Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Пĕррехинче чăваш ученăйĕсем Марс планети çине вĕçсе кайма шухăш тытнă. Анчах та пĕр çамрăк ученăйĕ ӳсĕрле йăнăш тунă та, космос карапĕ Марс çине мар, комета çине ларнă…

Чăваш космонавчĕсемпе ученăйĕсем карапран тухнă та пĕççисене шарт! çапнă. Комета пăрĕ çинче унта та, кунта Çĕр çинче курман чĕр чунсемпе пулăсем выртнă. Чи ватă ученăй пуçне кăрт-карт хыçса илнĕ те шĕвĕр пӳрнине çӳлелле çĕклесе ыттисене çапла каланă: «Çак комета темле сирпĕнсе кайнă Фаетона планетин пайĕ. Сирпĕннĕ хыççăн планета пайĕсенчи шыв тӳрех шăнса ларнă. Унпа пĕрлех чĕр чунĕсем те пăрланнă. Комета хĕвел çывăхнелле пынипе унти пăр пăсланса хӳре пек курăннă, чĕр чунсемпе пулăсем вара çакна пула майĕпен çиеле тухса пынă иккен».

Космонавтсем чун илĕртмĕш пулăсене пĕçерсе пăхнă та: «Çавал пуллисене çитмест, çапах та тутлă!» — тенĕ.

Шăп çав вăхăтра пĕр космонавчĕ инçетри çутă турилккене асăрханă. Куçне лутăркаласа пăхнă та: «Камсем унта?» — тенĕ. Пурте турилкке еннелле тинкерсе пăхнă.

Акă турилккерен вунă çын евĕрлĕ кĕлетке тухнă. Пуçĕпе куçĕ пысăк. Сăмсисем вырăнне икĕ шăтăк, аллисем вăрăм: урисем тĕпнех çитеççĕ. Ун хыççăн космонавтсем çирĕм пысăкрах пӳ-силлĕ çын тухнине асăрханă. Хăлхисем виçкĕтеслĕх евĕр. Вĕсем хыççăн вара çĕр пĕчĕк кĕлетке курăнса кайнă. Сăмсисемпе çăварĕсем пачах та çук иккен çак тĕлĕнтермĕшсен! Куçĕсем йăлтăртатни аякранах курăнать. Темле асамлăх пытарăнать тейĕн вĕсенче.

Малалла

Кукашшĕне итлесе

Ларать ача сак çинче.

Хăйă çунать ташласа.

Хура пӳрте çутатса.

Ватти тăвать çăпата

Хăй юмахне çаптарса.

Юмах юман тăрринче.

Халап хапха тăрринче.

* * *

Пурăнаттăн пит аван.

Курайманччĕ виç куна.

Анчах, тăванăм, паян

Апат лекни çăварна?

Ларса хырăм тăранмасть,

Мĕнле шухăш шухăшлан?

Ĕç шырарăн — тупăнмасть,

Ăçта каяс тен паян?

— Илĕп çĕçĕ, пурттăма,

Чĕнĕп пĕрер юлташа.

Кайăп юта, вăрлама...

Ан асăнăр чăваша.

* * *

Иван пичче пӳртĕнче

Выçă ларнă виçĕ кун.

Анкă-минкĕ пуçĕнче

Çапла шухăш пулнă:

«Тата пăртак ларсанах

Апат килĕ тухĕ ак!»

Ак тамаша: çавăнтах

Вĕçсе кĕчĕ пĕр курак!

Леш, выçăскер, куракне

Пăхса-туса тăмарĕ,

Мĕнле апат иккенне

Авантарах пăхмарĕ:

«Апат килчĕ» терĕ те.

Ячĕ илчĕ çавăнтах...

Курак пуçĕ пĕтрĕ те,

Курак пиçрĕ вутсăрах.

Малалла

— Ири-на! Тăр! Тăр хăвăртрах!

«Пуçланчĕ», — вĕçсе иртрĕ пуçра шухăш.

