Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

1. Ача чухне çырма тĕпне

Чул пуçтарма çӳреттĕм.

Çав тĕрлĕ тĕслĕ чулсене

Киле илсе килеттĕм.

2. Те çак ялта çитĕннĕрен

Çырма тĕпне анмашкăн

Нихçан эп хăраман нимрен.

Анне калать: «Ан ашкăн!»

3. Хушса хурать: «Унта тахçан

Темле чунсем çӳренĕ.

Те НЛО вăл, те шуйттан

Çав вырăна иленнĕ.

4. Алла сулаттăм та татах

Çырма тĕпне чупаттăм.

Тăп чарăнатăп, эй, Турах,

Мĕскер-ха эп куратăп?

5. Тахçан çăл тапнă вырăнта

Темле карап ларать.

Йĕри-тавра унта-кунта

Пĕр чун та курăнмасть.

6. Тĕмсем айне асăрханса

Эп пытанса ларатăп.

Йăлтах пăхатăп сăнаса,

Хам сывлама хăратăп.

7. Пĕри ак килнĕ каялла.

Эп нимĕн ăнланмасăр

Тăсатăп сылтăм ăллăма:

«Эс, — тетĕп, — кам пулатăн?»

8. Хайхи пĕлет мĕн чăвашла.

Мана çапла каларĕ:

«Мĕн пур вăрçа чарса лартма

Кунта эп килтĕм, — терĕ. —

Малалла

Ирхине Женя шăллăмпа иксĕмĕр шкула кайма пуçтарăнатпăр.

— Наташа, Наташа, куртăн-и телевизорпа мĕн кăтартнине? — васкаса чупса килчĕ ман патăма Женя.

— Çук,мĕн куртăн вара?

— Халь кăна каларĕç, юмах тĕнчинчен темĕнле майпа чăн пурнăçа Хаяр карчăк çитнĕ, пурне те сиенлĕ ĕçсем тума хушать, çынсене пĕр-пĕринпе вăрçтарать тет. Вăл кашни çын патнех çитме пултарать капла. Вара мĕн пулĕ-ши?

— Пирĕн мĕн те пулин тумаллах, кайтăр вăл хăйĕн юмах тĕнчине, кунта хуçаланса ан çӳретĕр. Халĕ вара шкула каяр-ха, тен, мĕн те пулин шутласа тупăпăр.

Шкула çитсен эпĕ тĕлĕнмеллипех тĕлĕнсе кайрăм. Манăн чи çывăх юлташăм пĕр сăмах та калаçмасть, çурăмпа кăна çаврăнса ларать, сăлтавне те ăнлантармасть. Тепĕр икĕ арçын ача çывăрас килет тесе класран тухрĕç те килĕсене уттара пачĕç.

Ку Хаяр карчăк ĕçĕ пулнине тӳрех тавçăрса илтĕм те ун çинчен класра каласа патăм. Пуçларăмăр вара ачасемпе шутлама: юмахри ку сăнара хăй тĕнчинех мĕнле ямалла.

Пирĕн класра Дима компьютерпа питĕ лайăх ăнланать. Вăл хăй тĕллĕн темĕн тĕрлĕ программа та шутласа кăларма пултарать. Дима компьютер патне хăвăрт пычĕ те пичетлеме пуçларĕ. «Ăсталăх — пĕлӳре, пĕлӳ — вĕренӳре, вĕренӳ – пурнăçра», — тесе çырчĕ, анчах киле çывăрма кайнă икĕ юлташ каялла килчĕç. «Ăслă çын çĕр çынна çăлать, ăссăрри хăйне те çăлаймасть», — терĕ те ман юлташăм ним пулман пек пирĕнпе калаçма пуçларĕ. «Тӳрĕ пурăннине нимĕн те çитмест. Пĕлмен ĕçе малтан шухăшламасăр ан ту» тесе кăна çырчĕ — темĕнле шав питĕ хытă илтĕнчĕ те çухалчĕ.

Малалла

Килĕр, пĕрле пухăнса,

Çĕнĕ шухăш шухăшлар.

Çĕнĕ çула савăнса,

Кивĕ ĕçе пăрахар.

