

Улька, сана асăнса,

Элĕ çыру яратăп.

Аван сăмах каласа,

Санăн питне чуп тăвап.

...Эпĕ ĕлĕк, çамрăк чух,

Хĕрпе вăхăт ирттертĕм.

Манăн шухăш çăмăл чух

Чунтан-вартан юратрăм.

Анчах мĕскер пуласса

Манăн шухăш пулмарĕ.

Малта хуйхă курасса

Çамрăк чĕре сисмерĕ.

Улька, Улька, асăнса,

Мана çаплах çыру яр.

Çапах мана шеллесе,

Асăнмасăр ан хăвар.

Улька, Улька, астусам,

Çулла иккĕн çӳрени...

Иртрĕç курнă савнăçсем,

Иртрĕ Телей, Савăнни.

Сана эпĕ чуп тăвам,

Сана эпĕ юратап.

Кăкăр çумне ыталап,

Нимĕн тăва пĕлместĕп...

Хĕвел пайăрки Миша питне ачашларĕ. Арçын ача хăрах куçне уçрĕ те сехет çине пăхса илчĕ. Çиччĕ çеç çитет иккен. Çапах та унăн тăмаллах. Амăшĕпе ашшĕ ирех ĕçе кайнă, килти ĕçсене пуçтармалла. Миша апат çирĕ те кил картинелле тухрĕ. Картишĕнчи ĕçсене туса пĕтерсен пахчаналла çул тытрĕ. Амăшĕ сухан йăранĕсене çумлама каланăччĕ. Ача ĕçе пикенчĕ.

Хĕвел шăрантарса пăхать. Миша кăнтăрла çитнине сисмен те. Ирех апат çинĕ пулин те ача хырăм выçнине туймарĕ. Йăрансене çум курăкран тасатса пĕтерчĕ те канма тесе килне кĕрсе выртрĕ.

Миша çывăрса кайма çеç пуçланăччĕ, хăйне такам ятран чĕннипе куçне уçрĕ. Урама тухсан вăл хăйĕн çывăх тусĕсене курчĕ, Ленăпа Костя урама тухма чĕнеççĕ иккен ăна.

— Салам, Миша. Сана паян пĕртте курман. Мĕн туса ирттертĕн куна. — ыйтрĕ Лена.

— Кунĕпех пахчара ĕçлемелле пулчĕ, — хуравларĕ Миша. — Вера ăçта тата. Эсир ăна паян курнă-и.

— Вăл паян хулана кайнă пулас, — сăмах хушрĕ Костя та. — Халь пурпĕрех нимĕнле ĕç те тăвас çук, айтăр ун патне кайса килер. Тен, унăн çĕнĕ хыпарсем пур.

Ачасем юлташĕпе килĕшрĕç, шăкăлтатса Вера патнелле çул тытрĕç.

Малалла

Тĕлĕнтермĕш япала

Куртăм эпĕ каçпала —

Çурçĕр енчи кăнтăрта

Хĕвел тухать шăранса.

Хĕвел тухнă-тухманах

Уйăх тухрĕ ярăнса.

Хĕвел патне çитсенех

Кайрĕ таçта çухалса.

Çухалчĕ те таврара —

Тĕлĕнмелле япала

Тухса тăчĕ самантра

Çăлтăр ташши ман умра.

Алтăр Çăлтăр саккăрла

Тапăртатать тупата.

Çурçĕр Çăлтăрĕ вара

Тухмасть ташша ярăнса.

Пысăк Анчăкĕ пăхса

Шалтах кайнă аптраса,

Вĕрме уçнă çăварне

Хупма маннă ахăртнех.

Куçа уçса хупрăм та

Тепре пăхрăм тӳпене

Тĕлĕнмелле ĕçсене

Курнă иккен тĕлĕнсе.

Тухрăм эпĕ урама, ыйăхăмран уçăлма,

Вĕçет унта халь пакша,

Пухать мăйăр тăмана

— Хĕл çитет, — тет вăл мана.

Пăхрăм та çырманалла

Ишет унта Хураçка,

Ляв-ляв вĕрет çăрттан та —

Кĕртмест шыва хураха.