Урамра 2055 — мĕш çул. Кунта вара... Тăр хăвăртрах! Çынсем çĕр çинчи мĕнпур сиене пĕтерме тăрăшаççĕ. Ген инженерийĕпе ĕçлекен фабрикăсене, заводсене хупаççĕ, нанотехнологисемпе усă кураççĕ, кунта — «Тăр хăвăртрах».

Çынсем çутçанталăка таса хăварса хальччен палăрман пултарулăхсене аталантарса çитерчĕç. Çынсем стена витĕр курма пултараççĕ, пĕр вырăнтан тепĕр вырăна куçаççĕ, пĕр-пĕрин шухăшĕсене вулама пĕлеççĕ, япаласене пĕр вырăнтан тепĕр вырăна пăхсах куçараççĕ, иртнипе пулассине калама пултараççĕ. Паллах, пурте пĕр пек мар-ха. Ырă çынсен ку темшĕн лайăхрах пулать. Кунта вара... 100 е 1000 çул каяллахи пекех — «Тăр хăвăртрах»

— Ири-на!!! Тăр-ат-ни эс!

— Нельсон, кирлĕ-и сана мана кашни ир вăратма? — калатăп эпĕ.

— Ман-ăн про-грам-ма çа-вăн пек, эп улăш-тар-ма пултар-ай-мас-тăп.

Нельсон ман ума пырса тăчĕ. Вăл ман робот. Атте-анне вырăнне. Вĕсем Çĕре тасатма тухса кайнă. Вĕсен мана аппаланма вăхăт çитмест. Ман робот çине кăна шанмалли юлать.

— Тăрап, тăрап, — машина хирĕç ним те тăваймастăн — çавах тăратать. Эпĕ тăратăп та кухньăна куçатăп. Унтан Нельсон мана шкула хăвалать.

Малалла

Тухрăм эпĕ урама —

Куртăм унта «НЛО»

Хăрамарăм эп унран

Чупса пытăм çывăха.

Сиксе тухрĕç «шапасем»,

Ярса тытрĕç те мана

«Халь каятăн пирĕнпе!» —

Хушса хучĕç çак чунсем.

Кайрăм вĕçсе вĕсемпе,

Куртăм тĕрлĕ тĕнчене.

Чунĕсене уçаймарăм,

Ăнланмарăм пурнăçне.

Хăраса çак чунсенчен

Тарма тытăнтăм чупсах.

Çывăх сасă эпĕ илтрĕм

— Айта! Шкула каймалла!

Вăранса эп кайрăм халĕ,

Куртăм аннен сăн-питне.

Тин ăнлантăм-çке хампа эп

Тĕлĕкре çак пулнине.

Савăнса сиксех эп тăтăм

Тек аташмăп тĕлĕкре

Çак хăрушă «чĕрчунсем»

Танлашаймĕç çынсемпе.

Галактикăра пурĕ тăхăр планета. Вĕсенчен пĕр планетинче çынсем пурăнаççĕ. Çав планета ячĕ — Çĕр. Ку планетăра пурăнакансем ытти планетăра та пурăнакан çынсем пуррине пĕлмеççĕ те. Пирĕн сăмах Юпитер планета пирки пулĕ.

Ку ĕç темиçе миллион çул каялла пулса иртнĕ. Çак планетăра питĕ ăслă-тăнлă çынсем пурăннă. Çĕр çинче пурăнакан çынсем пекех вĕсем те тĕрлĕ йышши япала тума вĕреннĕ. Анчах çак планетăсем, унта пурăнакан çынсем хушшинче темиçе уйрăмлăх пулнă. Енчен те Çĕр çинче динозаврсем тахçанах вилсе пĕтнĕ пулсан, кунта вара, Юпитер çинче, вĕсем таçтан тупăннă? Тен, Çĕр çинче пурăнма май çуккине пула вĕсем Юпитер çине куçса килнĕ? Ку планета вĕсемшен иккĕмĕш кил пулса тăнă. Вĕсем хăйсен йăхне малалла тăснă, малашлăх çинчен шутланă.

Планетăра тасалăх çине тимлĕ пăхнă. Варалакансене, çӳп-çап пăрахакансене ятарлă çынсем сыхласа тăнă, явап тыттарнă.

