Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Эпĕ çуралнă çĕр-шывăм — вăл Чăваш ен, Йĕпреç, Хурамал! Хурамал ятлă ялта эп çуралса ӳснĕ, пуçламăшпа вăтам шкул пĕтернĕ, кунтах тăван кил, тăван атте-анне. Ял çĕрĕ нумай курнă: ыйтса пĕлесчĕ, анчах шыв нумай юхса кайнă — чылайăшне пĕлмесĕр юлтăмăр, мĕн ыйтса пĕлнине вара хут çине çырса хурам.

Истори çулĕпе

Эпĕ çуралнă район çĕрĕ — вăрманлă. Ĕненес те килмест, анчах та XIV–XVI-мĕш ĕмĕрсенче Йĕпреç çĕрне «тискер уй» е «пăрахăçланă çĕр» тесе каланă. Мĕншĕн тесен çак çĕре Ылтăн Уртапа Хусан ханлăхĕн вăхăтĕнче кăнтăртан куçса килекенсем çаратса хăварнă пулнă.

XVI–мĕш ĕмĕр варринче тата XVII–мĕш ĕмĕр пуçламăшĕнче çеç Йĕпреç районĕн çĕрне вырнаçма халăх куçса килнĕ тени тĕрĕсех мар, мĕншĕн тесен ял халăхĕ каланă тăрăх çурт-йĕр никĕсĕсем чавнă чухне çынсен вил тăприсем тупăннă. Вĕсемпе пĕрле шăрçасем, тенкесем, шĕшле, савăт-сапа, ĕç хатĕрĕсем пĕрре мар тупăннă. 1982-мĕш çулта чĕресрен питĕ вăйлă çумăр çуса иртнĕ хыççăн ĕлĕкхи масар вырăнĕнчи çĕре çурса кайнă вырăнта ик тĕлте çын шăмĕсене тупнă: пĕринче — ик ачан, тепĕр çĕр метртан пысăк çынăн шăм-шакки. Çав вырăнта ĕлĕкхи масар пулнă. Çавăнпа та ял пуçланса кайни маларах çулсене шутламалла пуль тесе шутлатăп. Масар сарлакăшĕ 150 метр, вăрăмĕшĕ 200-тен кая мар. Ку вара çак ялта малтан питĕ нумай халăх пурăннине пĕлтерет.

Малалла

Хĕвел пурне те кун çути кӳрет.

Такамшăн та ку паллă — çук пĕлменлĕх.

Кун çутипе тĕнче чечекленет,

Кун çутипех пурнать мĕнпур этемлĕх.

Пурнать-ха та...

Анчах мĕскер çитмест?

Çынсен чунне мĕнле усал тыллать-ши?

Хĕвел кӳрен телей-и тивĕçмест?

Ăна та-и тĕпренчĕкĕн пайласшăн?

Пайласшăн çав...

Пайласшăн çеç те мар,

Кашни ăна хăй аллине илесшĕн.

Этем паян ытла кăра, хаяр,

Тĕнчемĕр тытăмне вăйпа хиресшĕн.

...Шанатăп эп: ыр вăхăт килетех!

Ĕç çынĕ пурăнĕ ун чух телейлĕ.

Хĕвел кун панăн,

Кашни этемех

Хăй чунĕн ăшшине ырра парнелĕ.

Ăçта çӳретĕн-ши, телейĕм?

Ытла та йывăр-çке мана.

Сана хăçан кĕтсе илейĕп?

Тархасшăн, лăплантар чуна.

Сана курсассăн савăнатăп,

Шанатăп ырлăх çитессе.

Йăл куллупа çунатланатăп,

Чунпа каятăп çĕкленсе».

Ан çухалсамччĕ, çут телейĕм? —

Эс çумра чухне хитре тĕнче.

Пит савăк туйăнан, хĕвелĕм —

Шевлӳ вылятăр пит çинче.

Ăçта çӳретĕн-ши, телейĕм? —

Ытла та йывăр-çке мана.

