Электронлă вулавăш

 

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

 

Çĕнĕ çул çывхарнă май Йăван пӳлĕмре чăрăш капăрлатса лартас шутпа вăрмана кайнă. Чăрăшлăх уçланкинче Хĕл Мучипе тĕл пулнă.

— Эсĕ кунта чăрăш касма килтĕн-им? — ыйтнă вăл.

— Аха, уяв çывхарать-çке, елкăсăр кичем пулĕ, — хуравланă Йăван.

— Ачам, эсĕ чăрăшсене ан тĕкĕн-ха. Ахаль те сахаллансах пыраççĕ. Эпĕ сана парнесемпе савăнтарăп, — çапла каласанах Хĕл Мучи çухалнă.

Йăван ватă çын сăмахĕнчен иртеймен, вăрмантан пушă алăпах таврăннă. Килне çитсен вара питĕ тĕлĕннĕ, пӳрт тулли парне пухăннă. Халĕ ĕнтĕ Йăванăн çимелли те, тăхăнмалли те çителĕклĕ, ручки-тетрачĕ те нумай. Çапла чухăн Йăван пуйса кайнă тет.

Çĕршывăм хăюллăн вăранĕ,

Тапранĕ кăвар кайăкла:

«Çук, çук» теекен улталанĕ,

Кам «çук» тет, ун чунĕ — чăлах.

 

Унччен-ха — айван пек çĕршывăм,

Унччен-ха — чăваш ыйăхлать.

Ан тив, тем пулсан та, вăл вăйлăн —

Паян чĕрĕлсе тăрасла...

 

Хĕвелĕн кăварлă хĕлхемĕ

Çĕре чечекленĕ чухне

Кам курнă çанталăк илемĕ

Пăрпа пăрланса шăннине?

 

Ан тив, хĕл шăнтса пăчăртатăр

Ăш еншĕн сикен чĕрене,

Хăюллă куçпа палăртатпăр

Çĕн Кун вутланса килнине.

 

Чĕрем, сик хăюллăн, хавассăн

Хăюлăх юрри кĕвĕле —

Чăваш чĕрĕлнине курмалла сан,

Ăна тĕл пулса илмелле...

 

Курап: чĕрĕлет чăваш ячĕ,

Таçта аслатиллĕ саспа

Юратнă çĕршывăн хăвачĕ

Часрах вăранасшăн тапать...

 

Хастарлă, хыт утăмлă пулăр,

Çĕршывăн хастар ачисем.

Вут кайăклăн вĕçĕр, ан юлăр,

Ан юлăр кун-çул уттинчен.

 

Çĕршывăн пит-куçĕ çĕнелĕ,

Ыран-и, паян-и вăл. — Час...

Кам «çук» тет, çав — суеç чĕлхеллĕ;

Малалла

Темшĕн, темшĕн сар хĕвел

Мана ăшăтасшăн мар.

Мана сивĕ... вилеп... пĕл —

Ун чух ăшшу кирлĕ мар.

 

Хăвăн ылтăн çутуна

Вăйлăрах яр çĕр çине,

Питĕ тĕттĕм вырăна

Ярса кăтарт çуттине.

 

Часрах, часрах, сар хĕвел,

Манăн пата ăшă яр.

Мана сивĕ... вилеп... пĕл —

Ун чух ăшшу кирлĕ мар.

 

Часрах, часрах, сар хĕвел,

Тĕттĕм çĕре çутă пар.

Тĕтĕм куçа хуплать... пĕл —

Суккăра çутă кирлĕ мар.

Хĕвел анать, çухалать,

Вăрман хыçне пытанать.

Çĕр иртет те, ир пулать,

Ирпе каллех вăл тухать.

 

Анчах манăн хĕвелĕм

Ĕмĕрлĕхе пытанчĕ,

Чĕре ăшши хĕлхемĕм

Сӳнсе ларчĕ, çухалчĕ.

 

Хура тăшман аллинчен

Савнă тусăм тухас çук.

Çĕре кĕрсе выртиччен

Мана канлĕх пулас çук.

Пурăннă тет ĕлĕк-авал пĕр патша. Унăн арăмĕ тата пĕртен-пĕр хĕрĕ пулнă. Кермен йĕри-тавра улмуççисем ӳснĕ.