Унсăр пуçне планетăра чĕр чунсене вĕлерме никамăн та ирĕк пулман.

Пĕррехинче Юпитер çине Плутон планетăран ятарлă вĕçев пăрахучĕ вĕçсе килнĕ. Пăрахут çинче Плутон çыннисем те пулнă. Вĕсем Юпитер планетăри йĕркесене пĕлмен. Çавăнпа та кунта килнĕ-килменех тĕрлĕ çӳп-çап пăрахса планетăна варалама пуçланă. Тасалăха пăхса тăракан çынсем çакна асăрханă та вĕсене явап тыттарма шутланă. Вĕсене ятарлă тĕрмене хупса хунă. Çакăн çинчен Плутон патши Норт пĕлнĕ, хăйĕн çыннисене хăтарас тесе Юпитер çине вăрçăпа килме шутланă. Ятарласа çар пуçтарма шутланă.

Малалла

(Вырăс юррисем тăрăх)

Хура халăха ирĕке янă

Нарăсăн вун тăххăрмĕш кунĕнче,

Анчах çĕр халăха пулаймарĕ, —

Ак сире улпутсен ырлăхĕ.

Вăранăр, тапранăр, чăваш çыннисем!

Тапран эс вăрçма, выçă халăх!

Халăх хăй çиллине кăтарттăр!

Малалла, малалла, малалла!

Хресченсем çĕрсĕр пит аптăраççĕ,

Улпутсем — уншăн питĕ хавас;

Пĕр çĕрсĕр хресченсене тытаççĕ

Йӳн хака хăй ĕçне ĕçлеме.

Вăранăр, тапранăр, чăваш çыннисем!

Тапран эс вăрçма, выçă халăх!

Халăх хăй çиллине кăтăртăр!

Малала, мапалпа, малалла!

Манăн пиччене тĕнче уçлăхĕ питĕ интереслентерет. Вăл тĕп сакайĕнче хăй валли пĕр кĕтес тупрĕ те япаласемпе картласа хучĕ. Унта хăйĕнчен ыйтмасăр никама та кĕме хушмарĕ. Темиçе кунтан вăл мана тĕп сакайне илсе кĕчĕ. Пăхатăп: унта темĕнле аппарат-ракета ларать. Вăл мана хăйĕнпе пĕрле космоса илсе каясшăн иккен. Эпир аттепе аннене хут çине космоса вĕçсе каятпăр тесе çырса хăвартăмăр.

Ракета çине лартăмăр та космоса вĕçсе кайрăмăр. Мĕнле планета çине анса ларас тесе нумай шутларăмăр. Пичче Меркурий çине анса ларăпăр терĕ.

Ракетăна никам та ан туптăр тесе курăнман вырăна пытартăмăр. Ăçта ларнине манса каясран клейпа сĕрсе хутăмăр.

Акă кĕтнĕ вăхăт çитрĕ. Маркурий çинче нумай утса çӳрерĕмĕр. Ывăнса çитрĕмĕр те канмалли вырăн шырама пуçларăмăр. Пĕр шăтăкра темĕнле пĕчĕк çынсене куртăмăр. Вĕсен хăлхи лĕпĕш çунатти пек. Хăйсем çывăратчĕç. Эпир вĕсем çине нумайччен пăхса тăтăмăр.Сисмен те — хамăр та çывăрса кайнă.