Пурăннă карчăкпа старик. Вĕсен пулнă кушакпа йытă. Кушакĕ хитре, пысăк пулнă. Йытти те хитре пулнă. Карчăкпа старик ăна шурăпа хура тĕслĕ пулнăран Улашка тесе чĕннĕ. Улашка питĕ ăслă йытă пулнă, хуçисене пулăшма тăрăшнă. Кушакĕ вара выляма юратнă, аркатасшăн кăна пулнă.

Карчăкпа старик пасара кайнă чухне кушакпа йытта кил сыхлама хăвараççĕ.

— Кил-çурта лайăх сыхласан сире тутлă апат илсе килсе çитеретпĕр.

Кушака пулă, йытăна — аш илсе килсе çитерме шантараççĕ.

Йытăпа кушак савăнсах каяççĕ. Анчах та карчăкпа старик тухса кайсанах кушак пӳрте кĕрсе хăйма çисе ярать, сĕтел çинче ларакан апат-çимĕçе урайне тăкать, хăй уншăн питĕ савăнать.

Карчăкпа старик пасартан килеççĕ. Пӳрте кĕрсен карчăк кайса ӳкет. Пасара кайиччен пĕçернĕ кукăль, пĕремĕк, аш-пăш урайĕнче выртнине курсан хăрасах каять.

Кушак ăна курать, йăпăлтатса пырса çапла калать:

— Ăна Улашка турĕ, — тет.

Карчăкпа старик çилленсе каяççĕ те Улашкана килĕнчен хăваласа яраççĕ.

Кушакĕ питĕ савăнчĕ. Вăл çемçе вырăн çинче мăрлатса çывăрать, хуçисем илсе килнĕ пуллине те, ашне те пĕчченех çисе ярать.

Малалла

Аслă çул, такăр çул,

Икĕ енлĕ чул юпа.

Аслă çул, вăрăм çул,

Кам çӳремест çав çулпа?

Каякан сахал мар,

Килекенни самай мар.

Катара, тĕнчере

Çулăн вĕçĕ инçетре.

Кунĕпе, çĕрĕпе

Çул варрипе çын иртет,

Йĕркипе-майĕпе

Пĕрне-пĕри хистетет.

Иртеççĕ кĕнтĕртетсе

Йĕс кĕпçеллĕ тупăсем;

Вылятса-сиктерсе

Пыраç утлă çарлисем.

Пĕр харăс шатлатса

Утать унтах çуран çар.

Хыçалтан ахлатса

Пырать хĕрлĕ хреслĕ çар.

Сивĕрен-çумăртан

Хăрамаççĕ маттурсем.

Пăшалтан-тупăран

Пĕшкĕнмеççĕ салтаксем.

Çар пырать, çар кĕрлет,

Тинĕс хумĕ евĕрлĕ;

Вăрçать çар, çын вилет,

Тăкăнать юн хĕп-хĕрлĕ.

Таса юн сирпĕнет,

Ыйтать çӳлтен вăй-тĕрек;

Çӳлти турă хĕрхенет

Пуриншĕн те пĕр пекех.

Аслă çул, такăр çул,

Икĕ енĕ чул юпа.

Аслă çул, вăрăм çул,

Кам çӳремест çав çулпа?

Алешăпа Борис вăрман ăшĕнче ларакан лăпкă кăна пĕчĕк чăваш ялĕнче пурăнаççĕ. Алеша кашни кунах вăрмана каять, унта каймасан вăл хăйне япăх туять: ăшра темĕскер çунать пек, самантран вара пăрлантарса лартнă пек туйăнать. Вăрмана çитсен вара çак туйăмĕ çухалать, унта ача чунĕнче лăпкăлăх хуçаланать. Ăшри ытлашши вăйне вăл вăрманта пĕтерет.

Борис вара ытларах телевизор курма юратать. Мĕн чухлĕ интереслĕ передача-çке унта! Мĕнле чăтăн-ха вĕсене курмасăр.