Çав улмуççисем çинче асамлă пан улмисем çитĕннĕ. Пан улмисен вăррисем вырăнĕнче пĕчĕк бриллиантсем пулнă. Чăнах та, çак çĕр-шыври халăхăн пурнăçĕ пыл та çу пулнă. Вĕсем хуйхă мĕнне пĕлмен, савăнса кăна пурăннă. Кунти чĕр чунсем те лайăх пурăннă, мĕншĕн тесен вĕсене никам та сиен кӳмен.

Анчах та пĕррехинче çак çĕр-шыва хуйхă пырса çапать, патшан пĕртен-пĕр хĕрĕ, Сарпи, çухалать. Патша хушу кăларать, «Кам та кам манăн хĕре тупать, çавна çур патшалăха тата хамăн хĕре качча паратăп». Патшалăхри пур каччă та Сарпие шырама тухса каять. Вĕсен хушшинче хресчен ывăлĕ Иван та пур. Иван, çула тухас умĕн, кутамкка хатĕрлет. Унта вăл апат-çимĕç, тĕрленĕ тутăр, çĕрĕ тата ал шăллипе супăнь чикет. Утсан-утсан Иван вăрмана çитет. Çав вăрманта юмăç карчăк пурăннă. Чи малтанах çакăнта кайма шутлать те хресчен ывăлĕ. Аран-аран унăн çуртне шыраса тупать. Анчах та çав çурт патне пыма май çук, мĕншĕн тесен йĕри-тавра шыв. Кĕтмен çĕртен Иван патне акăш ишсе килет. Çыран хĕрне тухсан вăл илемлĕ хĕр пулса тăрать. Хĕр Ивана калать, «Эпĕ сана çурт патне çитме пулăшăп. Эпĕ каллех акăш пулса тăрăп, эсĕ вара ман çине хăпарса лар, çирĕп тытăн, анчах та мана мăйран ан тыт, мĕншĕн тесе эпĕ каллех хĕр пулса тăрăп». Çак хĕр ыйтнине пĕтĕмпех пурнăçлать Иван. Вăл хĕр-акăша тав тăвать, ăна тĕрленĕ тутăр парнелет. Иван пӳрте кĕрет. Унта вăл карчăка курать. Юмăç, Ивана курсанах, калать, «Эпĕ пĕлетĕп эсĕ мĕншĕн ман пата килнине. Эсĕ патша хĕрне шыратăн. Сарпие шуйттан хăй шăтăкне илсе кайрĕ. Вăл ăна хăйĕн арăмĕ тăвасшăн. Анчах та çав шуйттанăн арăмĕ пур. Эсĕ ăна çĕрĕ парнеле, вара вăл сана пулăшĕ». Çапла вĕрентсе ярать юмăç карчăкки Ивана. Хресчен ывăлĕ ăна тав тăвать, супăньпе ал шăлли парнелет. Юмăç вара Ивана пĕчĕк кайăк парать, «Вăл сана çул тупма пулăшĕ»,– тет. Çапла вара Иван пĕчĕк кайăк хыççăн утать. Нумай утать-и, сахал-и, кĕçех пысăк шăтăк патне пырса тухать. Шăтăкĕ питĕ тарăн пулнă, унăн вĕçĕ те курăнман. Иван çухалса каймасть. Кутамккинчен вĕрен кăларать те пĕр вĕçне йывăçран çыхса хурать, тепĕр вĕçне шăтăка пăрахать. Çапла вара вăл шăтăка анать. Кунта йĕп чиксен те куç курмасть. Аякра çеç пĕр çутă курăнать. Унталла утать те Иван. Кĕçех пӳрт патне çитет. Пӳрчĕ йĕри-тавра кăвайтсем çунаççĕ, унта та кунта çын шăммисем йăванса выртаççĕ. Мĕн пулать те мĕн килет тесе Иван пӳрте кĕрет. Пӳртре Сарпипе шуйттан арăмне асăрхать, хăй мĕншĕн килнине калать. Шуйттан арăмĕ калать, «Эпĕ сана пулăшăп. Шăпах халĕ шуйттан килте çук. Анчах та эсĕ мана уншăн эпĕ мĕн çинчен шутлатăп, çавна парнеле». Иван ăна çĕрĕ парнелет. Шуйттан арăмĕ савăнсах каять, Иванпа Сарпие киле çитме вĕçекен урхамах парать. Çапла майпа Иванпа Сарпи çут тĕнчене тухаççĕ, хăйсен çĕр-шывне çитеççĕ. Пĕтĕм халăх, чĕр чунсем те вĕсене савăнăçлăн кĕтсе илеççĕ. Патша та хăйĕн сăмахне тытать. Вăл Ивана çур патшалăхне тата Сарпие качча парать. Халĕ ĕнтĕ Иванпа Сарпи питĕ телейлĕ. Вĕсен телейне урăх никам та татмĕ.

