Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Вылякансем:

Успенди, Успенди амăшĕ Анеле — Карпас планета çыннисем;

Эльза — 5-мĕш класра вĕренекен хĕр ача, 12 çулта;

Эдик — Эльзăн пиччĕшĕ, 14 çулта;

Эльзăн асламăшĕ — 78 çулта.

Салтаксем

Урталак патша

Миникат — çар пуçĕ

Пьесăри ĕçсем 31-мĕш ĕмĕрте пулса иртеççĕ.

1-мĕш курăну

Пӳлĕм. Каç. Чӳрече витĕр çăлтăрлă тӳпе курăнать. Алтăр çăлтăр чӳрече тĕлĕнчех. Эльзăпа Эдик пӳлĕмре хăйсем кăна. Эльза тӳпене пăхса, тарăн сывлăш сывласа.

Эльза. Алтăр-çăлтăр — çич çăлтăр, çиччĕ каласан сăвап пултăр…(Пӳрнисене хуçлатса пырать, 5 каласан чарăнать).

Эдик. Пиçмерĕ, пиçмерĕ... Тытăнмалăх та çукчĕ. (Тӳпенелле кăтартса). Пăх-ха, пăх, Эльза, çăлтăр ӳкрĕ.

Эльза. Тӳпере мĕн чухлĕ çăлтăр, çавăн чухлĕ чăваш теççĕ. Мĕн тери анлă, илемлĕ çӳлти тĕнче…

Эдик. Улăхса курасчĕ-çке унта….

Эльза. (Йĕкĕлтесе) Улăхса курасчĕ....

Эдик. (Хирĕç) Алтăр-çăлтăр — çич çăлтăр..

Малалла

Эх, Турăçăм, Турăçăм!

Пур-и эсĕ, çук-и эс?

Сана пĕрре вăрçмăттăм —

Анчах вăрçма хал çитмест.

Мĕншĕн эсĕ çынсене

Ытла питĕ чармастăн?

Мĕншĕн эсĕ вĕсене

Пит ирĕке яратăн?

Эпĕ, сан пек пулсассăн

Ирсĕрленме памăттăм!

Сан пек вăйлă пулсассăн —

Çылăх çипне татăттăм!

Пĕтĕм этем чĕрине

Вĕр çĕнĕрен тăвăттăм,

Пĕтĕм çылăх шухшине

Пуçа кĕме памăттăм.

Çынсен манăн алăра

Усал тума пĕлмĕччĕç,

Хуть те мĕнле вăхăтра

Пĕр ырă çех тăвĕччĕç.

Ваттисене пчиккисем

Тайла-тайла çӳрĕччĕç,

Ясар, вăрă чĕресем

Вăл çынлăха тумĕччĕç.

Никам урам варринче

Эрех ĕçсе ӳкмĕччĕ.

Святой ӳсĕ умĕнче

Çын карманне касмĕччĕ.

Вырсарни кун çитсессĕн,

Хам чирĕке пухăттăм.

Чирĕкăшне кĕрсессĕн,

Кулкалама памăттăм.

Сан пек пулсан, кашнине

Пĕр пек татăк парăттăм.

Ытлашшине — çуккине

Пай памалла тăвăттăм.

Ял вĕçĕнче школ ларать...

Йĕри-тавра казак тăрать...

Учителе тытса тухрĕç,

Мĕн айăпне каламарĕç.

Вĕренекен ачисем

Кăшкăрса ячĕç, мĕскĕнсем,

Ĕсĕклесе макраççĕ,

Вĕрентекен патне туртнаççĕ.

Ак пĕр ачийĕ тăрать,

Çапла макăрса калать:

«Эй, савнă вĕрентекен,

Пире ăса кӳртекен,

Эсĕ пире юратрăн,

Атте вырăнне пултăн,

Пире ырра вĕрентрĕн,

Пиртен эсĕ йĕрĕнмерĕн,

Пур халăхшăн тăрăшрăн,

Хушăн эс кулянмарăн.

Халь пирĕнтен уйăрлан,

Пире хуйăха хăваран.

Сана урăх курас çук,

Сан сăмахна илтес çук,

Шыраса та тупас çук,

Макăрса та çăлас çук.

Эпир сана манмăпăр,

Сан пек пулма тăрăшăпăр,

Санăн ятна сарăпăр»...

Ача çакна каласан,

Вĕрентекенĕ куççульпе,

Çӳлелле пăхса, ерипе

Акă çапла каларĕ:

«Эй, юратнă ачамсем,

Ан макăрăр, ман чунсем!