Сана хăçан кĕтсе илейĕп?

Тархасшăн, лăплантар чуна.

Лайăх-çке мана санпа,

Хĕрӳ чĕрӳ ăшăтать.

Çирĕп шанчăк çуратать, —

Лайăх-çке мана санпа.

Савăк-çке мана санпа,

Çепĕçлĕхӳ çупăрлать,

Чĕреме лăплантарать, —

Савăк-çке мана санпа.

Тăнăç-çке мана санпа,

Лăпкăлăху ачашлать.

Чĕрем тикĕссĕн тапать,

Тăнăç-çке мана санпа.

Ырă-çке мана санпа —

Чун ăшшине парнелен,

Хăвăн ытамна илен, —

Ырă-çке мана санпа.

Шухăш-ĕмĕтпе вĕçеп:

«Ирĕн-çĕрĕн пĕр санпа...

Çапла çырнă пуль шăпа», —

Санпа çеç телейлĕ эп.

Юратнă ялăм, Таяпа-Энтри.

Мĕнле пуян эс, чаплă та хитре.

Мĕн чул халап çӳрет çак ял çинчен,

Пĕрне паратăп каласа сире.

Янаш ятлă старик пурăннă тет.

Ун ывăл, Энтри ятлă пулнă тет.

Пĕр кун старик çухатнă вăкăрне,

Ăна тупма вăл кайнă Энтрипе.

Çӳреççĕ вăрман тăрăх шыраса,

Ак тухрĕ старик çутă улăха.

Кунта епле илемлĕ чечексем,

Мĕнле хитре те çӳллĕ йывăçсем.

Ав вăкăрĕ çӳрет-çке айккинче,

Кунта мĕнле вăл çитнĕ пĕр-пĕччен?

Старик пăхса çӳрерĕ улăха.

Никамăн çĕрĕ мар-çке ку, ара.

Килне хӳтерсе кайрĕç вăкăрне,

Яла çитсен вăл чĕнчĕ çынсене.

— Эп тупрăм пушă улăх, тăвансем.

Кайма чĕнетĕп нимене сире!

Кам тулăх пурăнасшăн пурнăçпа

Ыран каятпăр нимене манпа.

Лартатпăр капăр та хитре çуртсем.

Кам килешĕт манпа, ырă çынсем?

Çынсем кăшкăрчĕç пурте харăсах,

— Улталамастăн тăк, каятпăр хаваспах!

Тепĕр кунне пуçтарăнчĕç çынсем.

Ниме валли пур ĕç хатĕрĕсем

Кунта пуртă, пăчкă тата сава,

Тата ытти пур кирлĕ япала.

Малалла

Эпĕ çуллахи вăхăта чăтайми кĕтетĕп. Çуллахи вăхăт маншăн — чи юратни, мĕншĕн тесен, яла, асанне патне каятăп-çке. Эпĕ асаннене питĕ юрататăп, ăна пулăшатăп, унпа мухтанатăп.

Акă пĕр ăшă кун эпĕ яла çитрĕм. Асанне яланхи пекех, мана хапха умĕнче кĕтсе илчĕ. Кунĕпе эпир пĕрле пултăмăр: пахчара çӳрерĕмĕр, чăхсене çитертĕмĕр. Çапла кунран-кун иртрĕ.

Пĕррехинче каçхи апат хыççăн мана асанне хăйĕн тăван ял историне каласа пачĕ.

Манăн асанне, Игнатьева Надежда Григорьевна, Чăваш Республикинчи Красноармейски районне кĕрекен Мăн Шетмĕ ялĕнче çуралса ӳснĕ. Мăн Шетмĕ ялĕ питĕ илемлĕ вырăнта, Шетмĕ юханшывĕ хĕрринче вырнаçнă. Ку юханшыв илемлĕ те таса. Эпир унта кашни çул ачасемпе шыва кĕретпĕр.