Сан ачуна вĕлерчĕç...

Питĕ хытă ĕненсе,

Аслă çын пек вăрçăра

Хăрамасăр вăл вилчĕ...

Хăй çуралнă çĕршывшăн

Хăй пурнăçне вăл пачĕ.

Хăй пурăннă кун-çула

Ирттерчĕ вăл çуклăхра...

Ак аслати авăтрĕ —

Савнă килне пăрахса,

Тĕрĕслĕхшĕн çапăçма

Вăл ĕненсе вăрçа кĕчĕ,

Юлташсемшĕн вăл вилчĕ.

Анчах вăл ман шухăшра

Вăрçă вăрçни курăнать...

Йĕме пăрах эс, анне!

Питĕ йывăр хуйхăра

Эс пĕччен мар — эпир те...

Сан юратнă ывăлу

Совет ывăлĕ пулчĕ,

Уншăн чунне те пачĕ!..

Сана, хуйхăллăскерне,

Таса анне, ыр сунса

Салам ярать халь Совет!

Мана та эс ирĕк пар

Хам куççуле сан ачун

Тăпри çинче юхтарма.

Инçе çинçе уйра уяр

Карталанса чăлтăртатать,

Енчен енне çупса чупать...

Çук, уяр мар — çут уйра мар —

Ман çамрăк чунлă чĕрере

Хĕвел хĕлхемлĕ хĕлĕхсем

Çитмĕл çич чĕлĕхлĕн янраççĕ...

Ма чун вылять? Е сар хĕре

Курса киленчĕç куçăмсем,

Е пĕлĕтсем чуна саваççĕ?

 

Çук, çук...

Çĕршывăм чĕрĕлет!

Пĕчик пӳртсемлĕ ялсенче,

Чăваш çĕр урлă уйсенче

Çĕн Сывлăш чун уçса вĕрет.

Çĕн Çул! Кун-çул! Çĕн Кун килет,

Çавна кура кĕвĕллĕ чун,

Кĕсле кĕввиллĕ вутлă юн.

Ман чĕрере уяр ури,

Хĕвел ури, хĕвел юрри,

Тăри юрри! Шевле сарри!

 

Çĕн сывлăш, вĕр!

Çĕн сывлăш, вĕр!

Чăваш çĕрне тĕреклĕх кĕрт!

Çĕн сывлăш, вĕр! Çĕнĕ вăй пар,

Чăваш чĕри пултăр кăвар.

Чĕре, выля, çĕн юрă пар!

Инçе çинçе уйра уяр,

Тымарсенче хĕвеллĕн çун!

Хĕвеллĕн çун, кăварлă юн!

Кăвар чĕрем — пин çын чĕри.

Эп пĕр çын мар — эп хам пин-пин,

Эп пин чăваш, эп пин-пин çын!

Чĕрем юрри — пин çын юрри.

Майк, Питер, Джон пĕр-пĕринпе ăнсăртран паллашрĕç. Майк — акăлчан çынни. Вăл çул çӳревçĕ, Раççей çĕр-шывне самолетпа вĕçсе килнĕ, анчах та аварие пула унăн парашютпа сикме тивнĕ, çĕр çине ăнăçлах анса ларнă. Вăрманта хăй пекех инкеке лекнĕ Джона тата Питера тĕл пулчĕ. Икĕ кун çĕтсе çӳренĕ хыççăн хайхисем лесник çурчĕ патне çитсе тухрĕç, хăйсем шар курни пирки пĕлтерчĕç. Вăрманçă, Петр ятлăскер, вĕсене шеллерĕ, хăй патĕнче пурăнма чĕнчĕ.