Мана тытса хупсан та,

Ĕç тăвасси хăвăрта:

Эп тахçанах каланă,

Эсир ăна тăнланă».

..................................

Малалла

Кала мана, Элеçӳ,

Мĕншĕн сан хура куçу

Мана тек канлĕх памасть,

Хам куçăмран çухалмасть?

Карттин çинчи пек сăну

Ма чунăма хускатрĕ?

Ма çав сассу, ăс-тăну

Чĕрем çăвне шăратрĕ?

Мĕншĕн çывăрма выртсассăн,

Эс тĕлĕкре курнатăн?

Пĕр-пĕр ĕç тума тăрсан,

Эсех пуçран тухмастăн?

Кам пулатăн эс: тусăм,

Тăван юнлă йăмăк-и?

Çук, эсĕ, тен, пахарах,

Тăван юнран çывăхрах.

Ĕмĕр санпа пулăттăм,

Хура куçпа пăхăттăм.

Пулăттăм тек çумăнта,

Ăшăнăттăм çывхăнта.

Çĕмĕрт çырли пек куçу

Чĕрем ăшне вырнаçрĕ,

Шур тутăр çыхнă пуçу

Манăн асран каймарĕ.

Ах, мĕншĕн çавă кунне

Эпĕ сана тĕл пултăм?

Ма пăрăнмарăм çурт хыçне,

Ма аллăма эп патăм?

1 пайĕ

Таçти аякри çут тĕнчере никам пĕлмен галактика пур. Çавăнти пĕр планета çинче вăрçă тата пусмăрлăх мĕнне пĕлмен халăх пурăннă.

Пĕр кунхине яланхи пекех ачасем вылянă, çитĕннисем ĕçленĕ. Сасартăк вĕсен икĕ хĕвелĕ пытаннă та, пĕтĕм планета çинче тĕттĕм пулса тăнă. Лирикия ятлă планета çинче Фокс текен пысăк карап анса ларнă. Туслă та тăнăçлă планета çине пин çынлă çар тухнă та пĕтĕм халăха тыткăна илнĕ. Хăшĕ-пĕрисене тарçă туса хунă. Туслă халăх фириканецсене хирĕç тăма пултарайман, мĕншĕн тесен вĕсем ку таранччен вăрçă курман, хирĕç тăма пĕлмен. Вĕсенчен пĕр хĕрача кăна çăлăнма пултарнă. Вăл хĕрача Ирĕкпи принцесса пулнă. Ирĕкпи хăйĕн юлташĕсене, тăванĕсене, ашшĕ-амăшне епле асаплантарнине хăй куçĕсемпе курса тăнă. Унăн пуçĕнче тăван халăхне çăлма шухăш çуралнă. Фириканецсем Хаярпи ятлă хуçана пăхăнса тăнă. Ăна никам та çĕнтерме пултарайман.

2 пайĕ

Ĕмĕтне пурнăçа кĕртме 8 çулхи Ирĕкпи çывăхри Капира ятлă çар планети çине çул тытнă. Кунта вăл Хаярпине хирĕç тăмалли, çĕнтермелли мелсене вĕреннĕ. 10 çул тăрăшса вĕренни сая кайман. Вунсакăр çул тултарнă тĕле Ирĕкпи тем тума та пĕлнĕ: хĕçпе те питĕ ăста усă курнă, тытăçса чи вăйлă ăстана çĕнтерме пултарнă. Хăйĕн халăхне ирĕке кăларас тесе вăл тем тума та хатĕр пулнă.

Малалла

Пирĕн Раççей питĕ пысăк,

Ах турă!

Вĕçĕ-хĕрри курăнмасть,

Тур çырлах!

Улпучĕсен хырăмĕсем,

Ах турă!

Пичĕке пек тулса тăрать,

Тур çырлах!

Пуçлăхсем, полицайсем,

Ах турă!

Пуçа ухса çех тăраççĕ,

Тур çырлах!

Куçĕсене пăхма хăрăн,

Ах турă!

Çĕлен пекех пăхкалаççĕ,

Тур çырлах!

Аллисенчи саламатсем,

Ах турă!

Ним айăпсăр çаптараççĕ,

Тур çырлах!

Кăкрисенче медалĕсем,

Ах турă!

Çăлтăр пекех курăнаççĕ,

Тур çырлах!

Йыттисене юратаççĕ,

Ах турă!

Шур кулачă çитереççĕ,

Тур çырлах!

Ĕççыннисем, хĕресченсем,

Ах турă!

Нумайăшĕ выçă лараç,

Тур çырлах!

