Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

I

Пăрахут хăйпе хăй кăлтăртатса, чĕтĕресе, хуллен таçталла шăвать, — каçа сулăннă, пайракаллă шурă пĕлĕтсемпе тăмаланнă хĕвелрен тарас пек хăтланать. Куçа хупсан, вăл, сăпка пек, унта-кунта силленкеленĕн, пĕр вырăнта тăрса аялтан çӳлелле хăпарма хăтланнăн туйăнать. Ултавлă сĕмленӳ-çке. Чӳрече витĕр кăна пăхса ил — ултав куç умĕнче: тĕксĕм çырма-çармасем, чул купаланчăкĕсем, ешĕл лапсăркка чăрăшсем чупаççĕ. Шыв çинче ташлакан тухья евĕрлĕ бакенсем ялан умлă-хыçлă каялла тараççĕ, Шурă Атăл хĕррисем эшеркеленсе аялалла иртеççĕ. Пăрахут, анлă шыва çурса, вирелле — анатран тăвалла кăпарать.

— Эй, — тăвăр та-çке каюта тенинче! Аннĕ каларĕш, çын пурăнмалли пӳлĕм мар ĕнтĕ. Кăмака çăварĕ, тĕнĕ шăтăкĕ тесен те юрать. Асатте, сывă пулас пулсан, тупăкри пек, тейĕччĕ... Манăн асаттен тупăк пурччĕ, вăл ăна хăй тунăччĕ, — терĕ те шакла пуçлă йĕкĕт çӳçенӳллĕн туртăнкаларĕ, аяк çине çаврăнса выртрĕ, урисене айĕнче лӳчĕркенсе выртакан сăрă шинель аркипе витрĕ, юнашар вырăн çинче кĕнеке вуласа ларакан этем çине пăхрĕ.

Кĕнеке вуласа ларакан этем йĕкĕт сăмахĕсене илтмен пекех пулчĕ, куçлăхне тӳрлеткелерĕ те тата тимлĕ вулама пикенчĕ. Йĕкĕт вулаканăн салхулăхне асăрхайман пек пулчĕ пулас — чĕлхине ĕлĕкхин пекех сӳпĕлтетме чармарĕ.

Малалла

...эй, çĕнĕ кунăм,

Çеçпĕл Мишши

Çĕн кунăн телейне шанатăп,

Тăратăп уншăн ĕç умне.

Куллен ырмасăр шăрçалатăп

Çĕн укапа ун çĕн тумне.

Çĕн кун телейĕшĕн кашлатăр

Эйпет тыр-пул уй-хирсенче,

Хĕвел саркаланса ташлатăр

Çап-çутă, хăтлă пӳртсенче.

Çĕн кун телейĕшĕн вутлантăр

Йăм хĕрлĕ мăкăнь пахчара.

Вăрман çинче шевле вылятăр,

Хунатăр пулă вăлчаран.

Çĕн кун телейĕшĕн юрлаччăр

Тĕнче илемĕ — кайăксем.

Тӳпе анийĕнче пуçлаччăр

Хаваслă вăйă çăлтăрсем.

Çĕн кун телейĕшĕн юраттăр

Савни хăй чунĕ савнине.

Çĕн кин сăпка юрри юрлатăр

Сиктернĕ май хăй пепкине.

«Чĕппĕм, — теттĕн эс, анне, мана, —

Пӳ те кирлĕ çын çине тухма.

Хывнă пулинех эс куккуна,

Сан кукку хевтесĕр çын пулман».

«Чунăм, — теттĕн эс мана, анне, —

Сăн та кирлĕ хĕрсене савма.

Хывнă пулинех эс пиччӳне,

Вăл сăпатсăр, нĕрсĕр этем мар».

«Ывлăм, — тетĕн эс, анне, мана, —

Сывлăх кирлĕ чăн салтак пулма.

Хывнă пулинех эс аçуна,

Вăл нихçан та мăшкăлра юлман.

Эп туяттăм санăн чĕрӳне...

Çулăм кирлĕ халăхшăн çунма.

Хывнă пулинех эс аннӳне,

Вăл суеçĕ туйăмлă пулман».

Пӳллĕ пултăм. Саврăм савнине.

Шинеле хакларăм чыс пекех.

Халăхшăн хĕртетĕп чĕрене...

Урăх чăнлăх шырас çук текех.

Миçе çын паян манра пурнать!

Эп тытап кашниншĕнех явап...

Хамăн та ача ураланать,

Эп ăна анне пекех калап.