Вăрантăмăр — пире çыхса лартнă. Ку темĕнле çĕр айĕнчи çĕр-шыв пулнă иккен. Пĕр çынни хăй чĕлхипе тем каларĕ те, мана вĕренсенчен салтрĕç. Вĕсем пирĕн çине тĕллерĕç те ыйтуллăн пăхрĕç. Эпĕ ăнлантăм: вĕсем эпир ăçтан килнине пĕлесшĕн. Пиччерен ыйтрăм: «Вĕсене мĕнле ăнлантармалла?». «Ӳкерсе кăтарт вĕсене пирĕн Çĕре» — терĕ пичче. Эпĕ хамăр Çĕре ӳкерсе кăтартрăм. Пĕчĕк çынсем ăнланчĕç пулмалла, пиччен аллисене те салтрĕç. Ырă шухăш-кăмăллă пулсан чĕлхе пĕлмесен те пĕр-пĕрне ăнланма пултарнине хам куçпа курса ĕнентĕм. Кайран пухăнса хăйсем хушшинче темĕн калаçрĕç, карта çинче Евразие кăтартрĕç, пирĕн çине тĕллесе ыйтуллăн пăхрĕç. Эпĕ Раççей çине кăтартрăм. Ман патăма пĕр пĕчĕк ача пычĕ те: «Эпĕ чăвашла тата вырăсла пĕлетĕп» — терĕ. Пиччепе иксĕмĕр тĕлĕнсе кайрăмăр. Ăçтан пĕлет-ши вăл Çĕр çинчи чĕлхене? Вăл виçĕ çул каялла Çĕр çине вĕçсе кайнă иккен. Çав ачана Мерк тесе чĕнеççĕ. Мерк çĕр-шывĕнче пĕр патшалăх кăна мар, темиçе вĕсем. Мерк пире тем çинчен те каласа пачĕ. Кашни çĕр-шывăн патши пур, вĕсем тата аяларах пурăнаççĕ. Меркурий варринче шыв нумай, тĕрлĕ йывăç, ӳсен-тăран çитĕнет. Эпĕ çак планета тытăмне ӳкертĕм, Мерк Çĕр çине килсе кайнине тата пирĕнпе мĕн-мĕн пулнине çырса хутăм.

Малалла

Пурнăç ялан савăнса,

Шăкăл-шăкăл калаçса —

Çапларах шухăшласа

Кайнă эпĕ çывăрса.

Пыратăп пек пĕр çулпа,

Ансăртарах сукмакпа.

Çитсе тăтăм уçланка —

Илемлĕ йĕри-тавра.

Ман умра ларать кермен,

Нихçан ун çинчен илтмен.

Пачах урăхла тĕнче

Тухса тăчĕ куç умне.

Ку çĕр-шыв — Ыркăмăллăх,

Ячĕ ун янрать çапла.

Ырăçын ятлă патша

Йĕркелет çак пурнăçа.

Çыннисем пирĕн пекех

Чăвашла калаçаççĕ,

Анчах çавă вăхăтрах

Пур чĕлхене пĕлеççĕ.

Харкашмаççĕ нихăçан,

Тавлашмасть унта никам.

Кӳрентермест халăха

Лайăх Ырăçын патша.

Ку таранччен нихăçан

Вăрçă-харçă та пулман.

Кашни çын кунта пĕр тан,

Пуян-чухăн çук унта.

Пулмасть пулĕ кун пекки

Тесе эсир ан шутлăр.

Хамăн куçпа хам куртăм,

Хам хăлхапа тăнларăм.

Пĕр-пĕрне кунти çынсем

Ырлăх-сывлăх сунаççĕ.

Кама-ши кӳрентерес

Тесе пач шутламаççĕ.

Çĕр çинчи вăрçăсене,

Сиен кӳрекенсене

Чĕреренех сивлеççĕ,

Чарăнмашкăн чĕнеççĕ.

Малалла

Çĕр çинче пит нумай патшалăх пулнă. Пĕр патшалăхра Арир патшапа Алькара патша майри пурăннă. Вĕсен Сакур ятлă ывалĕ пулнă.

Ăна пĕтĕм халăх юратнă. Патшапа арăмĕ хăйсен ывăлне Кена ятлă принцессăпа мăшăрлантарасшăн пулнă. Анчах Сакур вăл принцессăна юратман. Çавăнпа унпа пĕрлешме килĕшмен. Унăн питĕ пысăк ĕмĕт пулнă. Ку вăл-пĕтĕм планетăсем çине çитсе курасси пулнă.