Пирĕн Раççей тырри-пулли,

Ах турă!

Ниçта чиксе пĕтерес çук,

Тур çырлах!

Хулисенче, ялĕсенче,

Ах турă!

Вĕçсĕр-хĕрсĕр ыйткалакан,

Тур çырлах!

Пирĕн Раççей питĕ чаплă,

Ах турă!

Пĕтĕм çынна тĕлĕнтерет,

Тур çырлах!

Ĕç çыннипе хресчен юнне,

Ах турă!

Сĕлĕх пекех сăхса тăрать,

Малалла

Мĕншĕн эсĕ тĕлĕкре

Мана час-час курнатăн?

Мĕншĕн курнă тĕлĕшре

Ачаш куçпа пăхатăн?

Мĕншĕн санăн аллусем

Мана кăчăк туртаççĕ?

Мĕншĕн çӳхе тутусем

Илĕртмелле кулаççĕ?

Капла тĕттĕм каç пулни

Кун çутинчен лайăхрах.

Тăн çухатса тĕлĕк курни

Чĕр пурнăçран аванрах.

Çĕрле санпа савнатăп,

Кунра саншăн тунсăхлатăп.

Мĕншĕн тул çутăлать-ши?

Мĕншĕн тĕлĕк татăлать-ши?

Макăр, макăр, çанталăк:

Макăрмалли вăхăт халь!

Ӳкрĕ-ӳкрĕ куççуль тăк,

Савăнмалли сахал халь!

Самани те латлă мар,

Кунĕн-çĕрĕн юн юхать.

Тырри-пулли пит начар,

Вăл та пулин хуралать.

Макăр, макăр, çанталăк!

Макăрмалли вăхăт халь.

Ӳкрĕ-ӳкрĕ куççуль тăк,

Савăнмалли сахал халь.

Нумай усă тăван эс,

Хура, хăруш çанталăк!

Мĕнле чĕре çемçемест!..

Чăнах та эс — рай алăк.

Эсĕ çиçĕм кăларсан,

Алă хĕрес хăй хывать;

Эсĕ папай алтарсан,

Тута хăех кĕл тăвать.

Эсĕ аçа çаптарсан,

Чĕре Турра асăнать!

Çанталăк пит шăп тăрсан,

Этем Турра час манать.

Тата пушшă хуралăр,

Хура, хăруш пĕлĕтсем!

Çын чĕрине хускатăр:

Чартăр усал ĕмĕтсем.

— Кукаçи, асатте! — чупса кĕчĕç пӳрте мăнукăмсем. — Пахчана темĕнле кайăксем вĕçсе килчĕç, вăтăртан та иртеççĕ.

— Пысăкраххисен тĕкĕсем симĕссĕн те кăваккăн çуталаççĕ, — тет Вадим.

— Пуç тӳпинче хĕрлĕ тĕпек пур, — пиччĕшне пӳлсех калать Павăл.

— Çĕр улми çулçине те тунине тăрăшсах сăхаççĕ, — васкаса сăмах хушать Наçтук.

— Ăçтан пĕлеççĕ-ха вĕсем сана, кукаçи? — ыйтать мăнуксенчен асли Натали. — Пирĕн пахча тĕлне мĕнле тупаççĕ?

— Çакăн пирки хам та тĕп-тĕрĕс калама-юптарма пултараймастăп. Анчах ĕмĕр тăршшĕпе сунара çӳресе çак кайăксене пĕрре те хур туман. Çавăнпа мана вĕсем ялан ырă çеç сунаççĕ.

Çапла пĕр çулхине вăрмана уттартăм.

Вăрман хĕрринче, пилешпе шăлан ӳснĕ тăрăхра, мана ăсансем кĕтсе илчĕç. Пуç çийĕн вĕçеççĕ-явăнаççĕ, хулпуççи çине пыра-пыра лараççĕ, хăлхаран тем кăлтăртатаççĕ: «Тунсăхларăмăр сансăр, ăçта çухалса çӳретĕн», — теççĕ ĕнтĕ.

— Пахчари çĕрулмине колорадо нăрри çисе ярать вĕт. Вĕсене яра кун пуçтарса ывăнатăп мар-и, — тетĕп хирĕç...

Тепĕр кун сарă питлĕ сар хĕвел хитре хыр çӳллĕш хăпарсанах вăтăр мăшăр ăсан пахчана вĕçсе килчĕ. Кайăксем малтан пĕве хĕрринчи йăмрасен тăррипе вĕçсе çаврăнчĕç те çĕр улми ани çине йĕтрелле «ӳкрĕç».

Малалла