Пĕр кунхине туссем вăрмана вут-шанкă пуçтарма кайрĕç. Сасартăк хурăнлăхра çутă çиçсе илчĕ. Куç умне çутăлакан турилкке тухса тăчĕ. Алăксем уçăлчĕç, хăратмăшсем курăнчĕç. Туссене асăрхаса пуçларĕç хăвалама, лазерлă пистолетсемпе пеме. Питерпа Джон сасартăк куçран пач çухалчĕç, Майк пĕчченех тăрса юлчĕ. Лесник çуртне упаленсе çитсе Петра хăйсемпе мĕн пулса иртнине пĕлтерчĕ.

— Хăвăртрах правительствăна хыпарламалла! — терĕ вăрман хуçи. Хăратмăшсем мĕн пур хулана аркатма, çынсемпе чĕр чунсене вĕлерме пултараççĕ!

Петр Президент патне телефонпа шăкăравларĕ. Трубкăна тытрĕç, анчах та ĕненмерĕç, «Мĕнле НЛО пирки калаçатăр? Нимĕнле НЛО та пулма пултараймасть».

Малалла

Куçпа виçейми,

Вĕçне çитейми,

Хĕрри-йĕррисĕр

Ыраш хумханать.

Аслă тинĕс пек,

Канлĕх пĕлмест пек,

Ылтăн хумĕпе

Хумне хăвалать.

 

Лăпкăн вылятса,

Савса, юратса,

Тулли пучаха

Аш çил чуптăвать.

Çӳлтен, пĕлĕтрен,

Çутă хĕвелтен

Ылтăн тинĕсе

Хĕлхем тăкăнать.

 

Ана пуçĕнче,

Тымар ăшĕнче,

Вăрттăн путене

Парать сассине.

Ăна сăнаса,

Çӳлте ярăнса,

Çӳрет хурчăка,

Пăхать çĕр çине.

 

Асту, сăрт çинче,

Аслă çул çинче,

Тусан хускатса

Килет çавра çил.

Ана курнипе,

Хăйĕн уттине

Тăса пуçласа,

Васкать çуран çын.

 

Вăл çтан васкаса

Килне таврăнать?

Мĕнпе савăнса

Турра тав тăвать?

Мĕншĕн, мĕн пирки

Тути кулкалать?

Мĕншĕн ун чĕри

Сиксе вылянать?

 

Мĕншĕн çулпала

Çăмăл уткалать?

Мĕншĕн пулмалла

Пĕччен калаçать?

Мĕншĕн шăрăх та

Ăна сисĕнмест?

Малалла

Чăваш! Чăваш!..

Чăваш! Чăваш!..

Сан ыйхăллă уюсене,

Сан лăпкă кăмăллă, ачаш,

Йăваш-айван ялусене

Савмашкăн манăн халăм çук.

Чăваш тĕнчи çывхарнă чух

Чăвашăн чунĕ йăваш-ши?

Анаслă ыйăхăн ăшши —

Вырăнлă-ши?.. Вырăнлă-ши!..

 

Тăван чăваш хăюллине,

Вăл вăйлине курасчĕ ман.

Чăваш!..

Çĕклен те çунатлан!

Куçна тĕлле хĕвел çине.

.......................................

Чăвашăн ăсĕ — хурăç пул,

Пăр кас, — ак çирĕп чул —

Ăспа чул кас та вут кăлар!

Чăвашăн ăсĕ! Вут-кăвар,

Хĕртсе хĕретнĕ хурăç пуп!

 

Чăваш! Чăваш!..

Чăваш!.. Чăваш!..

Çил-çивĕч ухă йĕппилле

Пĕр чашкăрса вĕçсе тĕлле, —

Çут тĕнчене тĕлле — йĕпле.

Чăваш чĕри! Хăюлăх вучаххи

Пулса тăр! Ылтăн шăратан

Хуран пек чашкăрса вĕре.

 

Чăваш чĕлхи, чăваш чĕлхи,

Хĕвел кăварĕпе вутлан.

Çĕкле часрах тăван çĕре.

Чăваш чĕлхи, çĕлен сăххи,

Малалла