Туй тума вăхăт çитсен Сакур хăйĕн космос карапне туса пĕтерет. Вара пĕр ушкăн пухса планетăсем тăрăх вĕçме тухса каяççĕ. Нумай планетăсем çине çитсе кураççĕ вĕсем. Анчах пĕр пĕчĕк планета çине çитсе кураймаççĕ вĕсем. Ушкăнри каччăсем ку планета çине анса ларасшăн пулман. Сакур каччăсене пур пĕрех ӳкĕте кĕртет. Вара çак пĕчĕк планета çине анса лараççĕ каччăсем. Карап çинчен тухсанах ку вырăна килĕштерсе пăрахаççĕ вĕсем. Кунта тавралăх питĕ хитре пулнă. Сакур вара пĕчченех хитре сад тăрăх киленсе утнă. Унăн кунтан ниçта та каяс килмен. Йĕри-тавра кайăксем хитре юрă шăрантарнă, тĕлĕнмелле илемлĕ чечексем таврана ырă шăршă сарнă, йывăçсем çинче те тем тĕрлĕ улма-çырла çитĕннĕ. Аякрах мар шыв юхса выртнă. Ăнсăртран вăл аякрах та мар пĕр хĕре асăрхать. Ку чиперкке çынсем пекех пулнă. Хĕрĕн илемĕ Сакура тыткăна илнĕ. Сакур хĕре çывăхрах курас тесе ун патнелле утнă, анчах хĕр Сакура асăрхасанах аяккалла чупнă. Чупсан-чупсан хĕр такăнса ӳкнĕ. Сакур вара хĕр тăма пулăшнă. Хĕр Сакура тав тунă. Çапла вĕсем паллашнă, пĕр-пĕрин çинчен ыйтса пĕлнĕ. Харина Сакур Çĕр çинче пурăнни çинчен, вăл принц пулни çинчен тата ăна килĕштерни çинчен пĕлнĕ. Харина Сакура хай патне хăнана чĕнет. Вĕсем Харина пӳртне кĕреççĕ. Унта таса та çутă пулнă. Харина Сакура апат çитернĕ, чей ĕçтернĕ. Чей ĕçнĕ хушăра Харина хăй çинчен çапла каласа панă: «Нумай çул каялла, Харина çураличчен, унăн ашшĕ чи паллă тухатмăшăн пулăшаканĕ пулнă. Вăл тухатмăша Таркар тесе чĕннĕ. Харина çуралсан, ун ашшĕпе амăшĕ хĕрне Таркара кăтартасшăн пулман. Унран пытарса усранă. Анчах ку хыпар часах Таркар патне те çитнĕ. Таркар хĕр ачана хай патне илсе пыма хушнă. Харинан ашшĕпе амăшĕ хирĕç пулнă. Таркар хĕр ачана вăйпа туртса илнĕ те ашшĕпе амăшне вĕлерме хушнă. Харинана ниçта та каймалла мар тухатласа пĕр старик патне кайса янă. Старике нумай пурăнайман, вилнĕ. Çавăнтанпа Харина кунта пĕчченех пурăнать.

Малалла

Эх, шухăшăм, шухăшăм,

Мĕншĕн пуçа çавăран?

Мĕншĕн иртнĕ кунсене

Асăнтарса тĕп тăван?

Ах, шухăшăм, шухăшăм,

Авал йĕни çитмер-ши?

Хальхи çĕнĕ кунсенче

Татах йĕртес килет-ши?

Мĕншĕн санăн хут çине

Тухса ӳкес килет-ши,

Лăпкă чунлă çынсене

Макăрттарас килет-ши?

Кай-ха, шухăшăм, манран

Эп çуралнă çĕршыва.

Унта пурччĕ, шухăшăм,

Пит авалхи пĕр çăва.

Çав çăвара ĕмĕртен

Асаттесем выртаççĕ,

Пурăнăçĕн нушинчен

Хускалмасăр канаççĕ.

Мĕн курман-ши ватăсем

Вăрăм ĕмĕр иртиччен?

Мĕн чăтман-ши мĕскĕнсем

Çăва çине кĕриччен?

Мĕнле йывăр ĕçпеле

Асапланса вилнĕ-ши?

Мĕнле халăх мăшкăлне

Чăтса курса пынă-ши?