Уйăх та çăлтăр, сенкер шурăмпуçĕ,

Йăл-йăлтăр çиçĕм, хаяр аслати,

Ман кăмăлăм ырă, ман кăмăлăм уçă,

Ялан та эс маншăн хĕвелĕн çути.

Сана савмасассăн мĕнле пурăнайăп?

Мĕнпур усалтан хӳтĕлетĕн мана.

Сан умăнта пур пулсассăн та айăп,

Каçарсамччĕ, савни, ил, савни, ытамна.

Çурхи чечексем пек ачашшăн пăхатăн,

Кăвак чечек пек ăшăтатăн чуна.

Таса сăнупа чĕрене тасататăн,

Тасалăх сӳнмест, çăлтăр майлă çунать.

Пире ан аташтартăр тĕлсĕр çылăх,

Ултав, хаярлăх тăтăр аякра.

Пире чăн юрату çеç пултар çывăх,

Пархатарне куллен вăл патăрах!

Тунсăх мĕн вăл? Эсĕ, Юрату...

Кăвак куç та йĕрĕлче тута.

Чиперккеçĕм, тата сан яту

Çăлтар евĕр ялтăрать малта.

Кăвак куç самантлăх пăхмасан

Ман çине ачашшăн юратса,

Кун çути сӳнес пекех ялан

Чунăмра тăрать ман туйăнса.

Çавăнпа çав куçăн йăлтăркки

Пăхтăр ман çине вĕçĕмсерех.

Асаматăн çич тĕслĕ пĕкки

Чĕре витĕр курăнтăр пире.

Йĕрĕлче тутун пылаккине

Ир те каç тăрасчĕ тутанса,

Халсăр чунăма вăй кĕртнине

Ĕмĕрлĕх илесчĕ ăнланса.

Çутă çăлтăр евĕрлĕ ятна

Каласассăн, — уçăлтăр тĕнче.

Аллăма тăсассăн сан патна, —

Пуçу вырттăр кăкăрăм çинче.

Тунсăха сирес тесен, савни,

Хĕвел шевлипе яр саламна.

Вара çитĕ эп ĕмĕтленни, —

Уçалса çеç кайĕ самана.

Тунсăх мĕн вăл? Тунсăх — ырату...

Çав ыратăва сирес тесен,

Умра тăтăр аслă юрату,

Тăтăр юнашар вăл кунсерен.

— Утăмран çĕмрен ӳкнĕ, — тесе каларĕ мана аманиксем — Макçăм пичче.

Шурă çӳçлĕ, шур сухаллă ватă çын ĕнтĕ, çитмĕл сакăр çулта Макçăм пичче.

Пысăк вăл, тăреклĕ-ха, ĕçрен те юласшăн мар, ăна-кăна пуçтарать кил хушшинче, майĕпе ĕçлет.

* * *

Аманик, Амалик, Амалах, Амалăх, Шăмалах, Шăмалăх, Асламас — ял ячĕ ĕнтĕ кусем пурте.

Пĕр профессорпа сăмахларăм та, чăваш-тĕрĕк-тутар чĕлхисене лайăх пĕлекен çынпа, вăл профессор пурĕ вунă чĕлхе ытла пĕлет пулас та: «Çав ял ячĕсем пĕр сăмахранах пулса пыраççĕ», — тет профессор. Профессор сăмаххи чăн тесе шухăшларăм эпĕ, унпа сăмахласан.

* * *

Ăшă кăмăллă ырă çын — çынпа сăмахлама, мĕн курни-илтнине каласа кăтартма, хăй пĕлнине çынна пĕлтерме тăрăшать ав Аманикри Макçăм пичче.

* * *

Аслă Энĕшпе Кĕçĕн Энĕш, пĕрлешсе, Атăла юхса аннă çĕртен инçе мар, тăвайккире, Чĕке тăв аркинче ларать Аманик ялĕ.

Атăл ытларах тулнă çул Аманик улăхне шыв сарăлать, ят патнех çитет, хăш-хăш çулне, сайра хутра, укăлча хапхинчен кĕрсе, анатри урама тухать Атăл шывĕ.

Малалла

Юр ӳкрĕ. Сивĕтет. Пилеш тататăп.

Каçар, пилеш! Сана, тен, амантатăп:

Тураттусем кӳреннĕ чунпала-ши

Унтан-кунтан тăк-тăк! — ай! — чышкалаççĕ.

Эппин, пулам татах асăрхануллă.