«Мăн Шетмĕ тăрăхĕн историйĕ пуян та мухтавлă», — тет мана асанне. Истории докуменчĕсем тăрăх пирĕн эрăчченех финн-угор чĕлхипе калаçакан халăх çыннисем, çармăссем, пурăнни паллă. Атăлçи Пăлхар çĕршывне тутар-монголсен çарĕсем аркатса тăксан, чăвашсен мăн аслашшĕсем, пăлхарсем, çав тăрăха тарса килнĕ. Ку енне пăлхарсем XIV ĕмĕртех килсе вырнаçнă.

Мăн Шетмĕ енĕ — Чăваш Республикинче паллă ен. Ку тăрăхри ялсен историне, халап-юмахне тата йăла-йĕркине чăвашсен паллă этнографĕ, Мăн Шетмĕ чиркӳ прихучĕн пачăшки Н.А.Архангельский, сахал мар тĕпчесе çырса хăварнă. Малтан çак ялта питĕ илемлĕ чиркӳ пулнă. Ылтăнтан тунă евĕр ялкăшса тăнă. Кайран, коммунистсен вăхăчĕ çитсен, çак чиркĕве пĕтĕмпех аркатнă, çаратнă. Халĕ те çак чиркӳ вырăнĕ пур, анчах та унта чул купи кăна.

Малалла

Энтряль çывăхĕнче

Кашласа ларать вăрман.

Халăх çӳрет вăрмана,

Çырлана е кăмпана,

Вутă-шанкă пуçтарма.

Касупа та ял çынни

Уттарать çав вăрманах.

Тихăртни уçланкинче

Ыр курать вăл кунĕпех.

— Тихăртни те Тихăртни,

Мĕн тени пулать-ши вăл? —

Ыйтрăм эп асаттерен.

— Ĕлĕк-авал çак ялта

Пурăннă тет пĕр арçын.

Тихăн ятлă пулнă та

Пĕлнĕ вăл асамлăха.

Кашни кунах кăнтăрла

Вăл çӳренĕ вăрмана.

Çап-çамрăк хурăнсене

Касса янă та Тихăн

Çыхнă сиплĕ милĕксем.

Çапла тунине пула

Çакă аслă вăрманта

Юлнă тет пĕртен-пĕр хурăн.

Тихăн ан туптăр тесе

Вăрманти пур йывăç та

Хупăрланă хурăна.

Çынсем пырса кĕрейми

Чăтлăх туса хунă та.

Тихăн вара вăрмана

Кĕреймен тек шалалла.

Йывăçсем туратсемпе

Тĕртнĕ те ăна унтан

Кăларса ывăтнă.

Вара Тихăн тарăхса

Шут тытать çав вăрмана

Тĕпĕ-йĕрпе кăклама.

Вĕрет, сурать, шăхăрать,

Аллипе сулкалашать,

Урипе çĕре тапать.

Малалла

Ялсем лараççĕ ушкăн-ушкăн

Нумай-нумай Чăваш Енте

Çуралнă ялăм, Илленушкăнь,

Пĕрре çеç Элĕк çĕрĕнче

Кунта сĕм-сĕм вăрман кашланă

Тахçан-тахçан аваллăхра.

Ун чух упа çеç хуçаланнă

Алинкăра та Хăртнăра.

Пăлхар хули юнпа пĕвеннĕ,

Пӳлер кĕлленнĕ-çке вутра…

Иллен чĕнсен çынсем итленĕ,

Çула тухайнă ушкăнпа.

Синкер шăпаллă халăх кайнă

Славян енне, Сăр хĕррине,

Анчах тавралăх тыткăнланă:

— Кунтах хурас ял никĕсне.

Хура тарпа ялсем çĕкленĕ,

Вăрман кăкланă тыр акма.

Уйрăличчен Иллен пилленĕ, —

Йышпа татуллă пурăнма.

Çулсем иртсен ял пысăкланнă,

Уçать хапха пуçламăш шкул.