Пирĕн кивĕ йĕркесем

Кунтан урăх ан пулччăр.

Хальччен пире тытакан

Тимĕр сăнчăр татăлтăр.

Пирĕн çĕнĕ шухăшшăн

Нумай ырă çын пĕтрĕ.

Пирĕн хуйха пĕлнĕшĕн

Нумай вĕри юн юхрĕ.

Анчах мĕншĕн тертленсе

Вăхăт ахаль ирттерес?

Пирĕн пĕрле халь пулас,

Халех ĕçе тытăнас!

Тата пĕр-ик çул иртĕ,

Çынсем аван пурăнĕç.

Ырă усала çĕнтерĕ,

Çынсем чунтан савăнĕç.

Микулай питĕ хуйхăллă. Мĕншĕн тесен ăна чăваш чĕлхипе грамматика правили вĕренме парса янă. Вăл çĕр каçипе вĕренсе ларчĕ те пуçĕнче нимĕн те çук. Каллех хуйхăланчĕ Микулай. Шкула çитрĕ те пĕрремĕш урок чăваш чĕлхи. Список тăрăх вăл — пĕрремĕш. Акă ăна учитель чĕнчĕ:

”Арсютов Николай доска умне тух-ха”.

Микулай тухиччен кĕнеке çине пăхса илме ыйтрĕ. “Юрать,” — терĕ учитель. Микулай пăхрĕ те шăкăр-шăкăр пĕр йăнăшсăр каласа пачĕ. Хысалти парта хушшинче ларакан Ваçук тĕлĕнсе кайнипе çăварне карчĕ те нимĕнле те хупма пĕлмаç. Вара ун патне кӳршĕ парта хушшинче ларакан Настя пырса хупса ячĕ. Тĕлĕнтермĕшсем çакăнпах пĕрмерĕç-ха.

Уроксем пĕтрĕç. Ваçук шкул умĕнче Микулая кĕтсе тăчĕ, унăн та юлташĕ пек лайăх вĕренес килсе кайрĕ, çавăнпа Микулай вăрттăнлăхĕсене пĕлес терĕ.

Микулай нумай кĕттермерĕ, часах тухрĕ.

— Санпа калаçмалли пур, тăхта-ха, — пуçларĕ Ваçук сăмахне.

— Сана итлетĕп, — самантрах килĕшрĕ хăйне кĕтсе тăракан ачапа.

— Эсĕ паян пĕрремĕш урокра питĕ вăйлă каласа патăн. Мана та вĕрент-ха çавăн пек пулма.

— Нумай тăрăшас пулать. Тата кĕнекепе туслă пулмалла. Эпĕ ĕнер каç мĕн çӳрçĕрччен вĕрентĕм, кайран манса кайрăм. Анчах аса илме пĕр япала пулăшрĕ.

Малалла

Пурăннă кахал Йăван

Пулнă тет ун пĕр автан.

Пĕлнĕ тет вăл, тамаша,

Хăй хуçине вăратма.

Пиллĕк çитнĕ-çитменех

Янă тет вăл кăшкăрса.

— Çитес çĕре çитмеллех!

Çитет сана çывăрса.

Йăван часах тăмасан

Халтан янă шаккаса.

Шак-шак-шак та шак-шак-шак!

Кăтартап сана «пăртак».

Кая юлма ăнлансам,

Юрамасть ĕçе, хуçам.

Ку-ка-ре-ку-у-у! Ку-ку-ку!

Тăрса юлан ак асту!

Çапла Петюк кунран кун

Тăрăшать хуçишĕн, кур,

Çунат çапса авăтать,

Пĕтĕм яла янратать.

Йăван халь ир вăранать,

Кун йĕркине пăхăнать,

Сыв пурнăçпа пурăнать,

Хăй автанне тав тăвать.

— Спаççипах, сана, Петюк,

Эс пулман пулсан, ай тур,

Пулнă пулăттăм айван,

Кулнă пулĕччĕç манран.

Тăратăп эп ир-ирех,

Ĕçлĕп халăхпа пĕрле.

Пурте пур ман: кил, çемье,

Халĕ эс те хисепре.