Çырлу тăртаннă калама çук тулăх:

Шăрçа пекех яка та çутă хĕрлĕ, —

Анранипе ман ӳкес мар пуç хĕрлĕ.

Çупкăм çумне çупкам ӳссе çыхланнă —

Чĕп-чĕрĕ фейерверк пек ярăмланнă.

Эппин, çитес çулта хирти тыр-пулă

Умри пилеш пек ытлă-çитлĕ пулĕ...

Пăхма хитре пилешĕм, йӳçĕскерĕм!..

Çапла юрланине-çке асилейрĕм.

Тутли-йӳççи санри пекех пĕр шайăн

Курма тивет çынна кун иртнĕ майăн.

Ай-хай, йӳççи пачах та тутанмасăр

Кун-çул иртейĕ тутăсăр-масасар...

Ак тулчĕ ĕнтĕ темиçе витре те.

Çитет, çитет. Халь килелле кĕретĕп.

Турат çинче çырпа кăшт-кашт юлайтăр:

Унпа ыр тусăм — уйăп сăйланайтăр.

Илемшĕн хăварни те пулмĕ пăсăк,

Иртен-çӳренĕн кăмăлĕшĕн — кăсăк...

Асаттесем пилеш вăйне ĕненнĕ:

Тураттипе усалсене хĕненĕ.

Вĕсен йăлишĕн, сых ятне темелĕх,

Турат хуçса илес килет пĕтевлĕх.

Тырă-пулă акса пурнăçа сиплеме юрататăп, —

Эпĕ çын аллинчи çăкăра хапсăнма пултараймăп:

Уй-хирсен пурлăхне вут ан хыптăр тесе ал пусатăп.

Кĕмĕл тĕслĕ кермен тӳпене çĕклеме юрататăп, —

Эпĕ çын йăвине сĕмсĕрле йышăнма пултараймăп:

Йăлтăрти çуртсене вут ан хыптăр тесе ал пусатăп.

Мир кĕввиллĕ станок умĕнче ĕçлеме юрататăп, —

Киленӳллĕ, хаваслă ĕçрен ютшăнма пултараймăп:

Çакă ĕç хатĕрне вут ан хыптăр тесе ал пусатăп.

Уçлăхри сĕмлĕхре çĕнĕ çул-йĕр хывма юрататăп, —

Çунатсем пур çинче эп вĕçмесĕр тăма пултараймăп:

Уçлăхра та ыр туслăх ан пĕттĕр тесе ал пусатăп.

Кăмăл хĕрнĕ чухне çĕнĕ юрă хывма юрататăп, —

Чун кĕвви хистевне итлемесĕр тăма пултараймăп:

Вăрçă ĕçĕ тек ан кĕттĕр тесе ал пусатăп.

Ĕмĕрсен еткерне юп курса упрама юрататăп, —

Эп ăна вăрçăра çунтарса кĕл тума пултараймăп:

Этем тунă илемлĕх ан çĕттĕр тесе ал пусатăп.

Савнă çыннăм ытамĕ савса кĕтнине юрататăп, —

Çĕнĕ çул пӳрекен çак асамсăр юлма пултараймăп:

Малалла

Кунпа çĕр хăвăрт улшăнаççĕ,

Иртет эрне хыççăн эрне.

Вĕсем яланлăхах чăмаççĕ,

Путаççĕ ĕмĕр авăрне.

Чăнах та, вăхăт шелсĕр питĕ:

Вăл çын ӳтне те пĕркелет.

Мăнаçлă сăрт е ту тӳпи те

Вăл иртнĕçемĕн ишĕлет.

Анчах чĕре çинче суранлă

Е ăраскаллă çĕвĕсем

Ялан-çке вăхăтпа тăванлă,

Ун евĕр вилĕмсĕр вĕсем.

Халиччен лăпкахчĕ эпĕ,

Хумханса-çунса курман.

Темĕн пулчĕ: çамрăк, çепĕç

Чĕреме вут хыпрĕ ман.

Каç выртсан та, ир тăрсан та

Ман умра пĕр эс кăна.

Куç хупсассăн та куратăп

Шуçăм пек хитре сăнна.

Тĕл пулсассăн — вăтанатăп,

Çыхланса ларать чĕлхе.

Сансăр кун та пурнаймастăп,

Йăлт çухатрăм канлĕхе.

Халиччен лăпкахчĕ эпĕ,

Хумханса-çунса курман.

Темĕн пулчĕ: çамрăк, çепĕç

Чĕреме вут хыпрĕ ман.