Арман, лавка та халăх лартнă,

Кăрмăш енне те хунă çул.

Ялти колхоз çунат сарсассăн

Килет хыпар чуна çурса.

Тăван çĕр-шывшăн çапăçмашкăн

Вун-вун ентеш каять вăрçа.

Ĕçлет кунне-çĕрне пĕлмесĕр,

Вăй шеллемест ватти-вĕтти.

Çĕнтерӳре, туссем, пĕлсемĕр,

Пур пирĕн ялăн та тӳпи.

Сан ачусем саланнă пултăр

Балтикăпа Амур таран.

Малалла

Тенеяль ятлă манăн ялăм,

Эп кунта ӳснĕ пĕчĕкрен.

Мĕн пур чунтан ăна эп саврăм,

Халь те саватăп чĕререн.

Эп пĕчĕк чух ялан шутланă,

Мĕнле пуçланнă манăн ял?

Тупсăмне, паллах шыранă,

Тĕлĕнмелле тупнă хурав.

Ача чухне таçта та пулнă,

Пĕррехинче ял вĕçĕнче

Эп пысăк юмана–çке курнă,

Канмашкăн лартăм ун айне.

Юманĕ пысăк та лаштраччĕ,

Пин-пин çулах пурăннă пек.

Пуçра каллех шухăш çуралчĕ,

Тăван кĕтесĕмçĕм çинчен.

Сасартăк эпĕ сасă илтрĕм,

Мăнаçлăн янăрарĕ вăл.

Каярахпа ăнкарса илтĕм,

Юман сассийĕ пулчĕ вăл.

Эп ун çине çаврăнса пăхрăм,

Хам тĕлĕннĕччĕ ун чухне.

Çав самантрах сăмах эп хушрăм:

«Салам, юманăм, асатте!»

Вăл мана хирĕç хуравларĕ:

«Салам, мăнукăмçăм, салам,

Мĕнле ыйту кăсăклантарчĕ,

Çавăн пирки сана калам.

Чылай çул эпĕ пурăнатăп,

Ларатăп кунта пĕр-пĕччен.

Нумай япалана куратăп,

Калас апла ялăм çинчен.

Тенеялĕ Теннерен,

Пуçланнă мĕн авалтан.

Тенне çармăс çынни пулнă,

Малалла

Тăван енĕм Элĕк ен

Сĕм вăрманлă пулнă тет,

Çав вăрманлă çĕрсенче

Хулашсем те ларнă тет.

Хулашне нумай чухне

Сăртлă-туллă çĕрсенче,

Çырма-çатраллă варсенче

Купаласа тунă тет.

Карман-ту текен хулаш

Хурасан таврашĕнче

(Ялăн кăнтăр енĕнче)

Ларать тахçан авалах.

Ача чухне туссемпе

Чупаттăмăр хамăр та

Карман-ту хӳтлĕхĕнче

Тĕрлĕ вăйă выляма.

Вырăнĕ илемлĕскер,

Сăртлă-туллă, çӳллĕскер,

Ачасемшĕн выляма

Шăпах питĕ меллĕскер.

Ялти сумлă ватăсем

Карман-ту çинчен пĕлеç,

Тĕрлĕ-тĕрлĕ халапсем

Ачасене пĕлтереç.

Икĕ ăру хушшинче

Вăрçăсем пулнă чухне

Тахçан ĕлĕк-авалах

Купаланă çак тăва.

Карман-ту вырăнĕнче

Ларнă вăрман сарăлса.

Тăшманран хӳтĕленме 

Тăвас тенĕ çак тăва.

Пĕр енчен çăра вăрман

Хупăрланă тăшманран.

Уçă енчен канавсем

Чавса тунă салтаксем.

«Карман» сăмах чĕлхере

«Крепость», «хӳтлĕх» тет иккен.

Апла пулсан «Карман-ту»

«Хӳтĕленĕ сăрт» иккен.

Малалла