Канмалли кун çемйипех ытларах çывăратпăр эпир. Паян та ытти чухнехи пекех пуласса шаннăччĕ. Çывăрса тăрсан яланхи пекех çемьепе хулари парка уçăлса çӳреме, паркри тĕрлĕ аттракционсем çинче ярăнма тата выляма тухатпăр. Анчах та апла пулмарĕ.

Паян ирпе ирех мачча çумне вырнаçтарнă экран çинче хула мерĕ калаçнине кăтартма пуçларĕç. Вăл хулара ăнланмалла мар событисем пулса иртнине пĕлтерчĕ. Май пур таран килте юлма хушрĕ.

Ун хыççăн вырăнти телевиденипе паракан хыпарсем пире самаях тĕлĕнтерчĕç. Хулан кашни районĕнчех тĕлĕнмелле йывăçсем ӳссе ларнă. Ак йывăçсем çинче пысăк, ку таранччен наукăра тĕл пулман кăпшанкăсем кĕшĕлтетеççĕ. Ку чĕр чунсем йывăç çулçисене тивмеççĕ, анчах та иртсе каякан çынсемпе чĕрчунсем çине сиксе ларса çыртса илме хапсăнаççĕ. Тарса ӳкме ĕлкĕрейменнисене çыртса амантаççĕ. Çак чĕрчунсем йывăçсенчен аяккалла пăрăнмаççĕ. Çыртса илсенех каялла йывăç çине сиксе лараççĕ.

Хула больницисенче аманнисене васкавлă пулăшу пама тăрăшаççĕ, юн юхнине чарни çынсен сывлăхне нумаях пулăшаймасть иккен. Хула больницин тĕп врачĕ каланă тăрăх аманнисен юн составĕнче улшăнусем пулса иртеççĕ, вĕсен психики те улшăнать.

Малалла

Ялта лăпкă, пит лăпкă...

Йытăсем те вĕрмеççĕ.

Вĕсем начар, вĕсем типшĕм,

Вĕрме хăватсем çитмеççĕ.

Пĕр тĕттĕм, начар пӳртре

Ача макăрни илтĕнет...

Вăл начар, шурса кайнă,

Шăммисем кăна юлнă.

Амăшĕ ун чирлĕ,

Вырăн çинчен тăраймасть.

Ашшĕ унăн тĕрмере

Çут-ирĕке тухаймасть.

Ачасем макăраççĕ,

Вĕсем çиме ыйтаççĕ.

Ним тăвайман майĕпе

Пӳрнисене ĕмеççĕ.

Авăнăн пĕрремĕшĕ. Шкула каймалли вăхăт çитрĕ. Урамра сивĕ пулнипе эпир Пĕлӳ кунĕн уявне спортзалта ирттеретпĕр. Сасартăк шкул чĕтренме пуçларĕ. Мĕн пулчĕ-ши? Саккăрмĕш классем урама чупса тухрĕç. Пăхрĕç те тĕлĕннипе тăпах чарăнчĕç: шкул умĕнче танксем, машинăсем тăраççĕ иккен. Вĕсенчен çар тумĕ тăхăннă палламан çынсем тухрĕç. Саккăрмĕшсем хăрамарĕç, хăйсене лăпкă тытрĕç. Хайхи ачасем калаçма тытăнчĕç:

— Эсир камсем пулатăр, ăçтан? — тĕпчерĕ Павлик.

— Эпир террористсем, сире тыткăна илетпĕр, эпир лартнă условисене пурнăçламасан шкула сирпĕтсе яратпăр, — паттăрланчĕç террористсем.

Мĕн тумалла кун пек чухне? Ачасем класс сехечĕсенче учитель мĕн каланине аса илчĕç: террористсем тапăнсан чи малтанах лăпкăлăха çухатмалла мар.

— Мĕнле услови сирĕн, калаçса татăлар, — терĕ Павлик.

— Пире тепĕр 40 минутран чикĕ леш енне вĕçме самолет тата икĕ миллион укçа кирлĕ пулать, — хуравларĕç лешсем.