Пĕрре ирхине Алеша вăрмана каятăп тесе Бориса пĕчченех килте хăварчĕ. Борис нумай шутласа тăмарĕ, Алеша кайсанах урама тухса чупрĕ. Ара, никам та çук чухне килте мĕн тумалла? Урамра вылянă чухне Боря икĕ вут сыппи тупрĕ. Вĕсем, çĕнĕскерсем, шурă кулач пекех шап-шурă иккен. Анчах Борьăна шур çăкăр питех килĕшмест, вăл ытларах хура çăкăр юратать. Шутларĕ-шутларĕ те Боря çак «çăкăрсене» пĕçере пĕтерме шутларĕ. Вĕсем шурă мар, хура пулччăр. Килтен хутпа спичка илсе тухрĕ, кайран вутă хатĕрлерĕ. Урам вĕçĕнче лакăмлă вырăн тупрĕ, кайран кăварне сӳнтерме лайăхрах пулĕ терĕ. Алеша вăрмантан килнĕ çĕре «çăкăра» пĕçерсе пĕтерес тесе васкасах кăвайта чĕртсе ячĕ. Кăвайт шатăртатса çунать. Ун çине пăхса тăнă май Боря аса илех кайрĕ: 10 сехетре СТС каналпа интереслĕ передача пулать, экстремаллă ситуацисенче аманса сусăрланнă çынсем çинчен каласа параççĕ. Ăна курмаллах! Боря васкаса киле чупса кĕрес кайрĕ, вутне сӳнтерме манчĕ.

Малалла

Милицин аслă сержанчĕ Вася Ермолаев паян ирех вăранчĕ. Яланхи пекех ирхи гимнастика тунă хыççăн çăвăнса апатланчĕ те ĕçе васкарĕ. Эх, лайăх-çке урамра. Вăл, Çĕрпӳ хулин кăнтăр хĕвел анăç енче пурăнаканскер, ĕçе çуранах утас терĕ. Çурхи çанталăкăн уçă сывлăшĕпе сывлас, тăван хула хĕллехи ыйхăран мĕнле вăраннине сăнас терĕ. Урамра унта-кунта хăй пекех ĕçе васкакансене тĕл пулчĕ вăл. Пĕрисем иккĕн утаççĕ, тепри, авă, пĕчченех. Хирĕç тата икĕ ачаллă хĕрарăм килет. Ачисене ача садне ăсатать пулĕ ĕнтĕ. Вася хăйĕн пĕчĕк хĕрне аса илчĕ. Питĕ хитрескер вĕт вăл! Йăл куллипе пурне те хăй патне илĕртет. Савнă мăшăрĕ пĕчĕк хĕрне юратса пăхни савăнтарать Васьăна. Унăн хăйĕн те яланах килте пулас килет. Анчах ĕçе те каймалла вĕт. Ĕçĕ вара çăмăл мар. Кашни кунах мĕн те пулин сиксе тухать, ялан унта-кунта çӳремелле, тĕпчемелле, пĕлмелле. Халĕ тата , икĕ уйăх каялла, ытти милици ĕçченĕсемпе пĕрле Чечен Республикине йĕрке хураллама каякансен отрядне хăйне те илме заявлени çырчĕ. Пуçланă çурта туса пĕтерме укçи те пулать, тата юлташсенчен мĕнле юлăн. «Çак тĕнче вăраннă вăхăтра килтен мĕнле тухса каймалла-ши, 3 уйăхлăха вĕт»,- шухăшласа пычĕ Вася.

Малалла

Алла тенкĕ тытмăп тесе,

Алă ярса ларас мар;

Мăншыв урлă каçмăп тесе,

Мăннăн пăхса çӳрес мар.

Ытти çынсем маттур пулсан,

Ирттермешкĕн тăрăшас.

Хуйхă пулсан, инкек пулсан,

Парăнмасăр тăрмашас.

Куçшыв тухсан — кулса ярас,

Ыратсан та — юр юрлас,

Вăй çитмесен — шăлпа кăшлас,

Тăшман кĕрех сан алла.

Çул-çумăрлă çанталăкра

Килте ларан телейлĕ;

Ниме пăхса тăман ара

Мухтани те тивĕçлĕ.

Хăй пурнăçне тытакана

Этем тени вырăнлă;

Çак сăмахпа пурнакана

Ман ыр сунни харăмлă.