«Террористсем мĕн ыйтнине веçех пурнăçламалла», — аса илчĕ Павлик «Терроризму — нет!» стендри сăмахсене.

— Халех хамăр пуçлăхсемпе калаçатпăр, — терĕ вăл чеен. Хăй çав вăхăтра аллине вĕсен еннелле тăсрĕ, лешсем тăруках каялла чакрĕç.

Малалла

Пĕрре эпĕ вăрманта

Куртăм пысăк тăмана.

Кĕнеке вулать вара

Ăнлансах та пулмалла.

Вĕçсе анчĕ ман пата

Хăй шăна пек çеç вара.

Кушак çури юлташпа

Вĕçсе кайрĕç вăрмана.

Кушак çури мăрлатать,

Хăй юмахне юптарать.

Малалла та вăл çапла

Калаçать ялан манпа.

Пулса тăчĕ тăмана

Шур сухаллă качака.

— Мекекек, — тесе манпа

Чарăнмасăр калаçать.

Пролог

2459-мĕш çул. Этемлĕх наука тĕлĕшпе пысăк çитĕнӳсем турĕ. Çынсенчен нумайăшĕ пĕлĕтри аэростанцисенче пурăнаççĕ. Хăшĕсем вара — космосра. Ахаль топливăна лазер улăштарчĕ. Кашни килтех андроид (робот) пур. Хуçасем тумалли ĕçе пĕтĕмпе хăйĕн çине илет. Чи пысăк çитĕнĕвĕ вара ют планетăри халăхсемпе çыхăну тытма вĕреннĕ. Çыхăнмалли аппарата Англире Гринвич обсерваторине вырнаçтарнă. Унта 200 ытла ученăй ĕçлет.

«Сэм, сэм, — кăшкăрать Виктор. — Пăх радар çине. Пирĕн пата чĕнмен хăнасем килеççĕ!» Чăннипех те экран çинче пысăк сарă пăнчă çывхарса та çывхарса пырать.

— Инçе-и вара вĕсем? — ыйтрĕ Сэм.

— Тин пирĕн системăна кĕчĕç, — хуравларĕ Виктор.

— Апла лăпках, çапах ырăпа мар пуль вĕсем…

Ир. Виктор вăранчĕ. Çанталăк паян çумăра пулас. Хура пĕлĕтсем тӳпе тăрăх шăваççĕ. Ученăй куçлăхне шăлса илсе компьютер çине пăхрĕ. Ĕнерхи сарă пăнчă курăнмасть те унта. Сасартăк ăнланман кĕске сасăсем илтĕнме пуçларĕç. Виктор ăнланман пек пулса чӳрече çине пăхса илчĕ. Ирхи пĕлĕтсем хуралса та хуралса пынă. Кĕтмен çĕртен вĕсем хушшинче пысăк шăтăк пулса кайрĕ. Тем хулăнăш çиçĕм пайăрки çиçсе илчĕ. Хула шăпланчĕ. Виктор тăнне çухатрĕ. Тăна кĕрсен вăл урама тухрĕ те тĕлĕнмелле пулăм курчĕ. Осьминог евĕрлĕ пысăк инопланетянинсем вăрăм аллисемпе çуртсене ишеççĕ. Каярахпа çынсене вĕлерме те пуçларĕç. Вĕсем пĕччен килмен. Акă виç ураллă машинсем тата урăх тĕрлĕ тискер тĕлĕнтермĕшсем ĕçлеме пуçларĕç. Виктор часах хваттерне кĕрсе лазер хĕççине, виçĕ аккумулятор илчĕ. Сасартăк вăл Сэма асăрхарĕ. Тăнне çухатнă пулнă вăл иккен. Сăмси айне спирт сăтăрсан çеç вăл тăна кĕчĕ. «Мĕн пулнă?» — ыйтрĕ вăл. Виктор нимĕн те чĕнмерĕ. Ăна çавăтрĕ те иккĕшĕ гидроплана кĕрсе вĕçсе кайрĕç. Вĕçсе пынă чухне пĕр пушă пĕччен ларакан пӳрт курчĕç Унта кĕрсе вырнаçрĕç.

Малалла